De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

[p. 468]

Euripides Feniciaensche
of Gebroeders van Thebe.^*

Jokaste:

 

O koesterende zon, die, op den gouden wagen,

 

Met snelle paerden, door den hemel heen gedraegen,

 

En 't starrelicht gewelf, uw vier en glans verspreit,

 

Wat zagh ons Thebe, zoo veel jammers toegeleit,⁴

5

Een' dagh van ongeval oprijzen voor haere oogen;⁵

 

Toen Kadmus, banneling van Sidon, hier getoogen,⁶

 

Belanden quam, en met zijn' voet den gront betradt.⁷

 

Dees troude Venus bloet Harmoni, rijk van schat,⁸

 

En teelde Polydoor, by ieder een gehoude⁹

10

Voor Labdaks vader. ik Jokast, die Lajus troude,

 

Den zoon van Labdak, wert Meneceus spruit geacht,¹¹

 

En Kreons zuster, uit een bedde voortgebraght.

 

Mijn man, lang kinderloos, trekt heen naer Delfis streeken.^13-vlg.

 

Hy vraeght Apollo naer bescheit, en houdt met smeeken

15

Om zoonen aen, en krijght dit antwoort van dien godt:

 

O koning over Thebe, een rijxstadt, wien het lot¹⁶

 

Van paerdevokken wert tot een geschenk gegeven;^16-17

 

Wat mooghtge 's hemels wil dus bijster wederstreven

 

Om kinders? Teeltge een' zoon, die zal u met zijn hant^18-19

* Algemene Opmerking: Voor de door Vondel gebruikte hulpmiddelen en voor de betekenis van de desbetreffende verwijzingen in onze noten zie men de toelichting op bl. 460.
Toneelaanwijzing: Het toneel is gedacht voor het paleis op de burcht; links voert een weg buiten de stad; rechts bevinden zich bij het paleis aansluitende gebouwen. - Over de proloog - waarmee ook dit stuk begint - zie men de Opmerkingen bij de Ifigenie in Tauren, blz. 239.

4 zoo .... toegeleit (toevoeging): (aan) hetwelk zoveel ellende is beschikt. Thebe is door V. als passief subject gedacht bij (veel jammers) toegeleit.

5 oprijzen; Grotius: ‘door u (zich) brengen.’

6 Kadmus: stichter van Thebe; Sidon; Grotius: ‘van het Sidonische land’, d.i. Phoenicië.

7 Bij belanden is hier uit vs. 6 te denken.

8 bloet: dochter; rijk van schat, toevoeging.

9 by ieder een gehoude (voor overeenkomstige wendingen zie vs. 11 en 142) ....; Grotius: ‘naar ons is overgeleverd’; de bedoeling is in het minst niet om twijfel uit te drukken.

11 wert (geacht) = word ....? (vgl. Van Helten § 9); Grotius heeft praesens: vocor (‘ik word genoemd’).

13-vlg. Men kan hiermee vergelijken de Inhoudt van V.'s Edipus, Dl. VIII, blz. 858.

16 wien heeft betrekking op rijxstadt (Van Helten, § 127).

16-17 Versta: dat door de beschikking der goden vermaard is geworden wegens zijn paarden (Vondel breidt hier uit).

18-19 Hoe kunt ge zo heftig aanhouden om kinderen tegen de wil der goden?

[p. 469]

20

Ombrengen, en uw huis en hof en 't gansche lant²⁰

 

In bloet versmooren. hy, van minne en wijn ontsteeken,²¹

 

Wint eenen zoon by my: doch angstigh en bezweeken²²

 

Om zulk een' misgreep, en het antwoort uit godts koor,²³

 

Beveelt zijn' herder dat hy 't kint den voet deurboor'

25

Met eenen priem, en geef de vrucht, in Junoos weide,

 

Citheron over en haer avontuur; dies leide^25-26

 

Heel Grieken Edipus dien naem toe, naer de daet²⁷

 

Maer Polybs paerdevooght, als hy ten hove gaet,²⁸

 

Beveelt den vondeling de zorg der koninginne,²⁹

30

Die zoogt mijn lieve vrucht aen haere borst uit minne.³⁰

 

Het jonge kint wert groot: de blonde baert brak uit.³¹

 

Toen zocht de jongeling, het zy door zijn besluit,³²

 

Of elders aengemaent, uit Febus mont te hooren³³

 

Van welk een' stamme hy geteelt was en geboren:

35

En koning Laius mê belust te hooren of

 

De vondeling, voorheen verstooten van het hof,

 

Noch leefde, reisde ook heen, van nadacht ingenomen,³⁷

 

Daer zoon en vader juist elkandre tegenkomen,³⁸

 

Op Focis tweesprong, en de graeuwende koetsier³⁹

40

Van Laius hem bestraft: lantlooper, flux van hier,⁴⁰

 

En wijk den koning. hy dook eerst, en hiel zich binnen:⁴¹

 

Maer als de paerdehoef de voeten quetst, de zinnen⁴²

 

Aen 't hollen raeken, brult de zoon, die met een knijf⁴³

 

[Op dat ik by mijn ramp kort ingebonden blijf,]⁴⁴

45

Den vader nederleght, en geeft zijn' voesterheere⁴⁵

 

Den wagen en 't gespan, uit plicht en schuldige eere.⁴⁶

 

Toen Sfinx, na Laius doot, de vesten plaeghde en 't velt,⁴⁷

 

Beloofde Kreon, mijn heer broeder, aen den helt,⁴⁸

20 't gansche lant, toevoeging.

21 in bloet versmooren; Grotius: ‘doen golven van bloed’.

22 bezweeken: wanhopig.

23 om .... koor: om zulk een onberaden daad in verband met het vroeger gegeven orakel; voor godts koor zie Ifig. vs. 731 en 1103.

25-26 en geef ....: en legge het te vondeling op de aan Juno geheiligde weide op de Cithaeron (berg in de nabijheid van Thebe) en late het daar aan zijn lot over.

27 naer de daet: naar het feit van het voet-doorboren (zie Inhoudt Edipus r. 13 en Ed. vs. 1247).

28 Polybs paerdevooght: de paardeherder van Polybus (koning van Corinthe).

29 bevelen: toevertrouwen, overhandigen.

30 lieve en uit minne, toevoegingen; Vondel laat weg: ‘en doet haar echtgenoot geloven dat het een kind van hem is’.

31 de blonde baert brak uit, vgl. vs. 65 en 159.

32 door zijn besluit (sponte sua): uit eigen beweging.

33 of .... aengemaent; zie Edipus, Inh. r. 18; elders (aliunde): van andere zijde.

37 van .... ingenomen: door na-zorg gekweld (toevoeging); nadacht ontbreekt in het Ndl. Wdb.

38 daer: bij welke gelegenheid.

39 op Focis tweesprong; vgl. Edipus Inh., r. 22.

40 bestraffen: berispen, uitvaren tegen; lantlooper; Grotius: hospes (‘vreemdeling’).

41 duiken en zich binnen houden (vroeger ook duiken en zwijgen): geduldig verdragen (in zijn schulp kruipen), zonder een boos woord terug te geven.

42 paerde hoef stamt uit Euripides.

43 brult de zoon, toevoeging, affectverzwaring als lantlooper, vs. 40; knijf: mes.

44 kort ingebonden: sober en kort.

45 voesterheere: pleegvader (Polybus).

46 uit .... eere, toevoeging.

47 en 't velt, toevoeging.

48 De zinsconstructie is foutief; aen hem moet bij Vondel feitelijk dienst doen als lijdend voorwerp bij kroonen (vs. 50); de zin is te herstellen door in vs. 50, voor te kroonen, hem toe te voegen.

[p. 470]

 

Die 't looze raetsel van het ondier quaem t'ontvouwen,

50

Te kroonen met mijne echt. mijn Edipus, tot trouwen⁵⁰

 

Genegen, by der hant, ontvoude 's ondiers vont,^50-51

 

De dubbelzinnigheit der maeght, en raekt terstont⁵²

 

Op Kadmus rijxtroon, zwaeit den staf met zijne handen,

 

En wort rampzaligh en onnozel door de banden⁵⁴

55

Des huwelijx aen my, zijn moeder zelf, verknocht,

 

Onkundigh, zonder schult, en d'eige moeder docht

 

Noch wist niet datze quam met haeren zoon te paeren.

 

Dus wert ik zwanger, en begon twee zoons te baeren,⁵⁸

 

Eteokles en Polynices, groot van moedt,

60

En een paer dochters. ik noem d'outste van mijn bloet

 

Antigone. hy noemt de jongste telgh Ismene.

 

Maer als mijn Edipus aen kennis van 't voorheene

 

Gebeurde komt, en zulk een bloetschant van zijn bedt,

 

Rukt hy zijne oogen met een' haek uit om dees smet.⁶⁴

65

De zoons bestaen, zoo dra de baert hun uit wil breeken,

 

Den vader heimlijk in een' kerker wech te steeken,

 

Om dit schandael t'ontgaen: doch hier is werk aen vast.⁶⁷

 

Hy, vast gezet in 't hof, verzwaert zijn' eigen last⁶⁸

 

Door dol vervloeken van zijn kindren, niet te heelen,^68-69

70

Op datze 't erfrijk met den zwaerde namaels deelen.⁷⁰

 

Zy achterdochtigh, of het godendom gestoort⁷¹

 

Dien vloek des vaders eens moght sterken, en zijn woort,⁷²

 

Indienze beide 't hof gemeen en stil bewaeren,⁷³

 

Verdraegen dat de broêr, die jonger is van jaeren,⁷⁴

75

Polnyces, eerst het rijk vrywilligh een jaer lang

 

Zal ruimen; d'outste, die nu heerscht, dan zonder dwang

 

By beurte ook afstaen, als het jaer is omgekomen.⁷⁷

 

De trotse Eteokles, van heerschlust ingenomen,⁷⁸

50 mijne echt, zie vs. 55.

50-51 tot trouwen genegen, onjuiste toevoeging: Oedipus kwam toevallig langs de Sfinx; by der hant (Grotius: aderat): verschijnend.

52 de dubbelzinnigheit der maeght, variatie van 's ondiers vont (listig bedacht raadsel).

54 onnozel (toevoeging); zie vs. 56 onkundigh, zonder schult.

58 begon .... te baeren: kwam te baren, baarde (Grotius: ‘genui’). Vondels gebruik van beginnen eenvoudig om een volgende phase van het verhaal in te leiden heeft een directe parallel in het na-klassiek Latijn, dat bijv. coepit dicere kent voor dixit.

64 rukt uit .... haek, onjuist; vgl. Edipus, Inhoudt r. 72 en vs. 1501; Grotius heeft ‘doorboort’.

67 om .... ontgaen; versta: om de schande te bedekken, er zich voor te vrijwaren; hier .... vast; ‘hetgeen veel list vereist’, zegt Grotius; vgl. hierbij vs. 970 vlg.

68 vast .... hof: gevangen gezet in het paleis.

68-69 verzwaert .... kindren, onjuist. Grotius: ‘en hij stapelt op zijn kroost huiveringwekkende vervloekingen wegens zijn door het lot beschikt ongeluk’ (V. heeft ten onrechte Grotius' cumulare bij ad getrokken); niet te heelen (bij subst. vervloeken); niet ongedaan te maken.

70 opdat leidt de inhoud van de vloek in: dat zij om het erfrecht een bloedige strijd zullen vechten.

71 achterdochtig: vrezend; gestoort (vertoornd, verontwaardigd), toevoeging.

72 sterken: bekrachtigen (vgl. vs. 1799); in zijn woort, toevoeging.

73 gemeen en stil ('t laatste woord is toevoeging): gemeenschappelijk en kalmweg (zonder zich te verontrusten over 's vaders vloek).

74 verdraegen: overeenkomen.

77 by beurte: op zijn beurt; bij afstaen is rijk lijdend voorwerp.

78 ingenomen van: bezeten door.

[p. 471]

 

Slaet trouweloos verbont en eeden in den wint:

80

En Polynices trekt naer Argos heene, vint

 

Adrast hem gunstigh, trout zijn dochter, onder 't wrokken,⁸¹

 

En komt hier met een heir Argiven aengetrokken,

 

Beoorloght Thebe, dat met zeven poorten waekt.

 

Hy eischt zijn erfdeel. 'k raede, eer 't slaghzwaert uitgeraekt,

85

Eteokles door een verdragh dien strijt te toomen.⁸⁵

 

De bô brengt tijding dat de jongste hier zal komen.

 

O Jupiter, zie neêr uit uw vergult palais.

 

Ontfarm u over ons. verleen ons kindren pais.

 

Het voeght u, die het al regeeren kunt, te geven

90

Dat niet een zelve mensch altijt in rou blijf leven.

Leermeester:

 

Antigone, eedle telgh uit koningklijken stam,

 

Dewijl vrou moeder uw verzoek ter harte nam,⁹²

 

Om, buiten het salet der maeghden, eens van boven⁹³

 

Te zien hoe Argos heir door 't velt komt aengestoven,

95

Zet u hier neder, op dat ik eerst gade sla⁹⁵

 

Of eenigh burger hier langs 't hof spansseeren ga,⁹⁶

 

Om my, een' dienaer, en ook u, mevrou, te waeren⁹⁷

 

Voor opspraek. 'k zal u dan van stuk tot stuk verklaeren⁹⁸

 

Al wat ik onder 't heir des vyants hoorde en zagh;

100

Toen ik gezonden wiert, met hoope van verdragh,¹⁰⁰

 

Aen uwen broeder, hem het vry geley bestelde,¹⁰¹

 

En keerde met bescheit weêr herwaert uit den velde.¹⁰²

 

Hier is geen mensch omtrent. mevrou, nu rep u knap.¹⁰³

 

Stijgh op langs deze cedre en hooge wenteltrap.¹⁰⁴

105

Zie veldewaert het heir des vyants, hoe veel zielen

 

Omtrent Ismenes stroom en Dirces springaêr krielen.^105-106106

81 Adrast; zie Inhoudt, r. 2; onder 't wrokken is toevoeging.

85 verdragh; vgl. vs. 74 (verdraegen); toomen: tegengaan, voorkomen. - Toneelaanwijzing. De ‘leermeester’ is langs een trap die zich in het paleis bevindt naar het platte dak geklommen. Op een der bovenste treden staande spreekt hij tot Antigone, die (voor de toeschouwers nog onzichtbaar) aan de voet van de trap staat (vs. 104).

92 ter harte nemen: gunstig opnemen, inwilligen.

93 het .... maeghden: de meisjeskamer; van boven: het dak van het paleis.

95 zet .... neder; onjuist; Grotius: ‘blijf daar staan’; zie Toneelaanwijzing.

96 spansseeren: wandelen, lopen.

97 mevrou; Grotius: ‘vorstin’ (prinses).

98 opspraek; zie aant. 227.

100 met hoope van verdragh: in de hoop dat een overeenkomst tot stand te brengen zou zijn.

101 bestellen: brengen.

102 met bescheit: met een boodschap (van Polynices).

103 knap: gezwind.

104 wenteltrap; Grotius: ‘trap’.

105-106 Men lette op het zeugma; zien is hier zowel met een adverb. bepaling van richting verbonden (dus = het oog richten op) als met een lijdend voorw. (= waarnemen).

106 Ismene: de Ismenus, een riviertje dat door Thebe stroomt; Dirces springaêr (bron; Grotius: ‘wateren’); de D. stroomt eveneens langs Thebe; beide riviertjes komen van de Cithaeron.

[p. 472]

I. Keer.

Antigone:

 

O oude man, nu reikme uw hant,

 

Zo styge ik op van dezen kant.¹⁰⁸

Leermeester:

 

Welaen mevrou: stijgh op met zegen.¹⁰⁹

110

Gy zijt ter rechte tijt gesteegen.

 

De Grieken trekken vast in 't velt,

 

Daer elk zich in slaghorde stelt.

108 van dezen kant, toevoeging; zie de aant. bij vs. 91).

109 mevrou; Grotius: ‘jonge dochter’ (zie vs. 97); met zegen, toevoeging.

II. Keer.

Antigone:

 

O dochter van godin Latone,

 

O Hekaté, mijn eer en kroone,¹¹⁴

115

Hoe blinkt al 't velt in 't harrenas!

Leermeester:

 

Vorst Polynices komt van pas,¹¹⁶

 

Voorzien van ruiteren en knechten.

114 Hekaté, een der namen van Artemis (Diana); meisjes riepen gaarne de maagdelijke godin aan; mijn eer en kroone; Grotius: ‘door mìj vereerd’.

116 van pas; Grotius: ‘niet zo maar op goed geluk, maar voorzien van ....’ (zie vs. 117).

III. Keer.

Antigone:

 

Zijn alle poorten tegens 't vechten

 

Met kopre boomen, ook den wal¹¹⁹

120

Bezorgt voor noot en ongeval?¹²⁰

Leermeester:

 

Ay vrees niet: want Amfions muuren¹²¹

 

Zijn maghtigh voor gewelt te duuren.¹²²

 

Bezie dien eersten, braef en frisch:¹²³

 

Dan zal ik melden wie hy is.

119 ook, op te vatten als: en (ook); den wal, onderwerp in accusatiefvorm.

120 bezorgt: beveiligd.

121 Amfion, koning in Thebe, die de stad omgaf met muren, waarvan de stenen zich door het toverspel van zijn lier samenvoegden en opstapelden.

122 voor: tegen.

123 bezie stamt uit Euripides. Achtereenvolgens worden nu de zeven aanvoerders der belegeraars van Thebe beschreven; braef (dapper) en frisch is toevoeging.

IV. Keer.

Antigone:

125

Wie komt vooruit hier aengestooten,¹²⁵

125 aenstooten: aanstappen.

[p. 473]

 

Met zijnen helm op 't hooft gesloten?

 

De schilt beschut den arm getrou.¹²⁷

Leermeester:

 

Het is een overste, mevrou.

Antigone:

 

Wie is 't? hoe heet hy? uit wat stamme?

Leermeester:

130

Het is Hippomedon, vol vlamme,¹³⁰

 

Een trots Mycener, die zijn' stoel

 

Bekleet by Lernes waterpoel.

127 schilt, in 17de eeuwse taal ook manl.; dit vers stamt uit Euripides.

130 Hippomedon: een Grieks vorst, die bij Lerna, een moeras in Argolis, zijn rijk had; vol vlamme: vol krijgsvuur.

V. Keer.

Antigone:

 

Hoe fors, hoe onversaeght is 't wezen,

 

Gelijk een reus, in top gerezen

135

Uit d'aerde, die weêrspannigh muit!¹³⁵

 

Hoe ziet hem Mars ten oogen uit!

Leermeester:

 

Ziet gy dien overste niet trekken,

 

Daer Dirces tong den kant komt lekken?¹³⁸

Antigone:

 

Dat is een ander, en uit lust

140

Ten oorlogh anders uitgerust.^139-40

 

Met welk een' naem wert hy getekent?¹⁴¹

Leermeester:

 

't Is Tydeus, Eneus zoon gerekent,¹⁴²

 

Die krijghsgodt Mars, den Etolier,¹⁴³

 

In zijnen boezem voert, vol vier.

135 die (mag bij aerde worden gedacht) .... muit, toevoeging. De aarde èn de door haar voortgebrachte reuzen muitten tegen de hemel; zie o.a. Dl. VI, blz. 200, r. 281 en blz. 558, r. 225.

138 Dirce; zie vs. 106.

139-40 uit .... oorlogh, toevoeging; anders uitgerust: in een andere wapenrusting.

141 wert: wordt? zie aant. 11.

142 Tydeus, gehuwd met een dochter van Adrastus (zie vs. 145); Eneus: Oeneus, koning van Aetolië; gerekent, zie vs. 9.

143 Mars, den Etolier; Grotius: ‘den Aetolischen Mars’, d.i. de echte Aetolische krijgswoede.

VI. Keer.

Antigone:

145

Dees nam Adrastus telgh uit minne,

 

En wert Polnyces zwagerinne.^145-46

145-46 In verband met nemen verdient het de voorkeur dees (Tydeus) als subject op te vatten en Adrastus telgh (object in 145) als subject te denken bij wert in 146 (men kan ook en weergeven met die; vgl. van Helten, § 227a-d).

[p. 474]

 

't Is waert dat elk zijn rusting ziet,

 

Die hy uitheemsch schakeeren liet.¹⁴⁸

Leermeester:

 

Dit is een schiltroep. zy braveeren,¹⁴⁹

150

Alle Etolieren, fix op speeren¹⁵⁰

 

En schichten, trots ten slagh bereit.¹⁵¹

Antigone:

 

Hoe quaemtge aen al dit klaer bescheit?

Leermeester:

 

Toen ik uw' jongsten broêr, te velde

 

Getogen, 't vrygeley bestelde,

155

Sloegh mijn naeukeurigheit bedacht¹⁵⁵

 

Elx wapen gade, en staet, en draght.¹⁵⁶

148 die ongewone kleuren vertoont.

149 schiltroep: (schildtroep, vgl. voor de spelling vs. 593 handaedigh) troep uitgerust met (grote) schilden; braveeren: zich trots, vol strijdlust vertonen.

150 alle Etolieren is bijstelling bij zy; het behoorde echter bijstelling te zijn bij dit (Dit, deze troep, geheel uit Aet. bestaande, is ....); fix op speeren: bedreven in het werpen met speren.

151 en schichten, variërende toevoeging.

155 mijn naeukeurigheit, op te vatten als: ik nauwkeurig; bedacht: met bewuste bedoeling.

156 Grotius alleen: ‘de wapenen’ (staet: rang; draght: klederdracht).

VII. Keer.

Antigone:

 

Wie komt langs Zethus graf getoogen,¹⁵⁷

 

Gestreng van opzicht, en van oogen,¹⁵⁸

 

Schoon 't blonde haer de kin verciert?¹⁵⁹

Leermeester:

160

Dat is een die het krijghsvolk stiert.

Antigone:

 

Een drom bestuwt dien forssen woeder.

Leermeester:

 

Parthenopeus is 't. zijn moeder

 

Heet Atalante.

157 Zethus; tweelingsbroer van Amphion; beiden rustten in één graf bij Thebe.

158 gestreng van opzicht (= truci aspectu): grimmig van uiterlijk.

159 Grotius: ‘hoewel nog een jònkman, schoon van lokken’; Vondel bedoelt: hoewel zijn blonde (vlassige) baard hem als nog jong doet kennen (vgl. vs. 31 en 65).

VIII. Keer.

Antigone:

 

ik wensche al stil¹⁶³

 

Dat die mijn stadt verdelgen wil¹⁶⁴

165

Ook van Diane wiert geschoten,¹⁶⁵

163 al stil; ongeveer: zo bij mijzelf.

164 die .... wil is onderwerpszin; die: hij (nl. Parthenopaeus) die.

165 ook (toevoeging); van zijn kant (natuurlijk vòòr hij zijn plan kan volvoeren), eist de zin.

[p. 475]

 

Daerze op de bergen onverdroten¹⁶⁶

 

Met haere moeder vlieght en jaeght.¹⁶⁷

Leermeester:

 

Laet dit berusten. onversaeght¹⁶⁸

 

Verschijnenze op hun recht ten strijde,

170

Dies ducht ik dat de goôn hun zijde

 

Verkoren, en ons wederstaen.¹⁷¹

166 Onjuist. Antigone wenst niet dat P. op de bergen door Diane wordt neergeschoten, maar voor Thebe; daerze moest luiden die.

167 haere moeder is onjuist; zijn (P.'s) moeder, Atalante, die als jageres tot het gevolg van Diana behoorde.

168 Verbind: onversaeght .... op hun recht (= freti jure: ‘steunend op ....’).

171 ons wederstaen: tegenover ons (gaan) staan.

IX. Keer.

Antigone:

 

Waer blijft hy met zijne oorloghsvaen,¹⁷²

 

Wien zoo veel ramps met my beschoren

 

Ter quaeder uure wiert geboren^173-74

175

Uit eene moeder? oude raet,¹⁷⁵

 

Waer blijft Polnyces, dus versmaet?

Leermeester:

 

Daer staet hy by zijn' lantbeschermer¹⁷⁷

 

Adrast aen 't maeghdegraf, uit marmer¹⁷⁸

 

Gehouwen. zie hem in't verschiet.¹⁷⁹

Antigone:

180

Ik zie hem daer, doch zie hem niet

 

Bescheidelijk, nochtans naer reden¹⁸¹

 

Een' schijn van zijn gedaente en leden.¹⁸²

172 met .... vaen, anachronistische toevoeging.

173-74 Versta: die, terwijl hem zoveel rampen beschoren waren (hem zoveel rampen beschoren zijnde), te kwader ure .... De zinsconstructie vertoont enige overeenkomst met die in vs. 48-49. In het relatief wien (dat vergezeld is van een bep. zoo veel ... beschoren) vangt Vondel een subject die (bij wiert geboren) en een datief-object bij beschoren.

175 uit eene moeder: hierbij nog eens te denken met my; oude raet: oude raadsman (raet is toevoeging).

177 lantbeschermer; Grotius: ‘schoonvader’. V. bedoelt: de rechtshandhaver van Polynices.

178 't maeghdegraf: het graf van de dochters van Niobe, buiten Thebe; uit marmer gehouwen is toevoeging.

179 in 't verschiet, toevoeging.

181 bescheidelijk: duidelijk; naer reden: in overeenstemming met de afstand.

182 een schijn: een vaag beeld.

X. Keer.

 

Och of uit zusterlijke zucht

 

Mijn voeten dreven door de lucht,

185

Gelijk een wolk, van deze wallen:¹⁸⁵

 

'k Zou broeder om den hals gaen vallen,

 

En blyde omhelzen met mijn hart,

 

Dien, sedert hy eens balling wert,

185 van deze wallen, toevoeging.

[p. 476]

 

Ik nimmer quam te zien. 't is deerlijk.

190

Mijn oude vader, ô hoe heerlijk

 

Blinkt hy in 't gouden harrenas,

 

Gelijk de morgenzon in 't glas!¹⁹²

Leermeester:

 

Hy komt op vrygeleide aenrijden,

 

Om zusters oogen te verblijden.¹⁹⁴

Antigone:

195

Wie is 't, die staetigh herwaert rent,

 

En zijnen witten wagen ment?¹⁹⁶

Leermeester:

 

Amfiaraüs. dees bevrachte¹⁹⁷

 

Het radt met vee, op dat hy 't slaghte,¹⁹⁸

 

En wichele uit het ingewant.^198-99

192 in 't glas: in een spiegelende ruit, toevoeging.

194 om .... te verblijden: met het gevolg dat hij ....

196 wit, in verband met de priesterlijke waardigheid van den bestuurder (zie het vervolg); ook het gespan denke men zich wit.

197 Amfiaraüs: ziener en droomuitlegger.

198 radt (pars pro toto): wagen (vgl. 1227).

198-99 opdat .... ingewant, toevoeging.

XI. Keer.

Antigone:

200

O dochter van de zon, geplant²⁰⁰

 

In 's hemels welfzel, uitgestreeken²⁰¹

 

In 't gouden kleet! uw' riem ontbreeken

 

Geen perlen op het gout gehecht!^202-03

 

O maen, hoe rijdt dees, afgerecht²⁰⁴

205

Op paerdemennen! aen wat oorden²⁰⁵

 

Is Kapaneus, die, heet op moorden,

 

Wraekgierigh naer de poorten wijst?^206-07

Leermeester:

 

Hy meet hoe hoogh de hofpoort rijst,²⁰⁸

 

Bespiet den toegang naer den toren.²⁰⁹

Antigone:

210

O Nemesis, ter wraek gekoren,²¹⁰

 

En gy Jupijn, die 't aerdtrijk stut,²¹¹

200 o .... zon, nl. de maangodin, Diana (vgl. vs. 113).

201 uitgestreeken: uitgedost; de bepaling geplant .... kleet behoort bij dochter.

202-03 uw' riem .... gehecht, uitbreiding van Grotius' ‘met blinkende gordel’, dat bij hem bijstelling is bij ‘zon’ (vs. 200).

204 dees slaat op Amfiaraüs (wat rijdt hij, als priester, bedachtzaam, bedoelt het origineel).

205 Denk voor aen: maar (maar waar is K...., zie de volgende aant.).

206-07 die .... wijst, onjuist. Grotius: ‘die tegen onze stad (steeds) grimmige bedreigingen uitslingert’ (dit is Antigone bekend, zie vs. 214).

208 hy meet nl. met zijn blik; hofpoort; Grotius: ‘de torens van de muren.’

209 den toegang; Grotius: ‘de zeven toegangen tot de stad.’

210 Nemesis: de wrekende godin van het recht; zij straft de overmoedigen (zie vs. 213); ter .... gekoren toevoeging.

211 die .... stut, een niet met de mythologische voorstelling strokende toevoeging.

[p. 477]

 

En 't blaeu gewelf met donder schudt,

 

Gy kunt dien hooghmoedt haest verneêren.

 

Hy wil van Thebe t'Argos keeren,

215

Met zijn gevangenen in 't net,^214-15

 

Daer eer de zeegodt, tot ontzet^216-vlg.

 

Van Amymoon, zoo d'ouden zingen,

 

Te Lerne een bronaêr op liet springen

 

Ten gront uit, toenze water gaf

220

Op 't klinken van zijn' ysren staf.^219-20

 

Diane, dochter van den grooten

 

Jupijn, gy die met uw genooten

 

Het haer met gout snoert, leghme 't juk

 

Der slaverny niet op in druk.

214-15 vgl. vs. 207 met aant.; gevangenen; Grotius spreekt speciaal van de Thebaanse vrouwen (zie vs. 224); in 't net, toevoeging.

216-vlg. Grotius: ‘en die schenken aan Lerna, waar Neptunus, gedachtig aan Amymone, nieuwe wateren uitstortte’. Vondel heeft uit een mythologisch handboek dit uitgebreid (tot vs. 220); tot ontzet; dit behoorde te luiden na ontzet (verlossing); van Amymoon (Amymone), die nl. door een sater bedreigd werd en door Neptunus bevrijd.

219-20 toen .... staf; versta: die, onmiddellijk nadat N. met zijn drietand in de grond stiet (klinken: slaan, slingeren), water gaf.

Leermeester:

225

Welaen vorstin, geef u naer binnen toe ter ruste,²²⁵

 

In 't maeghden hofsalet: gy zaeght al wat u luste.^226-vgl.

 

Hier komt een groote hoop van vrouwen met gedruisch^227-vlg.

 

Aenstuiven naer het hof en koningklijke huis.

 

Zy spreeken gaerne 't erghste, en wort haer stof gegeven,²²⁹

230

Zoo weetenz'er iet aen te hangen en te weven.

 

Vergaêrenze te hoop, daer elk verhaelt hoe 't stont²³¹

 

In 't heir, dan komt'er noit iet deftighs uit haer' mont.

Rey.⁺

Keer:

 

Ik, in Fenicie gewonnen,

 

Ben hier door zee gevoert ten hoof

235

Met andere gevange nonnen,

225 ter ruste, toevoeging.

226-vgl. vs. 93.

227-vlg. onjuist; Grotius (ter motivering van de raad in vs. 225): ‘immers sedert de stad in onrust en opschudding verkeert, komt een grote menigte vrouwen steeds naar het paleis’.

229 't erghste: kwaad; volgens de oudgriekse opvatting behoorde een vrouw zich niet in 't openbaar te vertonen behalve bij bijzondere plechtigheden en feesten (A.'s verblijf op het dak van het paleis zou dus ‘opspraak’ - zie vs. 98 - kunnen verwekken).

231 Grotius heeft een algemene sententie: ‘waar veel vrouwen bijeen zijn, is het een genot voor haar niets degelijks (Grotius' grave, Vondels deftigh) en verstandigs te doen horen’.

+ Inleidende Opmerkingen voor de Rey: De rei bestaat uit jonge Phoenicische vrouwen, door de afstammelingen van Agenor (zie vs. 308) als ‘de bloem des lands’ (zie vs. 245) geschonken aan Apollo van Delphi na het behalen van een overwinning op Phoenicië's vijanden. Grotius heeft in deze vrouwen een deel van de oorlogsbuit willen zien, waarin Vondel hem volgt. De voor Delphi bestemde vrouwen bevinden zich voorlopig te Thebe.

[p. 478]

 

Als een slavin en oorloghsroof,^235-36

 

Op dat ik my aen Febus wye,

 

En slijte in 't berghsneeu van Parnas²³⁸

 

Mijn levens tijt in slavernye.²³⁹

240

  Ik streefde door den zouten plas,

 

Daer d'onvruchtbaere Siciliaenen²⁴¹

 

In 't water drijven; toen een lucht²⁴²

 

Van 't westen ons den wegh quam baenen,²⁴³

 

En lieflijk voortdreef op de vlught.²⁴⁴

Tegenkeer:

245

Ik, eer de bloem des lants, gegeven²⁴⁵

 

Aen Delfis godtheit, als een pant

 

Uit al den maeghdenroof, quam zweven^246-47

 

In Kadmus stadt, en 't vaderlant

 

Der broederen, Agenors maegen,²⁴⁹

250

  Om als een kerkbeelt, godt gewijt,

 

Het slaefsche juk te helpen draegen,^250-51

 

Een nootwet, die geen weêrspraek lijdt.²⁵²

 

Kastaliaensche waterbronnen²⁵³

 

Besprengden my door 's priesters hant,²⁵⁴

255

Een wijdinge, die Febus nonnen²⁵⁵

 

Behaeght, en houdt in zuivren stant.²⁵⁶

Toezang:

 

O dubble berghtop, klaer bescheenen²⁵⁷

 

Van 't licht der zonne! ô vruchtbre kruin

 

Begroeit met wijngaert rondom heenen

260

  En ranken, eedle druiventuin!

 

Gy schaft hier nektar alle dagen,

 

Die 't hart verheught. ô draekenest!²⁶²

235-36 nonnen, verchristelijking voor: tempeldienaressen (vgl. 255, 265 enz.); voor gevange en oorloghsroof (236) zie de Opmerkingen hierboven.

238 in 't berghsneeu (van Parnas); Grotius: ‘onder de besneeuwde toppen’. Delphi lag op de helling van de Parnassus; sneeu is in 17de eeuwse taal m., vr. en onz.

239 slavernye: dienstbaarheid.

241 d'onvruchtbaere Siciliaenen; Grotius: ‘de onvruchtbare Siciliaanse velden’, (in de Prolegomena verklaart hij ‘onvruchtbaar’ als doelend op de toestand tijdens de bewoning van Sicilië door Cyclopen).

242 toen: terwijl, bij welke gelegenheid; een lucht van 't westen: een westenwind.

243 quam baenen: baande.

244 op de vlught, toevoeging (op onze vaart).

245 Zie de Inleid. Opm.

246-47 als een pant: als een blijk van verering (geschenk); voor maeghdenroof zie de Inl. Opm.

249 Agenors maegen: de afstammelingen van Agenor (vader van Cadmus, koning van Phoenicië).

250-51 Versta: om - op dezelfde wijze aan de godheid gewijd als een kerkbeeld - tempeldienst te verrichten; helpen is stoplap.

252 een noodzakelijke verplichting, waaraan niet te ontkomen is (legem servitii, luidt. Grotius' vert.).

253 De Kastalia was een heilige bron aan de Parnassus; met het water van deze bron wiesen zij zich, die de Delphische tempel binnen wilden gaan; vgl. If. in Tauren, vs. 1297.

254 besprengden behoorde te zijn: zullen mij besprenkelen; door .... hant, toevoeging.

255 nonnen; zie vs. 235.

256 en .... stant, toevoeging.

257 De Parnassus had twee toppen, waarvan de éne aan Apollo was toegeheiligd, de andere aan Bacchus (zie vs. 259-vlg.).

262 Draekenest: spelonk bij Delphi, waar Apollo de draak Pytho verslagen had (zie If. in Tauren, vs. 1282-vlg.).

[p. 479]

 

O toppen, daer de goôn uitzagen,²⁶³

 

Dianaes bergh en jaghtgewest.

265

Och of ik stil in Febus kooren,²⁶⁵

 

Daer Dirces bron niet ruischt noch stroomt,²⁶⁶

 

Verquikt met zang en spel te hooren²⁶⁷

 

Mijn tijt moght slijten onbeschroomt.²⁶⁸

Keer:

 

De krijghsgodt houdtme in deze veste

270

  Belegert, raest vast brant en moort.²⁷⁰

 

Och 'k wensch, de gansche stadt ten beste,

 

Dat haer geen druk noch rampspoet stoort.

 

Dit jammer treft de bloetverwanten²⁷³

 

En bontgenooten in 't gemeen,²⁷⁴

275

Fenicie ook aen alle kanten,²⁷⁵

 

Zoo Thebe 't hof en hooft der steên²⁷⁶

 

Wort aangevochten: want zy sproten

 

Te gaer uit Ioos edel zaet.²⁷⁸

 

Dit 's oirzaek dat mijn hart, gesloten

280

  Van rouwe, om Thebe quijnen gaet.

Tegenkeer:

 

De beuklaer blixemt om de wallen,²⁸¹

 

Gelijk het weêrlicht uit de wolk²⁸²

 

Een berst geeft, merk van d'ongevallen²⁸³

 

Des veltsslaghs, een bederf van 't volk,²⁸⁴

285

Dat Plutoos razernyen broedden,²⁸⁵

 

Ten val van Edipus geslacht.

 

My gruwt, ô Argos, voor dit woeden,

 

En 's hemels wraek, met schrik verwacht:

 

Want Polynices, al t'onwaerdigh

290

  Verongelijkt, staet naer zijn erf,^289-90

 

En ooreloght niet onrechtvaerdigh.

 

Dit 's oirzaek van dit lantbederf.

263 uitzagen (verl. tijd door rijmdwang): uitzien (naar de aarde); daer (van)waar.

265 kooren, verchristelijking voor tempel (vgl. vs. 235-36).

266 De bedoeling is: na dit Thebe verlaten te hebben (zie Inl. Opm.)

267 met zang en spel; bij Grotius is enige verzen vroeger namelijk sprake van de reien van Diana; daarop slaat dit vers.

268 onbeschroomt: in veiligheid (tegenover de oorlogsdreiging die over Thebe hangt).

270 raest; Grot.: ‘spirat nil nisi sanguinem.’

273 de bloetverwanten: de Phoeniciërs.

274 bontgenooten is minder juist; versta: stamgenoten (herhaling van bloetverwanten).

275 Fenicie ook; versta: (dat is) óók Phoenicië.

276 't hof .... steên, toevoeging; evenals van alle kanten (vs. 275).

278 Io: betovergrootmoeder van Agenor, bij wien de splitsing begint in een Phoenicische tak en een Thebaanse (Cadmus).

281 beuklaer: schild.

282 het weêrlicht, onz. in overeenstemming met het simplex licht.

283 merk: voorteken.

284 een bederf van 't volk (bijstelling bij veltslagh): strekkend tot verderf van het volk.

285 dat (object), slaat op bederf; Plutoos razernyen: de Furiën (Plutoos, omdat ze haar woonplaats hebben in de onderwereld); vgl. Oedipus' vloek, vs. 71-72.

289-90 al .... verongelykt, verduidelijkende toevoeging van Vondel, evenals vs. 292.

[p. 480]

Polynices:

 

Nu ben ik al in stadt, alleen op goet betrouwen,²⁹³

 

En duchte datze my bedekt een onheil brouwen,

295

En dingen naer den hals des ballings, in hun net.²⁹⁵

 

Ik dien rondom te zien, of iemant my bezet.²⁹⁶

 

'k Zal, moedigh op dit zwaert, mijn lijf ter noot verweeren.²⁹⁷

 

Wie daer? sta vast. of kan een windeken ons deeren,

 

En 't ruischen van elk bladt? want wie op vyants boôm^298-99

300

Den voet zet, wort terstont geschud van schrik en schroom.³⁰⁰

 

'k Vertroume op moeders woort, doch ben niet zonder zorge.

 

Zy rietme op vry geley te komen, en bleef borge.

 

De hulp is by der hant: want d'outers smooken vast.³⁰³

 

Het hof krioelt van volk. steek op het zwaert: dat past³⁰⁴

305

Veel beter. ik wil eerst omhooren welke vrouwen³⁰⁵

 

Hier voor het hof staen. zeght my toch, uit wat landouwen

 

Komt gy naer Grieken hier in Thebe, Kadmus stadt?³⁰⁷

Rey:

 

Wy zijn Fenicischen. Agenors maerschalk had³⁰⁸

 

Ons aen Apollo, der waerzeggren tolk, geschonken:³⁰⁹

310

Want Edips zoon zou my naer Delfis kerkspelonken³¹⁰

 

En godtspraek zenden, zoo Mycenes heirkracht niet

 

De stadt beleggen quaem. en gy, die 't hof beziet^311-12312

 

En Thebe, zeghme wie gy zijt: ay laet ons hooren.

Polynices:

 

Ik ben uit Laius, zoon van Edipus, geboren,³¹⁴

315

En uit Meneceus telgh Jokaste, groot van faem.

 

Thebanen noemen my Polnyces by mijn' naem.

Rey:

 

O rechte bloetverwant van vorst Agenors zoonen,³¹⁷

 

Mijn koningen, die my hier zonden naer uw troonen;³¹⁸

293 al, ter vert. van Grotius' jam (nu is het ogenblik daar, dat ....).

295 in hun net (= in retibus): die ze nu in hun macht hebben.

296 bezet: wil overvallen, belaagt, vgl. If. in Tauren, vs. 1376.

297 moedigh op (= fretus): vertrouwend op, vgl. vs. 168.

298-99 of kan .... bladt, uitbreiding van Vondel onder invloed van Aeneïs II, vs. 1049-50 (in Vondels vert.; zie Dl. VI, blz. 475).

300 schrik en schroom: angst en vrees.

303 want .... vast; niet het roken van het altaar (voor het paleis), maar de aanwezigheid van het altaar stelt P. gerust: het altaar nl. was een veilige wijkplaats, een vrijplaats.

304 het hof .... volk: en het paleis is niet leeg (let op Vondels verzwarend krioelen).

305 omhooren: om mij heen horen, rondvragen.

307 Grieken: Griekenland.

308 maerschalk, onjuist; Grotius: ‘krijgsoversten, die afstammen van A., hebben ons ....’ (zie Inl. Opm. boven de rei).

309 der waerzeggren tolk: die de geheimen van Zeus vertolkt aan de waarzeggers; vgl. Koning Edipus, vs. 193 en in de Lucifer: Godts Geheimenistolk (= Gabriël).

310 Edips zoon, de regerende Eteocles; kerkspelonken (en godtspraek): orakel (-plaats).

311-12 zoo ....: indien het leger uit Mycene niet de stad was komen belegeren; vgl. de Inhoudt, r. 14-15 voor de tijdsvorm.

312 beziet (Grotius' visurus): komt bezoeken.

314 zoon van Edipus is te denken als praed. attribuut bij ik (ik ben, als zoon van E., ....).

317 rechte, stoplap.

318 mijn koningin; zie hiervoor de aant. bij vs. 308; naer uw troonen, ongelukkig gekozen toevoeging van Vondel, evenals Thebaensche koning in vs. 320.

[p. 481]

 

Ik valle ootmoedigh u, gelijk 't betaemt, te voet.

320

Thebaensche koning, zijt gezegent, en gegroet.

 

Het vaderlant verlangde al lang naer zulk een' hoeder.³²¹

 

Op op, sluit opde poort: koom buiten: haest u, moeder,

 

Of hoortge uw' zoon noch niet? wat toeftge? haest u voort.

 

Koom val hem om den hals: hy staet voor uwe poort.

Jokaste:

325

O maeghden, naeulijx hoorde ik u Fenicisch spreeken

 

Of quam al bevende uit den hove, schier bezweeken.³²⁶

 

O zoon, hoe zienwe u eens, na zoo veel ongevals

 

Ten lange leste! koom, vat moeder om den hals.

 

Druk borst aen borst, en mont aen mont. ik schreie en weene.³²⁹

330

Ay legh uw hooft eens op mijn zwakke schouder heene.

 

Och ik, uw moeder: och hoe krijghtze u in den arm!³³¹

 

Wat zal ik zeggen, of wat spreeken? och ontfarm.

 

Hoe vatte ik uwe hant! waer zal zich moeder keeren?³³³

 

Hoedaenigh u met vreught aenschouwen en feesteeren?

335

Och zoon, gy gingt van hier in droeve ballingschap

 

Ten lande uit, door bedwang met eenen zuuren stap,³³⁶

 

Op 't al te streng gebodt des broeders, die u prangde

 

Uit wrevelmoedigheit. mijn zoon, och hoe verlangde^336-38

 

Heel Thebe naer uw komste! ik trok, van hoop berooft,

340

En troosteloos in rou, de haervlecht uit het hooft,

 

Ley feestgewaeden af, en kleede my in rouwe.

 

Het roukleet voeghde my, rampzalige oude vrouwe.

 

De vader midlerwijl, in naere duisterheit³⁴³

 

Gekerkert, zoekende zijn zoons, door 't bittere pleit³⁴⁴

345

Gedeelt, de pylers van ons huis, met bitter schreien,³⁴⁵

 

Pooght met een' blooten dolk uit 's levens licht te scheien.

 

Dan zocht hy eenen strop, vervloekte zucht op zucht³⁴⁷

 

De zoons, beklaeghde reis op reis zijn huwlijxvrucht,³⁴⁸

 

Gedooken in zijn hol. terwijl komt ons ter ooren³⁴⁹

321 naer .... hoeden, eveneens een toevoeging in strijd met de situatie.

326 bezweeken: krachteloos (door ouderdom); Grotius: ‘of ik heb mijn door ouderdom bevende voet bewogen’.

329 mont aen mont; Grotius: ‘wang aan wang’; ik .... weene, toevoeging.

331 hoe, bij Grotius met de betekenis: hoe onverhoopt.

333 hoe .... feesteeren; Grotius: ‘hoe zal ik, tegelijkertijd u omarmend en met mijn haren u beroerend, hierheen mij wendend en dan weer daarheen, vreugde smaken, gelijk weleer!’

336 door bedwang ....: gedwongen, met schreden die u zwaar vielen; prangen: nopen, dwingen; uit wrevelmoedigheit: met euvele moed; door zijn grimmige aard.

336-38 door bedwang .... uit wrevelmoedigheit, uitbreiding.

343 in naere duisterheit (naer zowel duister als somber, akelig; vgl. Kon. Edipus, vs. 1752) ziet op Oedipus' blindheid.

344 zoekende: verlangende naar.

345 de pylers ....; vgl. If. in Tauren, vs. 1022.

347 zucht op zucht: herhaalde klachten over hen uitstotend.

348 beklaeghde .... huwlijxvrucht (toevoeging): richtte steeds weer zijn aanklachten tegen zijn kinderen (zijn zoons), variatie op de voorafgaande woorden.

349 gedooken in zijn hol; versta: zich opsluitend in zijn duisterheid (zie vs. 343).

[p. 482]

350

Hoe gy elendigh reede een ega hebt gekoren,³⁵⁰

 

Ten wasdom van uw zaet, en uitheemsch u verbint,

 

En sterkt met zwagerschap; uw moeder, schier ontzint,³⁵²

 

Bedroeft, ook Laius geest, die, van uwe echt afschuwelijk,³⁵³

 

Haer vloekt, gelijk een pest, om 't lantbederflijk huwelijk.³⁵⁴

355

Ik stak de bruitstoorts niet, gelijk men is gewoon,

 

Als blyde moeder, aen. men zong geen' bruiloftstoon

 

Omtrent Ismeen, noch wiesch zich rein in zuiver water.³⁵⁷

 

Men broght de bruit niet t'huis met juichende geschater

 

In Thebe, Ogyges stadt. wech wech met krijghsgewelt,³⁵⁹

360

Het zy by vaders schult, of noodlot vast gestelt,

 

Om jammerlijk het huis van Edipus te drukken;³⁶¹

 

Hoe 't zy, ik draege alleen ondraeghbaere ongelukken.^317-62362

Rey:

 

In arbeit gaen valt zwaer, en baeren is een last.³⁶³

 

Dat hecht de kinderliefde aen 't hart der moeder vast.³⁶⁴

Polynices:

365

O moeder, ik verschijn by haeters, die my doemen,³⁶⁵

 

En twijfele ofmen dit voorzichtigheit magh noemen,

 

Of dwaesheit. 't vaderlant beminnen spruit uit trek,

 

Elk aengeboren. zoo men 't lochen, dat 's gebrek,^367-68368

 

En ydlen roem. 't gemoet kan geenzins dit gedoogen.³⁶⁹

370

Een schrik bevingme, toen ik herwaert quam getogen

 

Om broeders heerschzucht en eetschennis, my verdocht,³⁷¹

 

Dat hy, door haet verrukt, my laegen leggen moght;³⁷²

 

Dies quam ik in mijn stadt gewapent met den degen,

 

En zagh beducht rondom, in straete en achterwegen:³⁷⁴

375

Doch 'k wil op 't vrygeley betrouwen, en uw trou.³⁷⁵

 

Zoo koom ik vaders stadt bezien, niet zonder rou³⁷⁶

 

En traenen. 'k zie het hof, en godts gewijde altaeren,

350 elendigh, toevoeging; hier schuilt in het woord mogelijk nog de oude betekenis van balling.

352 en (u) sterkt met zwagerschap (vgl. vs. 80-81): en u door huwelijk een machtigen schoonvader verzekert.

353 bedroeft (intransitief): wordt bedroefd; Laius geest (onderwerp): Laius' schim (geest is toevoeging); afschuwelijk (actief) van ....: uw echt verafschuwend.

354 haer: de echtverbintenis; om .... huwelijk; versta: om het ‘lantbederflijke’ van dit huwelijk; lantbederflijk: tot verderf des lands strekkend.

357 noch .... water; ‘noch wies de Ismenus uw leden in zuiver water’, zegt Grotius.

359 Ogygus: zoon van Poseidon, eerste vorst over het Thebaanse land.

361 drukken: ten onder brengen.

317-62 heeft bij Grotius lyrische maat.

362 De woordfiguur is hier van Vondel.

363 in arbeit gaen: in barensnood verkeren.

364 Versta: dit plant in 't hart der moeder de liefde tot het kind.

365 die .... doemen, toevoeging.

367-68 't Vaderlant .... aengeboren, vgl. Gijsbreght van Aemstel, vs. 1894.

368 dat's gebrek: daarmee handelt men verkeerd.

369 ydlen roem (adjectief in acc.-vorm): holle grootspraak; de toelichting volgt.

371 my verdocht (bijv. bep. bij heerschzucht en eetschennis): bij mij gevoelens van wantrouwen opgewekt hebbende (verdocht = verdacht, verl. deelw. van verdenken).

372 De zin met dat beginnende vermeldt de inhoud van de ‘schrik’ (vrees); versta dus: namelijk dat ....; verrukt: meegesleept.

374 in straete en achterwegen, toevoeging.

375 uw trou, ‘letterlijke’ vertaling van Grotius' fides, waarmee bedoeld is: bescherming.

376 bezien; vgl. vs. 312.

[p. 483]

 

Het oefenperk, den stroom van Dirce, en hofpylaeren,³⁷⁸

 

Daer ik ben opgevoedt: hoewel men my verstoot,

380

En in een vreemde stadt laet zwerven, arm en bloot,

 

Met traenen op de wang: gy, moeder, ook beladen

 

Om my, betreurt mijn leet, gekleet in rougewaeden,

 

Onopgetoit, en met de handen in het haer.³⁸³

 

Bedroefde moeder, och het bloetkrakkeel valt zwaer.³⁸⁴

385

De hoop van zoen is krank voor twee gebroêrs te gader.³⁸⁵

 

Hoe draeght zich binnen 't hof mijn blinde en oude vader,³⁸⁶

 

En bey mijn zusters? ay hoe zijnze toch gestelt?

 

Versuffenze om mijn' ban, van rouwe om 't hart beknelt?³⁸⁸

Jokaste:

 

Een godt woude Edipus en al zijn zaet bederven.

390

Dus ging het toe. helaes de vader, na lang zwerven,³⁹⁰

 

Verloofde zich aen my, een onheil noit gehoort.

 

Ik brogt bloetschendigh hem twee paeren vruchten voort.³⁹²

 

Dit was uw oirsprong: doch veel nutter dit gezwegen.

 

Men kan het nootlot niet verzetten noch beweegen:

395

Ik zoude u vraegen naer meer zaeken: maer men spaert³⁹⁵

 

Uw leet te tergen: want uwe aenkomste isme waert.³⁹⁶

Polynices:

 

Vraegh vry al wat u lust te weeten, en te vraegen:

 

Wat moeder meest behaeght, dat zalme meest behaegen.

Jokaste:

 

Dit vraege ik eerst, het welk my diep in 't harte ging:

400

Valt leven lastigh voor een' rijxverschoveling?⁴⁰⁰

Polynices:

 

Zoo lastigh dat men 't met geen woorden kan ontvouwen.

Jokaste:

 

Waerom valt ballingschap zoo lastigh voor getrouwen?⁴⁰²

Polynices:

 

Vooreerst het spreeken staet den banneling niet vry.

378 het oefenperk (gymnasium): plaats voor lichamelijke oefeningen.
hofpylaeren, toevoeging.

383 onopgetoit: met verwaarloosde kleding; met ... haer; Grotius: ‘met uitgerukte haren.’

384 het bloetkrakkeel: bij Grotius een algemeen begrip: familietwist.

385 Het vers is op te vatten als een sententie (de hoop op verzoening is klein, als twee ....).

386 hoe draeght .... (= quid agit ....): hoe maakt het mijn vader (vgl. het Franse se porter en zie de variërende uitbreiding in vs. 387b).

388 versuffen: wegkwijnen van verdriet.

390 Achter toe is een dubbele punt te denken; na .... zwerven, toevoeging.

392 twee paeren vruchten; V. bedoelt twee zoons en twee dochters.

395 men: ik; sparen: zich onthouden van.

396 uw leet te tergen: uw verdriet te verlevendigen, nieuw voedsel te geven door het te prikkelen. - Vondel volgt hier dan verder de tekst van Euripides, zoals Portus die leest en weergeeft (venis enim mihi desideratus); Grotius heeft: ‘toch zou ik het gaarne willen’.

400 rijxverschoveling: balling 's lands.

402 voor getrouwen, toevoeging.

[p. 484]

Jokaste:

 

De stem te smooren is een rechte slaverny.

Polynices:

405

Men moet het onbescheit der maghtigen verdraegen.⁴⁰⁵

Jokaste:

 

't Valt lastigh dwaes te zijn, om dwaezen te behaegen.

Polynices:

 

Men slaeft uit arremoede, al stoot het tegens 't hart.

Jokaste:

 

Voedt hoop den balling niet in 't nypen van de smart?

Polynices:

 

De hoop belooft veel, maer hy zwerft vast in elende.⁴⁰⁹

Jokaste:

410

En dat deze ydel is, blijkt klaer genoegh in 't ende.⁴¹⁰

Polynices:

 

Zy troetelt hem doorgaens met een gezien geluk.⁴¹¹

Jokaste:

 

Hoe quaemt gy aen den kost voor 't huwen, diep in druk?

Polynices:

 

Dan kreegh ik wat, dan niet, en most zoo harden leeren.

Jokaste:

 

Liet vaders maeghschap in den vreemde u iet ontbeeren?⁴¹⁴

Polynices:

415

Die vleien uw geluk. wie klaeght is niemants vrient.⁴¹⁵

Jokaste:

 

Uw adeldom heeft u alom ten steun gedient?⁴¹⁶

Polynices:

 

Wie arm is leeft in smert. geen stam kan honger boeten.⁴¹⁷

Jokaste:

 

Is 't elk niet aengenaem zijn vaderlant t'ontmoeten?⁴¹⁸

405 onbescheit (= inscitia): onwetendheid, onverstand (zie vs. 406).

409 maer .... elende: maar intussen blijft de balling in ellende rondzwerven.

410 Grotius: ‘en dus blijkt op de lange duur dat zij (de hoop) ijdel is.’

411 doorgaens: steeds weer, altijd door; gezien: voorgespiegeld, (een geluk dat men slechts ziet en nooit kan grijpen).

414 maeghschap; onjuist; Grotius: ‘(gast-)vrienden’.

415 die (algeméén op te vatten): vrienden; uw geluk: u zolang ge in voorspoed leeft; klaeght: ongelukkig is.

416 Grotius: ‘En heeft niet uw hoge afkomst ...?’

417 geen .... boeten: (hoge) afkomst kan nooit honger stillen.

418 Onjuist; Grotius: ‘Is dus het eigen vaderland den mens het dierbaarst?’

[p. 485]

Polynices:

 

Zoo aengenaem dat dit geen tong uitspreeken kan.

Jokaste:

420

Wat dreef u naer Myceen te trekken na uw' ban?

Polynices:

 

Apolloos spelling, aen Adrastus voorgehouwen.⁴²¹

Jokaste:

 

'k Versta dees rede niet: men mostze klaer ontvouwen.⁴²²

Polynices:

 

Dat hy zijn kroost een' leeu en zwijn beveelen moet.⁴²³

Jokaste:

 

Wat raeken dieren u, die wilt zijn en verwoet?⁴²⁴

Polynices:

425

Ik weet niet. zulk een lot is my om hoogh beschoren.⁴²⁵

Jokaste:

 

Godt weet het. maer hoe quam dit huwlijk u bekooren?⁴²⁶

Polynices:

 

Zoo 'k by geval in 't hof van out Mycene ging.⁴²⁷

Jokaste:

 

Zocht gy een slaepstede, als een arm verschoveling?⁴²⁸

Polynices:

 

Zoo is 't. een ander quam verschoven toen hier mede.

Jokaste:

430

Wie was het, toen gy aen uw' nootdruft quaemt door bede?⁴³⁰

Polynices:

 

Heer Tydeus, Eneus zoon, niet min beroit dan ik.⁴³¹

Jokaste:

 

Hoe beelt Adrast u af door dieren, ieders schrik?⁴³²

Polynices:

 

Naerdienwe vochten om een bulster in ons quelling,⁴³³

421 Versta: Apollo's beschikking, blijkens een (eerst later mij bekend geworden) voorspelling aan Adrastus.

422 men: ge.

423 zwijn: everzwijn (vgl. verder vs. 433); bevelen: toevertrouwen.

424 Versta: Wat heeft de vermelding van dieren als deze, die .... zijn, te maken met u?

425 Grotius: ‘Mijn lot is mij door hogere macht beschikt en daarom houd ik mij daar buiten’.

426 Grotius: ‘God is wijs, maar hoe kwaamt gij tot een huwelijk?’

427 zoo: toen.

428 als .... verschoveling: zoals arme ballingen dat plegen te doen.

430 toen .... bede, toevoeging van V.; Grotius: ‘wie was die man, evenzeer berooid als gij?’ De gecursiveerde woorden zijn door Vondel overgebracht naar vs. 431b.

431 Zie vs. 142.

432 beelt .... af; versta: vergeleek .... bij.

433 bulster; Grotius: ‘deken’; in ons quelling (benarde toestand), toevoeging. De verwoedheid waarmee ze streden, deed Adrastus denken aan twee wilde dieren (zie vs. 434-35).

[p. 486]

Jokaste:

 

Besefte Talaus zoon toen ernstigh Febus spelling?⁴³⁴

Polynices:

435

Met reên, en schonk ons elk een dochter tot zijn bruit.⁴³⁵

Jokaste:

 

Viel 't huwlijk met geluk of ongelukkigh uit?

Polynices:

 

Noch zienwe niet dat op ons huwlijk valt te zeggen.

Jokaste:

 

Hoe quaemtge met dees maght uw vaders stadt beleggen?⁴³⁸

Polynices:

 

Myn schoonvaêr had my d'eerste, en Tydeus met een eet⁴³⁹

440

Gezworen in ons rijk te helpen; als besteet⁴⁴⁰

 

Aen zyne dochters: en nu komen alle grooten,

 

De bloem van Grieken en Mycene, een' uitgestooten⁴⁴²

 

Herstellen in zyn erf. 'k gebruikze tegens 't hart,

 

Beoorloge, ik beken 't mijn vaderlant met smert,

445

En neem de goden tot getuigen van 't medoogen

 

Dat ick mijne ouders en het lant met oorelogen

 

Bedroeve. moeder, och ik hoope uw liefde en bê

 

Zal 't onheil smooren. help gebroeders toch aen vrê.

 

Het zal de gansche stadt, en u, en my verlichten.

450

Het spreekwoort is bekent in zangen en gedichten:⁴⁵⁰

 

De heerschappy en 't goet zyn gading van elck een,

 

En staen in 't hart geplant. dat jaeghtme herwaert heen

 

Met zulk een' oorloghstoght. wat 's afkomst zonder erve!⁴⁵³

Rey:

 

Eteokles komt hier u spreeken. och men derve

455

Geensins uw tusschenspraek, voor 't aengaen van gewelt,⁴⁵⁵

 

Of d'oude vrientschap der gebroedren zy herstelt.⁴⁵⁶

Eteokles:

 

Hier ben ik, moeder, u ten dienst. wat 's u begeeren?

434 Talaus zoon: Adrastus. Versta: Zag A. daarin de vervulling van Apollo's voorspelling?

435 met reên; Grotius alleen: ‘ja’.

438 Grotius: ‘Hoe legdet gij het aan zulk een groot leger met u mee te krijgen?’

439 d'eerste; versta: aan zijn beide schoonzoons, maar ik zou voorgaan.

440 besteet: gehuwd.

442 een' uitgestooten: een uitgebannene, een verdrevene.

450 in zangen en gedichten is ten opzichte van Grotius een toevoeging (deze heeft alleen ‘dictum .... antiquum’); het beantwoordt echter aan het Griekse ‘humn èthen’ op deze plaats, waarvoor Portus zin-getrouw ‘celebratum’ heeft. Vondel kan het Grieks geraadpleegd hebben, maar hij kan evengoed van Portus zijn uitgegaan; men vergelijke bijv. vs. 769, waar Grotius' ‘(de faam) is groot’ wordt uitgebreid tot: klinkt .... met trompetten.

453 oorloghstoght (Grotius: agmen): optrekkend leger, krijgsstoet.
wat .... erve: wat is hoge geboorte zonder bezit.

455 uw tusschenspraek (tot Jocaste): uw bemiddelend optreden; voor, hier temporeel.

456 of: om te proberen of.

[p. 487]

 

Wy kunnen nauwelijx de burgertroepen keeren,

 

't Gebriesch der paerden, en 't geweer, alreede kant.⁴⁵⁹

460

Een van ons beide heff' nu aen om met verstant

 

Voorwaerden van verdragh en vrede te beraemen.⁴⁶¹

 

Op zulk een hoop quam dees en ik in stadt te zaemen,

 

Met mijn bestemminge.^462-63

Jokaste:

 

nu toef: de haestigheit

 

Is eene vyandin van recht en rechts beleit.⁴⁶⁴

465

Hy werkt voorzichtigh, die zich langkzaem komt verklaeren.⁴⁶⁵

 

Ay laet dit dwars gezicht en wrevligh opzicht vaeren:⁴⁶⁶

 

Gy ziet geen slangenhooft, gehouwen van den hals,⁴⁶⁷

 

Maer Polynices zelf, uw' broeder, wreet noch valsch.

 

Ay keer hem 't aenzicht toe. elkandre zonder tooren

470

Aenziende, kuntge best ter spraeke staen en hooren.⁴⁷⁰

 

Ik wil u beide eerst wijs vermaenen. hoort mijn raet.

 

Zoo dikwyl vrienden. als de gramschap overgaet,⁴⁷²

 

Elkandre weder zien, dan moet men zich betoomen,

 

Afhandelende al 't geen waerom men is gekomen.⁴⁷⁴

475

Zoon Polynices, stel uw rede eerst billik in:⁴⁷⁵

 

Want gy voerde Argos heir voor stadt, in uwen zin⁴⁷⁶

 

Verongelijkt. och of een godtheit, voor het vechten,

 

Zich tusschen beide stelde, om 't ongelijk te slechten!⁴⁷⁸

Polynices:

 

De waerheit spreekt ronduit, eenvoudigh, ongetoit.

480

Al wat rechtmaetigh uit den aert bleek, hoefde noit

 

Cieraet van rede: maer wat hinkt in recht en orden,⁴⁸¹

 

Behoeft met glimp verbloemt en onderstut te worden.⁴⁸²

 

Ik, die heer vaders huis hanthaefde, en diep geraekt⁴⁸³

 

Van vaders vloeken, op zijn zoonen uitgebraekt,

485

Verliet vrywilligh eerst het lant van mijn geboorte,⁴⁸⁵

459 't gebriesch der paerden; versta: de briesende paarden; Grotius: ‘de wagens van de vooruitdringende burgers’ (zie vs. 458); 't geweer, alreede kant: de gevechtsklaar gehouden wagens.

461 beraemen: een voorlopig ontwerp maken.

462-63 Grotius: ‘In deze hoop is deze hier op uw bede (tot Jocaste) met mijn toestemming in de stad toegelaten’.

464 rechts beleit, één woord.

465 zich verklaeren: een beslissing geven over een geschilpunt.

466 dwars (Grotius torvus = grimmig) gezicht en wrevligh opzicht (vgl. vs. 158) zijn variaties; mogelijk speelt bij Vondel door dwars ook de eigenlijke betekenis heen (vgl. de drie volgende verzen).

467 geen slangenhooft ....: geen Medusahoofd.

470 ter spraeke staen: (elkander) te woord staan.

472 als .... overgaet, min gelukkige vert.; Grotius: ‘na een (tijd van) grimmige verbittering’.

474 is een onjuiste weergave; Grotius zegt: ‘alleen besprekend dátgene, waarvoor men gekomen is’ (dus geen oude grieven oprakelend).

475 Blijkens het Lat. is de bedoeling: het is billijk dat gij het eerst begint.

476 in .... zin: naar uw mening.

478 ongelijk: geschil (vgl. vs. 488).

481 wat hinkt in recht en orden; = Grotius: ‘wat mank gaat aan het euvel van onrechtmatigheid’.

482 glimp: schone schijn.

483 hanthaven: voorstaan, steunen; hanthaefde is hier op te vatten als imperfectum de conatu: wilde handhaven (niet te gronde wilde richten); diep geraekt staat hier als bijv. bep. bij ik op één lijn met de bijzin die .... hanthaefde.

485 eerst: als eerste.

[p. 488]

 

En stont heer broeder toe om 't jaer dees hooge poorte⁴⁸⁶

 

Voor my te sluiten, en te heerschen over 't rijk

 

By beurte, om niet door 't zwaert te slechten 't ongelijk,⁴⁸⁸

 

By my te droef geleên. dit wert met eedt bezegelt

490

Van hem, die trouweloos, meineedigh, ongeregelt,⁴⁹⁰

 

Dit ryk, mijn vaders erf, in zijne klaeuwen houdt.

 

Nu sta ik ook bereit, zoo 't rijk, hem eerst vertrout,

 

My kent voor zijnen heer, dit jaer, gelijkwe zwoeren,

 

[Hy heersch' dan op zijn beurt] het leger af te voeren.^492-94

495

Zoo spaer men vaders erf. zoo voer' trompet noch vaen⁴⁹⁵

 

De stormleêr op den muur en hooge torens aen.⁴⁹⁶

 

Ontzeghtge dit, zoo wil ik 't recht het uiterst' vergen,⁴⁹⁷

 

En tuigh de goden dat my broeder, na lang tergen,

 

Geweldigh uitstoot, schoon ik met geen onrecht sta⁴⁹⁹

500

Naer iemants erf, en slechts mijn recht eisch zonder scha.⁵⁰⁰

 

Zoo spreeke ik. moeder hoor mijn rede oprecht en simpel.

 

Elk vat mijn recht, en hoort dat ik het niet bewimpel.⁵⁰²

Rey:

 

Hy spreekt voorzichtigh, dat getuightme mijn gemoedt,⁵⁰³

 

Al heeft Fenicie my uitheemsch opgevoedt.⁵⁰⁴

Eteokles:

505

Indien 't al recht waer wat dien naem draeght op de tongen,

 

Ter vierschaer wiert gepleit, gestreden, noch gedongen.

 

Nu draeght de billijkheit en eendraght in elk lant

 

Den blooten naem: de daet is verre van der hant.^505-08

 

Ik zoude, ô moeder, om recht uit te gaen, niet weigeren⁵⁰⁹

510

Te daelen in de hel, of hemelhoogh te steigeren,

 

Zoo 't nootlot toeliet: langs die moeielijke baen⁵¹¹

 

Tot staet te klimmen, daer de goden zelfs naer staen.⁵¹²

486 Aan hooge poorte beantwoordt bij Grotius: patria regna, d.i. ‘voorvaderlijke regeringszetel’ (vgl. de ‘Hoge Porte’, voorheen betiteling van de Turkse regering).

488 een ongelijk, nl. dat dàn ontstaan zou; by .... geleên is een toevoeging, misplaatst, doordat ze anticipeert; zie de vorige aantekening.

490 ongeregelt: in strijd met recht en regel, driestweg.

492-94 Grotius duidelijker: ‘Ook ik ben bereid terstond mijn leger weg te voeren uit dit gebied, mits mij dit paleis als zijn heer erkent, dat dan teruggegeven moet worden aan mijn broeder op de juiste tijd (nl. na een jaar)’; het leger .... sluit aan bij bereit; gelijkwe zwoeren (overeenkomstig ons plechtig verdrag) behoort bij het onmiddellijk voorafgaande.

495 trompet .... vaen, toevoeging.

496 stormleêr: stormladder.

497 't recht (datief-object) .... vergen (eigenlijk: van de rechtspositie waarin ik mij bevind, het uiterste vragen): met alle middelen mijn recht zoeken.

499 geweldigh: gewelddadig.

500 zonder scha, toevoeging.

502 elk; Grotius: ‘zowel ontwikkelden als onontwikkelden’; en .... bewimpel, toevoeging.

503 dat .... gemoedt, toevoeging.

504 Versta: al ben ik ver van Griekenland en de beschaving grootgebracht (toch krijg ik de indruk dat hij ....).

505-08 Onjuist; Grotius: ‘Indien allen hetzelfde voor goed en rechtvaardig hielden, dan zouden onder de mensen geen geschillen bestaan. Maar nu zijn “rechtsgelijkheid” (aequitas, V. billijkheit) en “eendracht” niets dan ijdele klanken; de werkelijkheid wijkt daar ver van af’.

509 om .... gaen: om het ronduit te zeggen.

511 moeielijk, toevoeging; de dubbele punt kan men zonder bezwaar wegdenken.

512 daer .... staen; Grotius: ‘de Oppermacht (= V. staet), die éérste van alle goden’ (vgl. vs. 540).

[p. 489]

 

Wien schijnt dan vreemt dat ik veel liever zitten bleve

 

Op stoel, dan broeder kroon en rijxstaf overgeve.

515

Een suffer wraekt het meeste, en houdt het minste deel.⁵¹⁵

 

Een' man, die toegerust het lant eischt met krakkeel⁵¹⁶

 

Zijn' eisch inwilligen, waer schande by de vroomen:⁵¹⁷

 

En nimmer moet die smaet ons Theben overkomen,

 

Dat Argos sabel my door dootschrik mijnen staf⁵¹⁹

520

Zou wringen uit de vuist, om moedeloos en laf

 

Dien eenen anderen te schenken: en, ô moeder,

 

Het voeght hem niet door 't zwaert, en allerminst een' broeder,⁵²²

 

Den wegh tot vrede en rust te baenen. och my gruwt!⁵²³

 

Wie smeekt wint meer dan een die vier en vlam uitspuwt.⁵²⁴

525

Wil hy hier nederslaen, dat staet hem vry. regeeren⁵²⁵

 

In mijn gezicht uit trots, dat staet my toe te keeren.⁵²⁶

 

Wie slaef van koning wort, aenvaert een lastigh juk.⁵²⁷

 

Zet liever al het rijk in vier en bloet en druk:

 

Bedek den bodem eer met ruiteren en knechten:

530

Stel al uw maght te werke, eer ik 't geschil laet slechten:⁵³⁰

 

Want wil men 't heiligh recht schoffeeren, vier den toom,

 

Wanneer 't een kroon kost: blijf in andren handel vroom.^531-32

Rey:

 

Het voeght niet oneer deught, en onrecht recht te noemen.

 

Een goede zaek behoeft blanketsel noch verbloemen.^533-34

Jokaste:

535

Eteokles, ay hoor. bouvallige ouderdom

 

Brengt noch iet goets met zich. hier staet de jongkheit stom.^535-36a536b

 

Ervaerenheit ontvout dat geene jongen weeten.

 

Helaes, hoe wort uw hart van staetzucht dus bezeten,

 

En toomeloos verrukt met eenen dertlen zin!⁵³⁹

540

Bedwing u. staetzucht is een schendige godin,⁵⁴⁰

515 een suffer (imbellis animi): een slappeling, een bloodaard; wraekt het meeste: werpt weg, ziet af van, het grootste.

516 toegerust, nl. met wapenen (armatus); een man is datief.

517 by de vroomen, toevoeging.

519 sabel; Grotius: ‘speer’.

522 en .... broeder, toevoeging.

523 och .... gruwt, een niet bij Eteocles' karakter passende toevoeging.

524 smeeken (blandiri): vriendelijk spreken.

525 nederslaen: zich metterwoon vestigen.

526 uit trots, toevoeging; in .... gezicht: mij openlijk (aldus) trotserend; dat staet my toe: dat ligt op mijn weg.

527 slaef; versta: onderdaan.

530 eer .... slechten; Grotius: ‘eerder dan (te verwachten) dat ik mijn scepter prijs zal geven’.

531-32 Grotius: ‘Want zo (ooit) recht te schenden is, men schende het terwille van de macht (= V. wanneer .... kost); vroom ontzag besture dan voor het ov'rige het leven.’ Vondels toevoeging heiligh is in deze gedachtengang misplaatst.

533-34 Grotius: ‘Het voegt niet schoon te spreken over dingen die schandelijk zijn; een welsprekendheid als deze mishaagt aan de Gerechtigheid.’ (vgl. de personificatie in vs. 512).

535-36a (bouvallig is toevoeging) versta: hoewel de ouderdom de krachten sloopt, iets goeds brengt hij toch ook (= noch); hierbij behoorde vs. 537 direct aan te sluiten, Vondel last echter een buiten de algemene sententie tredende toevoeging in.

536b hier; zie vorige aant.

539 dertel (procax): brutaal, uit de band springend.

540 staetzucht (ambitio); zie aant. 512; schendig: schandelijk.

[p. 490]

 

Die, in de steden en by grooten ingekroopen,

 

Niet scheit eer zy de steên en huis en hof help' sloopen.

 

Dees helpt uw hooft aldus aen 't hollen, los van toom.⁵⁴³

 

Maer hoe veel beter waer 't, omzichtigh en uit schroom

545

Voor onrecht, billijkheit t'omhelzen, die de steden^544-45

 

Aen steên, genooten aen genooten, door de reden,

 

Gelijken door de liefde aen huns gelijken bint.^546-47

 

't Is billijk dat elk een rechtmaetigheit bemint.⁵⁴⁸

 

Het minder wil doorgaens zich tegens 't meerder zetten.⁵⁴⁹

550

Dus groeit de vyantschap. de billijkheit leert letten

 

Op maet, getal, en wight, en 't voorgestelde merk.^{550b-51551a en b}

 

De dagh en ook de nacht bewaeren elk hun perk.^552b

 

Zy winnen en vergaen, ook zonder nijt te draegen,⁵⁵³

 

Om elk ten dienst te staen: en gy, verbonde maegen,⁵⁵⁴

555

Gebroeders, weigertge den broeder vaders deel?^554-55

 

Waer blijft het recht dan? ô verfoeielijk krakkeel!⁵⁵⁶

 

Wat is'er aen dien glans van 't snoode en onrechtvaerdigh,

 

Een rijk genoemt, toch vast, dat gy zoo wederwaerdigh^557-58

 

Dit hooger op neemt? dunkt het u zoo groot een pracht⁵⁵⁹

560

Dat gy verheven zit, van ieder hoogh geacht?⁵⁶⁰

 

Och wat is ydeler? Of wiltge rust ontbeeren,

 

En arrebeiden dat uw huis elk magh braveeren?

 

Dat is een ydle naem, een klank en anders niet.⁵⁶³

 

Hy leeft vernoeght in 't kleen, die nimmer hooger ziet.⁵⁶⁴

565

Geen sterflijk mensch bezit hier eigen goet en erven.

 

Wy deelen uit Godts goet, en moeten 't leengoet derven,⁵⁶⁶

 

Wanneer 't de leenheer eischt, als 't hem belieft. geluk

 

Is eene onzekre gaef, en wankelbaer, een juk⁵⁶⁸

 

Dat lastigh valt. indien gy keur hadt, of regeeren,^568-69

543 helpt .... hollen; Grotius: ‘heeft wild gemaakt’.

544-45 omzichtigh .... onrecht, toevoeging; billijkheit omhelzen (aequalitatem colere): ‘het beginsel der rechtsgelijkheid eerbiedigen’.

546-47 genooten (socios): bondgenoten; door de reden (verstand) en door de liefde zijn toevoegingen.

548 Grotius: ‘Gelijkheid is lief aan het Recht en aan de Wetten’ (vgl. aant. 533-34).

549 Zie vorige aant.; doorgaens: steeds.

550b-51 Vondel heeft Euripides geraadpleegd; versta: eerbiediging van 't beginsel der rechtsgelijkheid leert acht geven op de van te voren vastgestelde grenzen (voorgestelde merk) voor maat, getal en gewicht.

551a en b vormen tezamen een hendiadys.

552b bewaeren ....: blijven elk binnen zijn omschreven gebied.

553 winnen en vergaen, op te vatten als; overwinnen en wórden overwonnen; achter zonder denke men: jegens elkaar.

554 om .... staen; ‘beide eendrachtig het mensdom dienend’ (Grotius).

554-55 Versta: en zal ditzelfde niet gelden voor u, bloedverwanten, broeders - maar weigert de ene broeder (nl. Eteocl.) den ander zijn vaderlijk erfdeel? (vaders deel, verkorte zegswijze voor: zijn deel van vaderswege).

556 ô .... krakkeel, toevoeging.

557-58 snood en onrechtvaerdigh zijn synoniem; Grotius: ‘wat kan dat schoon-glanzend onrecht, dat men heerschappij noemt, toch bevatten dat gij zò veel waard acht’; zoo wederwaerdigh (weerbarstig, opstandig), toevoeging.

559 dit .... op neemt: dit als iets zo gewichtigs beschouwt.

560 van .... geacht: door ieder aangezien als een man van hoge staat.

563 dat zou een ijdele eretitel zijn (als gij bereiktet, dat ‘uw huis ....’; zie 562).

564 Grotius: ‘Voor hem die maat kent, is wat genoeg mag heten, steeds genoeg’.

566 deelen: zijn deel krijgen. De vert. ís minder juist; Grotius: ‘neen, het eigendomsrecht is aan de Goden, aan òns alleen het beheer.’

568 eene onzekre gaef; Grotius: ‘('t geluk is) vlottende en met onzekere termijn’.

568-69 een juk .... valt, misplaatste toevoeging.

[p. 491]

570

Of 't vaderlant behoên: wat zou de keur u leeren⁵⁷⁰

 

Verkiezen uit die bey? gy antwoort, heerschappy.⁵⁷¹

 

Welaen, zoo 't broeder wonne, en Kadmus maght en gy

 

Bezweekt voor Argos heir, woudt gy heer vaders veste

 

Zien overweldigen, geweldenaers ten beste?

575

Zoo veele maeghden zien in 's vyants slaverny⁵⁷⁵

 

Wechvoeren? deze kroon, daer gy uit razerny⁵⁷⁶

 

Op vlamt, wil den Thebaen te jammerlijk bekoomen,⁵⁷⁷

 

En uw hardtnekkigheit ten toon staet. laet u toomen,

 

En dit gezeght zijn, zoon. nu hoor' de jongste mê.⁵⁷⁹

580

Adrast betoonde u gunst, doch slinx, op uwe bê.⁵⁸⁰

 

Wilt gy met wapenen de hooftstadt Thebe winnen.

 

Genomen gy haer wont, en quaemt gewapent binnen,⁵⁸²

 

Dat godt verhoede; wat voor eene zegepracht⁵⁸³

 

Woudt gy oprechten? en wat naem hebt gy bedacht

585

Den eerstelingen van uw bloetaltaer te geven?^584-85

 

Op welk een' titel wort die bloetroof heengedreven

 

Naer Inachus? en hangt Polnyces, na den brant^586-87

 

Van Thebe, en 't ondergaen van volk en vaderlant,

 

Den beuklaer, godt ter eere, aen heilige pylaeren?

590

Het zy dan verre datge in Grieken wilt vermaeren⁵⁹⁰

 

Uw' naem door zulk een stuk. zoo d'ander u verwinn',

 

En uwe hoop bezwijk'; noch blijftge nietemin

 

Handaedigh aan dien moort, en zult naer Argos keeren,⁵⁹³

 

Op dat men zegge: Adrast gy woudt ons recht verweeren,

595

Maer zijt rampzaligh ons ten schoonvaêr toegeleght.

 

Wy zijn altzamen door dees bruit en eenige echt^594-96

 

Bedorven en verdelght. och zoon, het kan niet faelen,⁵⁹⁷

 

Gy zult op uwen hals een dubbel onheil haelen,

570 behoên: voor ondergang bewaren; leeren verkiezen: doen kiezen.

571 gy: Eteokles; naar Grotius' vertaling diende achter heerschappy een vraagteken te staan.

575 's vyants slaverny: de slavernij bij de vijand.

576 uit razerny: in dolzinnige begeerte.

577 en uw hardnekkigheid komt duidelijk aan den dag (de woordschikking wijkt af van de in hoofdzinnen gebruikelijke).

579 u als datief-object te denken bij gezeght zijn; nu .... mê: laat nu de jongste zoon ook horen.

580 slinx: op verkeerde wijze, averechts (Lat. infaustus: ongelukkig).

582 genomen: ondersteld dat.

583 dat .... verhoede (tussenzin): wat God moge verhoeden; zegepracht: overwinningstrofee.

584-85 wat .... geven; versta: op welke wijze denkt gij te motiveren het brengen van uw (bloedige) overwinningsoffers op het slachtaltaar.

586-87 Vondels (onjuiste) vertaling is aldus weer te geven: onder aanvoeren van welke grond (voor titel vgl. Opdracht, r. 5) wordt die slachtbuit gedreven naar de Inachus (rivier in Argos). Grotius: ‘welk opschrift zal de aan de oevers van de Inachus gewijde wapenbuit dragen?’ Daarop laat Grotius volgen: ‘Soms dit: na Thebe in vlammen te hebben doen opgaan wijdt P. deze schilden aan de Goden?!’ (vgl. Vondels vert. vs. 587-89).

590 vermaeren: beroemd maken.

593 handaedigh (handdadig): schuldig.

594-96 men, bij Vondel (blijkens de toevoeging) bedoeld als: gij, Polynices, met de uwen (gy .... verweeren is een onjuiste toevoeging); Grotius echter: ‘opdat de een of ander (onder de Argiven) zal zeggen: gij zijt een al te onzalig schoonvader voor ons, Adrastus’, ....; wy: de Argiven; dees eenige echt: deze éne echtverbintenis.

597 bedorven: in het verderf gestort; achter verdelght behoorde een vraagteken te staan (zie het begin van de rhetorische vraag bij en in vs. 593); och zoon: neen zoon.

[p. 492]

 

Niet erven, en met hem heensterven in verdriet.⁵⁹⁹

600

Laet beide vaeren 't geen te veel hier overschiet:⁶⁰⁰

 

Want 't is te bijster dat, om licht verzoenbre zaeken,

 

Twee broeders even dol, aldus aen 't hollen raeken.

Rey:

 

O goden, keert dien slagh van 't koningklijk palais.

 

Verleen toch Edipus een' ongesteurden pais.⁶⁰⁴

Eteokles:

605

Nu moeder, dit is met geen woorden neêr te leggen.⁶⁰⁵

 

De tijt verloopt vergeefs: men vordert niet met zeggen.

 

Hier gelt om kort te gaen, een middel van verdragh;

 

Dat is, men sta my toe het opperste gezagh.

 

Hou op, vrou moeder, my met woorden op te houden:⁶⁰⁹

610

En gy, verzie u. voort ter poorte uit, of wy zouden.⁶¹⁰

 

Kort om, gy zijt om hals.

Polynices:

 

om hals? en door wiens hant?

 

Wie is hier zoo gehart, dat hy niet voort in 't zant⁶¹²

 

Zou ploffen nevens my?

Eteokles:

 

zie toe hy staet niet verre.

 

Ziet gy dees hant niet?

Polynices:

 

'k zieze, en weet het wel, en darre⁶¹⁴

615

Ronduit u zeggen, dat de ryke nimmer vecht.⁶¹⁵

Eteokles:

 

Zoekt gy met zulk een maght een' weereloozen knecht?⁶¹⁶

Polynices:

 

Een' vorst voeght veiligheit, en niet zich fors te toonen.⁶¹⁷

Eteokles:

 

Gy trotst op vry geley: dat zal uw lyf verschoonen.⁶¹⁸

Polynices:

 

Ik eisch noch eens het rijk, en vaders errefdeel.⁶¹⁹

599 niet erven: het erfgoed (rijk, van Oedipus) niet deelachtig worden (dus: enerzijds niet uw doel bereiken); met hem heensterven in verdriet is onjuist; Grot.: ‘anderzijds met deze Argiven (die u vergezellen) sneuvelen’ (want terugkeren naar Argos zult gij niet durven).

600 't geen .... overschiet: datgene waarmee ge de grenzen van het redelijke overschrijdt.

604 Edipus; Grotius: ‘Oedipus' huis’.

605 neêrleggen: tot vrede brengen, beslechten.

609 De woordspeling is van Vondel.

610 verzie u: neem u in acht; of wy zouden ...., met plotselinge afbreking, een rhetorische figuur, die men niet bij Grotius vindt.

612 gehart (Grotius: impervius) is gehard, met de betekenis: door een pantser gedekt, onkwetsbaar; vgl. Herscheppinge XII, vs. 222 (Dl. VII, blz. 823).

614 darre: durf.

615 dat .... vecht; Grotius: ‘dat het slag der rijken spaarzaam is met zijn leven.’

616 Versta: zo gij mij voor een bloodaard (imbellis) hieldt, zoudt gij dan met zúlk een legermacht mij komen bestrijden?

617 Grotius: ‘het past immers den aanvoerder méér de veiligheid te betrachten dan zich al te onstuimig te tonen.’

618 trotsen op: zich overmoedig gedragen (in vertrouwen) op; dat, nl. het vrijgeleide.

619 vaders errefdeel; Grotius: ‘mijn deel van het gebied mijns vaders’.

[p. 493]

Eteokles:

620

'k Gedoogh dien eisch niet, en bewoon dit hof geheel.

Polynices:

 

Dat's meer dan 't uwe.

Eteokles:

 

dit belieftme: ga voort buiten.

Polynices:

 

O heilige offerhande! ô goden! helpt dit stuiten.⁶²²

Eteokles:

 

Gy steekt hun naer het hart.⁶²³

Polynices:

 

ik bidde, hoort mijn bê:^623b

Eteokles:

 

Maer zy verhooren geen' dootvyant van zyn stê:⁶²⁴

Polynices:

625

En gy, ô kerken van de goôn, op witte paerden!⁶²⁵

Eteokles:

 

Die u vervloeken.

Polynices:

 

'k moet de ballingschap aenvaerden,

 

En ruime 't vaderlant.⁶²⁷

Eteokles:

 

dat gy verdelgen woudt.

Polynices:

 

Door uwe onbillijkheit.

Eteokles:

 

zoek goden, daerge op bout,

 

By Lerne, en geensins hier.⁶²⁹

Polynices:

 

gy weigertme te hooren

630

Ter vierschaer in 't gerecht.⁶³⁰

Eteokles:

 

ik koom geen rijk verstooren,⁶³¹

 

Gelijk een vyant van mijn eigen vaderlant.⁶³²

Polynices:

 

Gy rooft mijn erfdeel.

622 o .... offerhande: Grotius' paterna sacra doelt op het god-geheiligd huisaltaar.

623 gy .... hart; Grotius: ‘maar gij keert daartegen het geweld van uw zwaard’ (vgl. vorige aant.).

623b Ik bidde .... is het vervolg van Polynices' aanroeping (in vs. 622).

624 zy: de goden (vs. 622).

625 van .... paerden: van de op witte paarden gezeten goden (nl. Zethus en Amphion, beschermheren van Thebe, vgl. vs. 157); witte stamt uit Euripides.

627 ruime: Van Lennep stelt voor ruimen, wat ook in verband met Grotius' woorden de voorkeur verdient.

629 Lerne, zie vs. 132 met aant.; Grotius: ‘Mycene’.

630 ter .... gerecht is een niet passende uitbreiding; Grotius: ‘gij zijt een rechtsverachter’.

631 verstooren: vernietigen, verderven.

632 gelyk: in de functie van.

[p. 494]

Eteokles:

 

en ik hoop met deze hant

 

U 't leven ook eerlang t'ontrooven, daerwe strijden.⁶³³

Polynices:

 

Och vader, hoortge niet wat ongelijk wy lijden!

Eteokles:

635

Meer wat gy aenrecht.⁶³⁵

Polynices:

 

och vrou moeder, hoortge niet?

Eteokles:

 

Wat moeder? noemze niet.⁶³⁶

Polynices:

 

mijn stadt, ô groot verdriet!

Eteokles:

 

Trek heen naer Argos toe. roep Lerne aen, en die slangen.⁶³⁷

Polynices:

 

O moeder zyt gelooft. ik ga bedroefde gangen.⁶³⁸

Eteokles:

 

Vertrek terstont van hier.

Polynices:

 

ik ga, het zal geschiên.

640

Maer laetme eerst, dit valt hardt, mijn' ouden vader zien.⁶⁴⁰

Eteokles:

 

Geensins.

Polynices:

 

ten minste dan mijn zusters, ongehuwden.⁶⁴¹

Eteokles:

 

Ook niet.

Polynices:

 

ô zusters!

Eteokles:

 

die van uwen krijghstoght gruwden.

 

Wat woeltge dus om haer, die gy beoorelooght?⁶⁴³

Polynices:

 

Nu moeder, vaer lang wel.

Jokaste:

 

och zoon, mijn druk gedooght

645

Geen welvaert.^644-45

633 daer: ter plaatse waar (of wanneer).

635 meer ....; Grotius bedoelt: zeg liever dat gij aanricht (tegenover lijden).

636 noemze niet; versta: die naam is voor uw tong te heilig.

637 en die slangen, toevoeging (zie vs. 132 en vs. 697-vlg.).

638 Grotius: ‘Ik zal dan gaan; moeder, u zij grote lof (gebracht)’.

640 dit valt hardt, toevoeging, aan te vullen met: indien het mij geweigerd wordt.

641 ongehuwden, hier in de zin van jong.

643 die .... beoorelooght, toevoeging. Grotius: ‘wat noemt ge háár die u verfoeien’; woelen om: zich moeien, druk maken om.

644-45 Het woordspel ook bij Grotius (vale en valere); och .... welvaert: wél te varen verbiedt mij dat wat ik lijd.

[p. 495]

Polynices:

 

men gedooght niet dat ik zoon magh heeten.⁶⁴⁵

Jokaste:

 

Ik ben tot ramp gebaert.

Polynices:

 

dees terghtme dus vermeeten.

Eteokles:

 

En ik worde ook geterght.

Polynices:

 

nu zeghme eens, aen wat oort

 

Der stede zultge staen in 't harnas? aen wat poort?⁶⁴⁸

Eteokles:

 

Wel waerom vraeghtge dit?

Polynices:

 

daer wil ik op u passen.⁶⁴⁹

Eteokles:

650

Dat lustme mede.

Jokaste:

 

ô zoon, waer toe zijtge opgewassen!^650b

 

Het is gedaen met my. och zoon, wat recht gy aen!⁶⁵¹

Eteokles:

 

De tijt zal 't leeren.

Jokaste:

 

och 'k zie vaders vloek u slaen.⁶⁵²

Polynices:

 

Laet storten 't gansche huis.

Eteokles:

 

hoe lang zal 't zwaert noch rusten?

Polynices:

 

Ik neem noch eenwerf al de goden, en bewusten

655

Van 't onrecht, en het lant, dat my ter weerelt braght,^654-55

 

Tot tuigen. ik gedoemt, als balling, wort veracht,⁶⁵⁶

 

Gelijk een slaef, en niet als uit een' stam gesprooten,⁶⁵⁷

 

Een telgh van Edipus, uit vaders hof gestooten.

 

O Stadt, wat onheil komt u over! wijt het hem.⁶⁵⁹

660

Onwilligh quam ik, en onwilligh drijftme uw stem⁶⁶⁰

 

Ten hove uit. Febus, wien de heirbaen is geboden

 

Te hoeden door uw wacht, speelnooten, hoven, goden,^661-62662

645 men: Eteokles (zie vs. 636).

648 der stede; versta: vòòr de stad.

649 op u passen: zorgen dat ge mij niet ontgaat.

650b is toevoeging.

651 zoon; Grotius: ‘zonen’.

652 u slaen, hier met de betekenis: aan u in vervulling gaan (zie vs. 69).

654-55 en bewusten van: die meeweten van.

656 tuigen: getuigen.

657 uit een' stam (met klemtoon op een): uit dezelfde (koninklijke) stam.

659 al het onheil dat over u komt, wijt dat aan hem. Door de zin wat .... over weer terug te schuiven tot hoofd zin versterkt Vondel het affect.

660 Het tweede onwilligh behoort bij me.

661-62 wien .... wacht; Grotius eenvoudig: ‘beschermer der wegen.’

662 speelnooten (aequales): makkers; hoven (plur. poëticus): paleis; goden, toevoeging.

[p. 496]

 

En beelden van de gôon, met offeren gedient,⁶⁶³

 

Vaert al te zamen wel. ik langer niemants vrient,

665

Weet naulijx of men my na dezen zal gedoogen

 

U aen te spreeken, en te komen onder oogen.

 

Nochtans bezwijkt mijn hoop niet teffens heel en al.⁶⁶⁷

 

'k Betrou op godts geley, zoo dees geraekt ten val,

 

Dat ik heer vaders rijk bezitten zal rechtvaerdigh.^668-69

Eteokles:

670

Vertrektge niet terstont: want vader achte u waerdigh

 

Uit inzicht met dien naem te noemen, dit blijkt klaer,^670-71

 

Van Polynices, dat is twistberokkenaer.⁶⁷²

Rey.

Keer:

 

Toen hier Kadmus dwaelde,^673-vlgg.

 

Buiten Tyrus staet,

675

Naer een rustplaets taelde

 

Met Apolloos raet,

 

Zagh hy, tusschen heggen,

 

En het groene lant,^677-78

 

Eene vaerze leggen,

680

  Noit van huismans hant⁶⁸⁰

 

Onder 't juk gedwongen,

 

Daer men Dirces bron

 

Ziet met vochte tongen⁶⁸³

 

Lekken in de zon

685

Schoon bebloemde kanten.

 

Daer nu Thebe rijst

 

Groeiden aêr en planten⁶⁸⁷

 

En wat honger spijst.

 

Semel, hier bekropen⁶⁸⁹

663 met .... gedient: aan wie het offer welgevallig is.

667 teffens: te gelijk, in eens.

668-69 op godts geley: op der goden steun (geley wellicht onder invloed van vs. 661); zoo ... ten val; overeenkomstig Grotius' bedoeling behoorde dit te luiden: dat ik deze hier zal nedervellen (en dat ik dáárdoor dan ...., vs. 669); dat ik .... bezitten zal hangt af van de in 668a vervatte gedachte: ik koester het vertrouwen; Vondel heeft nl. Grotius' ‘ik hoop - want ik vertrouw op de gunst der goden - dat ....’ sámengetrokken; rechtvaerdigh (toevoeging): gelijk dat mijn recht is.

670-71 achte .... noemen; versta: had een vooruitziende blik, toen hij noemde ....

672 Polynices enz.; het Gr. Polu-neikès betekent nl. woordelijk ‘Veel-strijder’ (resp. ‘- twister’).

673-vlgg. De van Phoenicië (Tyrus staet) gekomen Cadmus moest volgens een orakel van Apollo dáár een stad stichten, waar de koe die hij moest volgen, zich nederlegde; dat was in Boeotië (‘Runder-land’), waar hij Thebe stichtte.

677-78 tusschen .... lant, toevoeging; heggen: struikgewas.

680 huisman: boer.

683 Grotius enkel: ‘bespoelen’; zie vs. 138; in de zon (684), toevoeging.

687 aêr .... spijst is alles uitwerking van het Lat. seges (graan).

689 Semel; Semele, de moeder van Bacchus, werd, toen zij zwanger was, door Jupiters bliksem gedood; Jupiter bewaarde het kind in zijn dij, tot het voldragen was.

[p. 497]

690

  Van den godt Jupijn,

 

Tot haer in geslopen,

 

d'Oirzaek van den wijn^691-92

 

Bacchus quam te baeren,

 

Die, een teder kint,⁶⁹⁴

695

Opgewieght, zy garen

 

In groen eiloof wint.

Tegenkeer:

 

Hier lagh voor zijne oogen⁶⁹⁷

 

d'Ysselijke draek,

 

Krullende en gebogen,

700

  Houdende de waek

 

Aen den stroom vol schrikken.⁷⁰¹

 

Waer het schrikdier 't hooft

 

Draeide met zijn blikken,

 

Daer men 't water rooft.⁷⁰⁴

705

Kadmus, die lantvlughtigh⁷⁰⁵

 

Goden offren wil,⁷⁰⁶

 

Putte hier godtvruchtigh,

 

Greep een' steen al stil⁷⁰⁸

 

Met zijn sterke handen,

710

  Klonk den draek zoo fel,⁷¹⁰

 

Op het hooft, vol tanden,

 

En door 't hoogh bevel

 

Van Minerf hervatte

 

Hy den slagh verhit,⁷¹⁴

715

Dat het brein uitspatte,

 

Zaeide toen 't gebit

 

In deze akkervoren,⁷¹⁷

 

Die hem krijghsvolk baert,

 

't Welk, terstont in toren,

720

  Schrap met schilt en zwaert,

 

Elk om 't eerst verwoeder,

 

Zijnen vyant deert,

691-92 toevoeging.

694 vlgg., onjuist (Semele was gedood, zie aant. vs. 689); Grotius: ‘die als teder kind gescholen lag in een met klimop (V.'s eiloof) omrankte wieg.’

697 Het metrum is trochaeïsch, vgl. 673-vlg.

701 vol schrikken, (proleptische) toevoeging.

704 daer .... rooft: naar de plaats, waar men water kwam halen uit de rivier, die hij moest bewaken.

705 lantvlughtigh, vgl. vs. 674.

706 Goden: den Goden.

708 al stil, toevoeging.

710 klinken: slaan; den .... fel (venenatus): de zo venijnige draak.

714 verhit (in woede ontbrand) is toevoeging, evenals vs. 715 geheel.

717 in .... akkervoren; in de voren van het land; akkervoren, ws. enkelv., met toegevoegde n, om rijm voor het oog te krijgen. Vat men het op als meerv. dan is de overgang naar enkelv. in vs. 718 wel plotseling.

[p. 498]

 

Die in zijne moeder

 

d'Aerde wederkeert.

725

Al de gront, bewassen^721-25

 

Van het graen, dreef voort^725-26

 

Voor den wint by plassen,

 

Root van broedermoort.^726-28

Slotzang:

 

Epafus, van ons godinne⁷²⁹

730

  Iö, en Jupijn geteelt,

 

'k Roep uw godheit aen uit minne⁷³¹

 

In Fenicisch, dat niet scheelt.⁷³²

 

Hoor, ô Iö, ons gebeden

 

En ontferm u over 't lant,

735

Van uwe afkomst eerst betreden⁷³⁵

 

En gebout, en rijk beplant⁷³⁶

 

Van Proserpine, en gekoestert⁷³⁷

 

Van de graengodin, vol vier,⁷³⁸

 

Die den gront der aerde voestert.

740

  Zent de maght der goden hier:⁷⁴⁰

 

Want de godtheên zijn genegen

 

Elk te helpen. zentze neêr,

 

Die, op drysprong en op wegen,⁷⁴³

 

Zich met nachtlicht in haere eer

745

Laeten zetten van de schaeren.^744-45

 

Laetze toch dit lant bewaeren.

Eteokles:

 

Ga hael Meneceus zoon, mijn' moeders broeder, hier,

 

Heer Kreon, dat ik met hem spreeke, op wat manier^747-48

 

Men dezen staet, waeraen ons allen is gelegen,

750

Best redden kan, eer elk met slaghzwaert, schilt en degen⁷⁵⁰

 

Zich in slaghorde stelle, en vechte hant aen hant.⁷⁵¹

721-25 Versta: de uit de gezaaide drakentanden geboren krijgers bevochten en doodden elkaar in een gevecht, waarbij de een al verbitterder streed dan de ander; vgl. vs. 859; voor de (door contaminatie ontstane) wending elk .... verwoeder (vs. 721) zie men Herkules in Trachin, vs. 549.

725-26 bewassen .... graen, toevoeging (ws. onder invl. van vs. 173: akkervoren).

726-28 Grotius: ‘vertoonde als het ware een breed uitgegoten stroom van bloed aan zon en winden.’ voort, eerder op te vatten als áánstonds dan als wég (waar te voren het graan golfde, golft nu de akker van bloed, zal de - onjuiste - opvatting van Vondel zijn).

729 Epafus: grootvader van Cadmus, vader van Agenor; ons godinne, toevoeging (Io is geen godin).

731 uit minne, toevoeging.

732 dat niet scheelt (toevoeging): hetgeen voor u geen verschil maakt; verg. overigens vs. 325.

735 het eerst betreden door uw afstammeling (Cadmus).

736 gebout (cultus): in cultuur gebracht, bebouwd.

737 Proserpina, dochter van Ceres (Demeter), de graengodin (vs. 738), de godin van de landbouw.

738 vol vier, toevoeging.

740 de maght der goden (numina): de machtige goden (nl. de zo juist genoemde Pros. en Ceres).

743 op .... wegen, toevoeging (Vondel zal hebben gedacht aan Hecate).

744-45 zich .... laeten zetten; Grotius: ‘door geheime fakkels vereerd (dienen te) worden’; geheime fakkels ziet op de Eleusinische mysteriën.

747-48 zie vs. 11-12.

750 slaghzwaert en degen zijn anachronistische variaties van Vondel.

751 vechte hant aen hant: handgemeen rake.

[p. 499]

 

Maer Kreon komt van zelf ten hove van dien kant,

 

En vrijt u voor dien last.

Kreon:

 

heer koning, stut der vromen,⁷⁵³

 

'k Was al een wijl belust met u ter spraek' te komen,⁷⁵⁴

755

Toen ik de ronde, langs den hoogen muur, voltrok.

Eteokles:

 

En ik om u te zien: want Polynices wrok,

 

Nu kenbaer, heeft de hoop van 't vreverdragh verdreven.⁷⁵⁷

Kreon:

 

Hy, trots op schoonvaêr, schijnt om Thebe niet te geven:⁷⁵⁸

 

Doch dit blijf 't hoogh beleit der goden toevertrout.

760

Nu koom ik raetslaen op het geen de vyant brout.⁷⁶⁰

Eteokles:

 

Wat 's dit? 'k versta u niet.

Kreon:

 

ik kreegh een' Griek gevangen,⁷⁶¹

Eteokles:

 

't Gaet wel. wat bootschapt hy? ik hoore met verlangen.⁷⁶²

Kreon:

 

Dat Argos hier terstont de stadt bestormen zal.

Eteokles:

 

Dit moet men wederstaen, en stuiten voor de wal.

Kreon:

765

Uw jongkheit ziet niet hoege uw' vyant moet beknellen.⁷⁶⁵

Eteokles:

 

Men streef ter poorte uit, en winn' velt om volk te stellen.⁷⁶⁶

Kreon:

 

De vyant is te sterk, en wy een klein getal.

Eteokles:

 

Zy vechten met den mont. hun harten poplen al.⁷⁶⁸

Kreon:

 

De faem van Argos klinkt door Grieken met trompetten.⁷⁶⁹

753 stut der vromen (braven), toevoeging.

754 Voor ter spraek' komen zie vs. 470.

757 hoop van: hoop op.

758 trots op: in overmoedig vertrouwen op (vgl. o.a. vs. 168).

760 raetslaen op: (met u) beraadslagen over.

761 een' Griek behoorde te zijn een Argiver (vgl. vs. 763).

762 't gaat wel (bene habet): goed zo; ik .... verlangen: ik luister met ongeduld.

765 beknellen: in het nauw brengen. Grotius: ‘ziet gij door uw jeugd niet, wat gezien behoort te worden?’

766 velt winnen: het open velt bereiken (en trekke op naar het open veld, waar slag geleverd kan worden).

768 poplen (pavitare): beven.

769 Op te vatten als tegenwerping; met trompetten, toevoeging.

[p. 500]

Eteokles:

770

'k Wil 't leger, schroom niet, in een enkel bloetbadt zetten.⁷⁷⁰

Kreon:

 

Zoo dit gelukken wou: maer zulk een stuk lijdt last.⁷⁷¹

Eteokles:

 

Niet binnen dezen muur te blijven, stelle ik vast.⁷⁷²

Kreon:

 

Aen zege raekt men door den raet van wijze mannen.

Eteokles:

 

Raetge op eene andre wijs den vyant aen te rannen?

Kreon:

775

Op alle wijzen, eer de veltslagh wort gewaeght.⁷⁷⁵

Eteokles:

 

En ofwe hem by nacht verrasten onversaeght?⁷⁷⁶

Kreon:

 

Viel 't avrechts uit, wat raet om weder af te trekken?

Eteokles:

 

De nachtkans, even schoon, acht veilighst hem te wekken.⁷⁷⁸

Kreon:

 

't Is zorghelijk zich 's nachts te waegen in gevaer.

Eteokles:

780

En of men 's middaghs loos de krijghskans greep by 't haer?⁷⁸⁰

Kreon:

 

't Zou hem verbaezen: maer men dient zich kant te zetten.⁷⁸¹

Eteokles:

 

De stroom van Dirce zou het vlughten hem beletten.

Kreon:

 

Den muur beschermen is geraedener dan slaen.⁷⁸³

770 leger (castra): kamp.

771 zoo .... wou: mocht dit zo zijn.

772 stelle ik vast (stat sententia): staat bij mij vast, is mijn stellig plan.

775 eer .... gewaeght; versta: liever dan een slag in het open veld te wagen.

776 en ofwe: als we eens .... (vgl. vs. 785); onversaeght, toevoeging.

778 Grotius: (nox aequa sed facilior adsultantibus) ‘de nacht biedt gelijke kans voor beiden, maar (toch) is hij gemakkelijker voor de aanvallers’; even schoon: gelijk voor beide partijen; acht veilighst; Vondel verpersoonlijkt de nachtkans als het ware tot raadgever; vgl. ook aant. 780b en 799; [versta: men mag achten, dat bij nacht ....]; hem: den vijand; te wekken, nl. door een onverhoedse aanval.

780 's middaghs; Grotius: ‘tijdens de maaltijd’, het middageten (wat ook V. zal bedoelen); de krijghskans .... haer; het beeld is van Vondel.

781 verbaezen: ontsteltenis te weeg brengen bij; Grotius zegt: ‘ge brengt daardoor wel ontsteltenis te weeg, maar - wij moeten overwinnen.’ Vondels vert. is op het einde niet juist: zich kant zetten (zich schrap stellen) is niet ‘overwinnen’.

783 slaen: slag leveren.

[p. 501]

Eteokles:

 

De ruiterbende rande om strijt het leger aen.⁷⁸⁴

Kreon:

785

De wagenburgh beschut hun leger, als een veste.⁷⁸⁵

Eteokles:

 

Hoe dan toe? geeve ik hun heel Thebe liefst ten beste?⁷⁸⁶

Kreon:

 

Dit niet, maer overweegh wat tijt en staet vereischt.

Eteokles:

 

Wat raet ontbreekt'er noch, die waert is overpeist?⁷⁸⁸

Kreon:

 

Men vreest een zevental krijghshoofden over allen.⁷⁸⁹

Eteokles:

790

Van kleen belang. wat last is hun te beurt gevallen?

Kreon:

 

De zeven poorten op te stormen met gewelt.⁷⁹¹

Eteokles:

 

En wat betaemt ons nu, eer onze krijghshoop smelt'?

Kreon:

 

Beveel een zevental de poorten te verweeren.

Eteokles:

 

Slechts zeven? of hun volk, vol moedts om storm te keeren?⁷⁹⁴

Kreon:

795

Laet hen de jeught gebiên, de bloem der burgery.

Eteokles:

 

Ik vat uw' zin, om storm te schutten van party.⁷⁹⁶

Kreon:

 

Elk hopman neeme een hulp. veele oogen zien veel verder.⁷⁹⁷

Eteokles:

 

Zal ik op sterkheit zien of wijsheit van den herder?⁷⁹⁸

784 E. komt hier met een nieuw voorstel; om strijt, toevoeging; het leger: het legerkamp.

785 de wagenburgh: de het kamp omgevende en beschermende kring van wagens.

786 hoe .... toe: wat wilt ge dan.

788 raet (consilium): plan; overpeist: overwogen te worden.

789 Grotius: ‘men zegt dat er zeven aanvoerders zijn’.

791 op: open.

794 slechts zeven; Grotius: ‘die zeven alleen’; of hun volk; versta: of zij met hun volk, volgelingen.

796 ik .... zin, stamt uit Euripides; te schutten van party: af te weren van de tegenpartij.

797 veele oogen .... verder: vele ogen zien meer dan de ogen van één.

798 wijsheit: beleid; van den herder, (onjuiste) toevoeging.

[p. 502]

Kreon:

 

Op beide t'zamen: want een man gaet een mans gang.⁷⁹⁹

Eteokles:

800

Men vaer zoo voort. ik ga, wy toeven hier te lang

 

In stadt, om zeven elk aen eene poort te stellen,^800-01

 

Daer 's vyants stormers op de poort hun speeren vellen.⁸⁰²

 

De tijt gehengt niet dat men hen by naemen stelt.⁸⁰³

 

De vyant rukt vast naer de muuren uit het velt.

805

Laet ons bezetting spoên: het is geen tijt te toeven.

 

Och of mijn broeder my bejegende: 'k zou proeven,⁸⁰⁶

 

Hem, die zijn vaderlant belegert houdt, en tart,⁸⁰⁷

 

Recht voor de vuist een speer te stooten in het hart.⁸⁰⁸

 

Zoo moght hy zijne booze en snoode ziel uitspuwen.

810

Draegh zorgh dat Hemon met Antigone magh huwen,

 

Uw zoon aen zuster, of my sterven viel ten deel.

 

De bruitschat, haer belooft, blyve in zijn kracht geheel.⁸¹²

 

Gy zyt vrou moeders broêr. ay laetze niet verlegen.⁸¹³

 

Men onderhouze, als 't past, van uw' en mijnent wegen.⁸¹⁴

815

De vader, blint by zijne en niet by mijne schult,⁸¹⁵

 

Verwijte dit zich zelf.' hy die krankhoofdigh brult,⁸¹⁶

 

Zal ons met zijnen vloek misschien te gronde smijten.

 

Dit eenigh schort ons noch, in 't midden van dit wrijten,⁸¹⁸

 

Te hooren 't wichlen van Tiresias. ik zal

820

Uw' zoon Meneceus, uw' heer vader ten geval'

 

Aldus genoemt, om dien waerzegger heenezenden:^820-21

 

Want hy heel gaerne spreekt met u, zijn welbekenden.⁸²²

 

Onlangs beschimpte ik zijn waerzeggery, waerom

 

Hy pruilt. nu laet ik u, ô Kreon, al den drom⁸²⁴

825

Des volx bevolen. dient de krijghskans my ten beste,^824-25

 

Laet Polynices niet begraven voor de veste.

 

Indien ook iemant hem begrave in 's aerdtrijx schoot,⁸²⁷

799 want .... gang (spreekw. uitdrukking); versta: ieder van die beide eigenschappen op zich zelf is onvolledig, afzonderlijk hebben ze geen kracht (dus: hier zijn mannen vereist, die èn sterk èn krijgskundig zijn. Vondel verpersoonlijkt in: een man gaet enz. de eigenschappen sterkheit en wijsheit).

800-01 wy .... lang is toevoeging. Construeer: ik ga de stad in om ....; de komma dient achter lang, niet achter stadt te staan.

802 daer (waar) ....; Grotius alleen: ‘overeenkomstig het getal der vijanden’.

803 dat .... stelt: dat men al hun namen noemt.

806 proeven: beproeven.

807 vaderlant (patria): vaderstad.

808 voor de vuist: van vlakbij, in een gevecht van man tegen man.

812 in zijn kracht: volledig van kracht (bedoeld is: de belofte - zie belooft - .... blijve onverminderd van kracht).

813 verlegen: hulpeloos.

814 van uw' .... wegen: (zoals het past), zowel van mij als van u uit beschouwd.

815 de vader (mijn v.), latinisme.

816 die .... brult, een, Vondel typerende, verzwarende toevoeging.

818 in .... wrijten (toev.): onder deze felle botsingen (vgl. vs. 868 wrijtende godin = ferox).

820-21 uw' heer vader .... genoemt, als kleinzoon genoemd naar zijn grootvader.

822 zijn welbekenden, toevoeging.

824 pruilt; Grotius: ‘is gebeten op mij’.

824-25 laet .... bevolen: draag u de zorg op over ....; de vert. is onjuist. Grotius zegt: ‘Thans wil ik aan U, Creon, en aan het volk het volgende opdragen: (dient ....)’.

827 ook iemant: iemand ook maar, wie ook maar.

[p. 503]

 

Die boete dit misdrijf, dien laster, met de doot.⁸²⁸

 

Dit hoort gy. ik ga voort met mijne lijfwacht spreeken.

830

Gaet heene ras gaet heene, en brengtme, om my te wreeken,⁸³⁰

 

Mijn' schilt, mijn harrenas, op dat de wraek met lust⁸³¹

 

Ons voere naer den storm, in 't harnas uitgerust.

 

Wy bidden d'oppersten, die wijs de staeten stutten,⁸³³

 

Datze ondertusschen toch de poort en muur beschutten.

Rey.

Keer:

835

  O forsse vader Mars,⁸³⁵

 

Wat moortlust drijft u bars⁸³⁶

 

En fors naer bloet en wapen?

 

Kunt gy geen wellust raepen⁸³⁸

 

In Bacchus keteltrom,⁸³⁹

840

  En lust u in geen' drom

 

Den bloemkrans, d'eer der lente,

 

Te draegen uit gewente,⁸⁴²

 

Te blazen een schalmey,

 

In 's wijngodts blijden rey,

845

En onder feestvriendinnen⁸⁴⁵

 

Van zoete zangerinnen?⁸⁴⁶

 

Maer met den helm op 't hooft,⁸⁴⁷

 

Door een klaeroen verdooft,⁸⁴⁸

 

Alle Inachijnsche knechten⁸⁴⁹

850

Te prikklen om te vechten,

 

Te blaeken 't oorloghsbloet

 

Met schilt en blixemgloet?^851-52852

 

Waerom geen wijngertspeeren⁸⁵³

 

Gezwaeit, met pantherskleêren⁸⁵⁴

855

  Omgort, ten wulpschen dans?⁸⁵⁵

 

Maer zet u in den trans⁸⁵⁶

828 laster (schandstuk), toevoeging.

830 om .... wreeken, toevoeging.

831 met .... lust, toevoeging.

833 d'oppersten: de Goden Grotius: ‘laat ons de beste godheid, nl. het Beleid, bidden, dat ze ....’.

835 fors: onstuimig (zie vs, 617).

836 bars: grimmig.

838 wellust raepen: vreugde scheppen.

839 keteltrom (pauk), toevoegsel; de handtrommel der Bacchusdienaressen.

842 uit gewente (gewoonte), toevoegsel.

845 De oude uitgave heeft ander i. pl. v. onder; ander is ook blijkens het Lat. een drukfout.

846 van: bestaande uit; met de zangerinnen worden hier de Muzen bedoeld.

847 Denk achter maer de woorden lust het u (vs. 840).

848 onder het oorverdovend geschal der krijgsklaroenen.

849 Inachijnsch (bij Inachus, vs. 587): Argivisch.

851-52 Grotius: ‘en met het bloed der Thebanen hen te doen ontvlammen tot een bliksemflitsend spel’ (= harnas-dans, zie aant. 866); blaeken (trans.): doen zieden, vlammen.

852 met .... blixemgloet: met de bliksemgloed, van de schilden afstralend.

853 wijngertspeer: thyrsus (vgl. Eneas VII, prozavert. r. 433; Dl. VI, blz. 782).

854 pantherskleêren; Grotius: reevellen.

855 ten ... dans, toevoeging.

856 in den trans ..., op te vatten als: hoog op uw wagen (Vondel ziet de halfcirkelvormige borstwering aan de voorzijde van de strijdwagen als een trans). De constructie is hier anacolouth; versta: maar waarom zet gij u, waarom u gezet ....

[p. 504]

 

Van uwen oorloghswagen,

 

En langs Ismeen gedraegen,⁸⁵⁸

 

Hitst Kadmus draekenbloet⁸⁵⁹

860

  Aen Argos volk verwoet,⁸⁶⁰

 

En komt met krijghsvolk stooren⁸⁶¹

 

Amfions poort en toren,⁸⁶²

 

Gebout met zang en lier

 

Van steen. wat lust u hier

865

Rondom in droeve kanssen

 

Den harnasdans te danssen?^864-66

 

Och tweedraght, streng van zin,⁸⁶⁷

 

Een wrijtende godin,⁸⁶⁸

 

Schent Labdaks bloet en benden⁸⁶⁹

870

Aen een met veele elenden.⁸⁷⁰

Tegenkeer:

 

Citheron, voestervrou⁸⁷¹

 

Der jaght, Dianaes bou,⁸⁷²

 

Zoo ruigh van groene lokken,

 

Bedekt van wintervlokken.

875

  'k Wensch gy Jokastes kroost,

 

Berooft van hulp en troost,⁸⁷⁶

 

En met een' priem doorslagen,⁸⁷⁷

 

Noit voede, om ons te plaegen:

 

En had het berghdier Sfinx,

880

  Een maeght gelijk, en slinx⁸⁸⁰

 

Op eenen bergh gezeten,

 

Door Plutoos nijt gebeeten⁸⁸²

 

Op ons, noit uit den poel⁸⁸³

 

Gerezen, en 's lants stoel⁸⁸⁴

885

Dat ongeluk gebrouwen

 

Met raetselen t'ontvouwen,⁸⁸⁶

 

Vol dubbelzinnigheit,

858 Ismeen: de Ismenus, zie vs. 106.

859 Een van de reuzen, geboren uit de door Cadmus gezaaide drakentanden, was blijven leven (zie vs. 716); van hem stamden de Thebanen af.

860 hitsen ... aen: aandrijven .... tegen.

861 stooren: vernietigen; Grotius heeft: ‘bezetten’, nl. ter verdediging.

862 Vgl. vs. 121; met zang en lier (vs. 863) en Amfion is toevoeging.

864-66 een toevoeging van Vondel, die een rest bevat van de gedachte, in aant. 849 vermeld.

867 streng (dura): hard, onvermurwbaar.

868 wrijtend; Latijn ferox (zie vs. 818).

869 Vóór benden kan men denken: wederzijdse.

870 aeneenschenden (-schennen): op elkaar aan jagen, hitsen.

871 Citheron: berg bij Thebe.

872 Dianaes bou (spectacula grata): het geliefd verblijf van Diana (vgl. Ndl. Wdb. i.v. bouw).

876 Versta: ten dode gedoemd.

877 met .... doorslagen, ziet op Oedipus' doorboorde voeten (zie Edipus, Dl. VIII, blz. 858).

880 slinx: verraderlijk.

882 dank zij Pluto's haat (door de haat van de onderwereld) op ons gebeten; Grotius: ‘gestuurd door de haat van de Stygische goden’.

883 den poel: de hellepoel, de hel.

884 's lants stoel: de regeringszetel, Thebe.

886 ontvouwen: (aan de mensen) voorleggen; het woord past minder goed in het verband en is blijkbaar gekozen onder rijmdwang; vgl. aant. 1156-57.

[p. 505]

 

Van Thebe droef beschreit;

 

En had het Kadmus neven⁸⁸⁹

890

Niet zulk een' klaeu gegeven,

 

Geslingert in de lucht,^890-91

 

Daer ziel op ziel om zucht.⁸⁹²

 

Nu worden Edips zoonen,

 

In twist om 's vaders kroonen,

895

  Gereeten en geschokt.

 

De bloetschant duurt verstokt.⁸⁹⁶

 

Zoo spruiten kindersmetten,⁸⁹⁷

 

Gedoemt by alle wetten.⁸⁹⁸

 

Der oudren vloek en vlak⁸⁹⁹

900

  Geeft dezen stam dien krak.⁹⁰⁰

 

Jokaste raekte aen 't kinderbaeren,⁹⁰¹

 

Won zoons, die heur mans broeders waren.

Slotzang:

 

Doorluchtige landou,

 

Wat waertge, vry van rou,

905

Gelukkigh, toen ons klonk in d'ooren⁹⁰⁵

 

Dat u eene afkomst was geboren

 

Uit draeketanden, d'eer⁹⁰⁷

 

Van Thebe, toen weleer⁹⁰⁸

 

De goden om Harmoni quaemen⁹⁰⁹

910

Op haere bruiloftsfeest verzaemen.⁹¹⁰

 

Amfion zong voorheen

 

En speelde steen aen steen,

 

En boude Thebes muur, met boomen

 

Beplant, op d'oevers van twee stroomen,^913-14

915

  Daer Dirce kruiden laeft,

 

Ismenus daelen schaeft,^915-16

 

De herder vrolijk 't vee geleide

 

In vruchtbre en vette klaverweide.^917-18

 

Wat waertge zaligh toen

920

  Hier Iö in het groen,

889 neven (nepotes): kleinkinderen, nakomelingen.

890-91 niet zo grimmig met haar klauwen aan-(op-) gegrepen; vgl. vs. 1125-vlg.

892 toevoeging.

896 De gevolgen van Oedipus' bloedschendig huwelijk blijven onverminderd duren.

897 kindersmetten: kinderen (uit Oedipus' huwelijk geboren) die een smet zijn.

898 onheilig volgens iedere wet; Grotius: ‘onwettig’.

899 vlak: smet (zie vs. 896).

900 geeft .... krak (knak), toevoeging.

901 raekte .... kinderbaeren, toevoeging.

905 ons: de Phoeniciërs.

907 draeketanden, zie vs. 859 met aant.

908 toen weleer; versta: en ook toen.

909 Harmonia, de vrouw van Cadmus, zie vs. 8.

910 feest, vrl.

913-14 met .... beplant, toevoeging.

915-16 Zie vs. 106.

917-18 toevoeging.

[p. 506]

 

Gelijk een koey, met andre koeien

 

En gladde hoornen eerst ging loeien,

 

En Kadmus stam, haer lief,

 

Tot koningen verhief,^920-24

925

En deze stadt, verrykt door schatten,

 

Noch bloeide, en naulijx kon omvatten^926-vlg.

 

Haer dappren, groot geacht,

 

Een kroon van haer geslacht.

Tiresias:

 

Nu dochter, leime voort, gelijk gestarnte in 't zeilen⁹²⁹

930

Den zeeman, en verstrek, om niet in 't gaen te feilen,

 

Den blinden voet een oogh. ga voort langs 't effen padt,

 

Om niet te struikelen. gy weet hoe dra ik mat⁹³²

 

En moede ben. uw hant aenvaerde deze bladen,

 

Dit tafelet, waerin ik onlangs in 't beraeden,⁹³⁴

935

Op Delfis dryvoet in de kerk gezeten, schreef^934-35

 

De spelling van de pen, waerop ik wichle en zweef.⁹³⁶

 

Nu zegh, Meneceus, zoon van Kreon, zeghme, moeten⁹³⁷

 

Wy verder voortgaen: want mijn wankelende voeten

 

Bezwijken, en het been wil naulijx langer voort?

940

Hoe verre zijnwe noch van vaders hof en poort?

Kreon:

 

Tiresias, ay rust: gy zijt alree gekomen

 

By uwe vrienden. zoon, ay stut, om niet te schroomen,⁹⁴²

 

Den ouden blinden stok: want out gebeente kraekt,⁹⁴³

 

Als oude wagens, en zoekt steun, en wort vermaekt⁹⁴⁴

945

Met elx hantreiking.

Tiresias:

 

hier ben ik op uw behaegen,

 

O Kreon. wat 's uw wil?

Kreon:

 

ik weet het. laet de vlaegen

 

Van uw vermoeitheit eerst bedaeren. schep eerst lucht.^946-47

 

De gangk heeft u vermoeit.

920-24 Een geheel onjuiste uitbreiding; Grotius: ‘Toen de schoongehoornde Io stammoeder werd van de Cadmïsche vorsten’. (dit gebeurde in Egypte, waar zij Epaphus (zie vs. 729) ter wereld bracht). Uit de passage 919-24 blijkt dat Vondel hier Io verwart met de koe die vermeld wordt in vs. 679; die verwarring veroorzaakt ook de fout in vs. 923-24 (voor de juiste vertaling zie men het slot van de hierboven uit Grotius aangehaalde regels).

926-vlg. ‘en toen een geweldige krijgsglorie de zegevierende muren omkranste’, zegt Grotius.

929 dochter: de dochter van Tiresias, Manto, zelf ook later als zieneres bekend. Blijkens een drukfout bij Grotius (pedique caeca i.p.v. caeco) heeft Vondel hier Euripides geraadpleegd.

932 om .... struikelen: opdat ik niet struikele.

934 tafelet (tabellas): ‘tafeltje’, om iets op te schrijven (vgl. o.a. Breero's Spaansche Brabander, vs. 2065, taflet: opschrijfboekje).

934-35 in 't beraeden en op .... gezeten, toevoegingen, de laatste onjuist: Grotius spreekt van Tiresias' gewijde zetel (in Thebe!).

936 spelling: voorspelling. Waarschijnlijk maakt Vondel hier een woordspeling met pen = schrijfstift en pen = vogelveer of -wiek, vandaar zweven; Euripides trouwens maakt hier speciaal vermelding van het voorspellen uit vogeltekens (vgl. ook Edipus, vs. 397).

937 Meneceus, zie vs. 820.

942 om .... schroomen: opdat hij niet bang (voor vallen) behoeft te zijn, vgl. voor de constructie vs. 932.

943 een oude stok: een oud man.
Het vergelijkingspunt kraken in deze beeldspraak is door Vondel toegevoegd.

944 wordt vermaakt met: vindt (dankbaar) baat bij.

946-47 de vlaegen van uw vermoeidheit, te verstaan als: uw hijgende ademhaling.

[p. 507]

Tiresias:

 

ik [hoorde gy 't gerucht?]⁹⁴⁸

 

Quam gistren t'huis geleit uit Attika, heel moede,

950

Daer Mavors op de been, afgrijslijk raesde en woede,

 

De vorst Eumolpus door het winnen van den slagh⁹⁵¹

 

Athene aen zege holp: daer ik van 't hoogh gezagh^950-52952

 

Uit 's oorloghs roofschat rijk en rustigh wiert beschonken.⁹⁵³

Kreon:

 

Het voorspook van dien slagh heeft ons in 't oor geklonken⁹⁵⁴

955

Met lust: want zoo gy ziet dees staet wort aengetast

 

Van eenen krijghsorkaen, Thebaeners tot een' last.

 

Eteokles trekt nu gewapent, om te stuiten

 

De maght van Argos, ons aenrandende van buiten.

 

Hy portme uit uwen mont te hooren en verstaen⁹⁵⁹

960

Het nootlot van de stadt, en hoe dit zal vergaen.

Tiresias:

 

Indien 't Eteokles my vergen quaem, 'k zou zwijgen,

 

En hy stadts avontuur uit mijnen mont niet krijgen:⁹⁶²

 

Doch 'k wil, ô Kreon, u dit melden kort en klaer.⁹⁶³

 

Het vaderlant stak lang in dit gebroeit gevaer,⁹⁶⁴

965

Al sedert Laius quam, in weêrwil der bevelen⁹⁶⁵

 

Des hemels, kinders uit dit huwelijk te teelen,⁹⁶⁶

 

Waer door de zoon, helaas, zich smette in moeders schoot:

 

En dat uitrukken van zijne oogen, bloedigh root,⁹⁶⁸

 

Is 't eigen werk der goôn, ten spiegel van de Grieken.

970

De zoonen meenende, dat met zijne snelle wieken⁹⁷⁰

 

De tijt dit slijten zoude, en zy godts gramschap vliên,

 

Bestaen een schendigh stuk, en, zonder eer te biên

 

Den droeven vader, gaen hem in den kerker steeken.

 

Hy, gansch verwildert, braekt, om dit schandaal te wreeken,⁹⁷⁴

975

Verwate vloeken op dit huis, en hoogh en leegh.⁹⁷⁵

 

Toen ik dit aenwees, en de waerheit niet verzweegh,

 

Most ik, in ste van loon t'ontvangen op mijn dagen,⁹⁷⁷

 

Den schrikkelijken haet der broederen verdraegen.

948 hoorde .... gerucht, toevoeging.

951 Voor de vorst is daer te denken.

950-52 (holp), onjuist; ‘want ook daar is een oorlog uitgebroken onder aanvoering van Eumolpus, dien de Atheners, dank zij mijn aanwijzingen, overwonnen hebben’ (Grotius). Eumolpus: koning van Thracië; Mavors: Mars.

952 van 't hoogh gezagh: door de regering.

953 rijk en rustigh (royaal); Grotius zegt: ‘met een gouden krans’.

954 Het voorspook ....; versta: het voorteken bestaande in die overwinning. Creon zegt: die overwinning is een goed omen.

959 Indien het portme niet een drukfout voor hij portme is (Grotius nl.: jussit me; zie vs. 818), dan moet men het vertalen met: een verlangen drijft mij.

962 avontuur: lot.

963 kort en klaer, (minder juiste) toevoeging.

964 gebroeit: (als het ware) door het lot uitgebroed.

965 zie vs. 18.

966 dit huwelijk, nl. met Jocaste.

968 uitrukken; vgl. Edipus, vs. 1501.

970 met .... wieken, toevoeging.

974 schandael: schandelijke behandeling.

975 verwaten: godslasterlijke; en hoogh en leegh (laag), toevoeging, wel met louter affectieve kracht (op mateloze wijze?)

977 op mijn dagen, toevoeging.

[p. 508]

 

Nu zullenze alle bey door hunne hant vergaen,⁹⁷⁹

980

En klampen moort op moort, de wapens 't velt beslaen⁹⁸⁰

 

Van Thebe en Argos, die elkandere overrompelen,⁹⁸¹

 

De huizen diep in rou tot over d'ooren dompelen.

 

En gy, befaemde stadt, leght in den gront gevelt,

 

Ten zy men vast geloof' het geen mijn mont u spelt,⁹⁸⁴

985

Hoewel vry spade. het geraedenste van allen

 

Waer Edipus geslacht te keeren uit de wallen:^985-86

 

Dewijl hy 't vaderlant, en zijner vadren erf

 

Inwikkelde in zijn' vloek, hun allen ten bederf.

 

Naerdien 't gelukkigh voor 't rampzaligh lot moet strijken,⁹⁸⁹

990

Zoo spaerde 't nootlot noch een' vondt, om ramp te wijken:⁹⁹⁰

 

Doch aengezien 't gevaer my d'uitspraek streng verbiet,⁹⁹¹

 

En 't ampt des wichelaers, zich zelven tot verdriet,

 

Zijn vaderlant niet magh recht uit ten beste raeden,^992-93

 

Zoo zegge ik slechts, vaer wel, en kieze deze paden.⁹⁹⁴

995

Ik, slechts het minste lidt des lichaems van den staet,

 

Getroostme al wat'er koom'. wat scheelt het my hoe 't gaet!⁹⁹⁶

Kreon:

 

Blijf, oude vader, blijf.

Tiresias:

 

laet los, gy houdtme tegen.

Kreon:

 

Waerom verlaetge my?

Tiresias:

 

gy miste al lang godts zegen.⁹⁹⁸

Kreon:

 

Ontvou waer in het heil van volk en lant bestaet.⁹⁹⁹

Tiresias:

1000

Dan zoudt gy 't wenschen niet te weeten in der daet,

 

Het geen gy enkel wenscht met kennis t'overweegen.^1000-01

979 hunne: hun eigen, wederzijdse.

980 beslaen: bedekken.

981 van Th. en A., bijv. bep. bij wapens.

984 tenzij men vertrouwen heeft en zich richt naar mijn uitspraak.

985-86 hoewel .... spade: zij het dan laat; het geraedenste .... wallen: Beter ware het geweest (voorhéén reeds) Oedipus' geslacht ....

989 Nu echter het geluk moet wijken voor rampspoed (: ofschoon nu het geluk ....).

990 noch: toch nog; vondt: middel; om .... wijken: om te ontkomen aan rampspoed.

991 Grotius: ‘maar omdat het voor mij niet veilig is het (middel) mee te delen’.

992-93 Onjuist; Grotius: ‘en het hard is voor hen die door dit lot (nl. het door Tiresias aan te wijzen middel, zie vs. 1013) bedreigd worden, hun vaderstad te redden tot hun eigen ongeluk’.

994 kieze .... paden; versta: ga heen.

996 wat .... gaet: wat heeft het voor mij (persoonlijk) te betekenen; zie aant. vs. 992-93.

998 gy .... zegen; Grotius: ‘het is het geluk dat u heeft verlaten’.

999 heil (salus): behoud, redding.

1000-01 Grotius: ‘Weldra zult gij verlangen, dat gij niet hadt geweten, wat gij thans zo vurig begeert te weten’. Vondel zegt: wat gij nu beslist (= enkel, vs. 1001, vgl. vs. 1003) wenst te weten om het verstandelijk te overwegen, zoudt gij, als gij het eenmaal gehoord hebt, niet gaarne als werkelijkheid (als uitgevoerde raad) willen leren kennen.

[p. 509]

Kreon:

 

Wil ik niet weeten waer 's lants heil in is gelegen?¹⁰⁰²

Tiresias:

 

Is 't enkel dan uw wil dat wy hier ront in gaen?¹⁰⁰³

Kreon:

 

Wat is'er daer men meer ernsthaftigh naer zou staen?

Tiresias:

1005

Zoo zal ik u bescheit van zekre godtspraek geven.¹⁰⁰⁵

 

Maer zeghme eerst waer uw zoon Meneceus is gebleven,

 

Die my nu herwaert braght.¹⁰⁰⁷

Kreon:

 

hy staet aen uwe zy.

Tiresias:

 

Laet hem vertrekken, eer ik 't nootlot u bely.

Kreon:

 

Het is mijn zoon. hy zal 't geen gy verbiet niet mellen.¹⁰⁰⁹

Tiresias:

1010

Zal ik dan dat hy 't hoor' 't genaekende voorspellen?¹⁰¹⁰

Kreon:

 

Hem lust te hooren wat den staet ten beste strekt.

Tiresias:

 

Zoo hoor wat 's hemels mont tot Kadmus heil ontdekt.¹⁰¹²

 

Uw zoons Meneceus doot kan slechs dees stadt bewaeren.

 

Nu hoortge 't geenge wilt dat wy u openbaeren.

Kreon:

1015

Wat zeghtge, vader? och wat spraek, wat woort is dit!¹⁰¹⁵

Tiresias:

 

Zoo staet het vast gestelt. dit's nootlots eenigh wit.

Kreon:

 

Wat meltge al jammers met een woort op 't allerleste!¹⁰¹⁷

Tiresias:

 

Voor u alleen, maer al de stede en 't volk ten beste.

1002 wil ik ....; versta: beweert gij dat er óóit een ogenblik zal komen, dat ik niet zal willen weten, waarin ....

1003 enkel: met alle geweld; dat .... gaen: dat wij onomwonden spreken.

1005 zeker: gewis.

1007 nu: zo even.

1009 mellen (melden): verder vertellen.

1010 dat hy 't hoor': zodat (ook) hij het kan horen.

1012 Kadmus heil: het behoud van Cadmus' stad, Thebe.

1015 vader; voor deze vorm van aanspreken verg. men vs. 997.

1017 op 't allerbeste, toevoeging.

[p. 510]

Kreon:

 

'k Versta noch hoor dit niet. dees godtsspraek raektme niet.^1019a

1020

Wat my belangt, de stadt zy verre van verdriet.¹⁰²⁰

Tiresias:

 

Dit's niet de zelve man. hy durf zijn woort onteeren.

Kreon:

 

'k Vertrek terstont, en kan uw wichelkunst ontbeeren.¹⁰²²

Tiresias:

 

Kan waerheit niet bestaen, ten zyze uw ooghmerk dien'?

Kreon:

 

Nu bidde ik, oudeman, ootmoedigh aen uw knien.

Tiresias:

1025

Ay bidt niet: gy begeert het geen men niet kan keeren.^1025b

Kreon:

 

Zwijgh stil: zwijgh stil: hou op dit onder 't volk te leeren.¹⁰²⁶

Tiresias:

 

Onbillijk eischtge 't geen geen vroome zwijgen magh.

Kreon:

 

Hoe dan? zult gy mijn' zoon voort helpen met dien slagh?¹⁰²⁸

Tiresias:

 

Dat raektme niet. ik leere elk nootlots wil beseffen.¹⁰²⁹

Kreon:

1030

Van waer zal zulk een slagh my en mijne afkomst treffen?¹⁰³⁰

Tiresias:

 

Gy vraeght, en wijst den wegh ter spraeke. hoor de zaek.¹⁰³¹

1019a noch hoor stamt uit Euripides, die twee synoniemen gebruikt, 1019b echter uit Grotius, die het tweede werkwoord uit a vrij heeft weergegeven in zijn non moveor = ‘dit (nl. uw troost woord, vs. 1018) maakt geen indruk op mij’; Vondel heeft deze bedoeling niet begrepen (dees godts spraek ....).

1020 Onjuist; Grotius' urbs valeat mihi (lett. ‘ik groet de stad’) is bedoeld als: ‘de stad laat mij onverschillig’; vgl. Tiresias' antwoord in het volgende vers.

1022 Eveneens onjuist; Grotius: ‘Vertrek! ik kan ....’.

1025b Grotius heeft: ‘Wat gij (met uw smeken) wenst te bereiken, betekent een zékere ramp’ (quod petis, certum est malum). Blijkens de vorm heeft Vondel Euripides geraadpleegd, en wel waarschijnlijk in Portus' vertaling: inevitabilia postulas mala.

1026 is verkeerd begrepen. Creon vervolgt hier zijn onderbroken smeekbede (1024). De zin behoorde te luiden: ‘Zwijg (verder over de zaak) en maak het tot mij gesprokene niet bekend bij de burgerij’; zo althans Euripides, dien Vondel hier kennelijk heeft geraadpleegd. De oorzaak van V.'s misverstand ligt waarschijnlijk in Portus' (goed bedoeld): ne dicas .... hunc sermonem, opgevat als: predik toch niet een dergelijke leer; vgl. voor deze associatie met het kerklatijnse sermo Dl. VIII, bl. 986 (voorlaatste alinea) en overigens vs. 1029b met aantekening.

1028 voort ( = van kant) helpen .... slag; ‘(aldus) wreed ombrengen’ (Grotius).

1029 Ik heeft de nadruk (ook me behoorde die te hebben naar de bedoeling van Grotius). De algemene vorm in Ik leere .... beseffen houdt verband met Vondels opvatting van vs. 1026; Grotius heeft: ‘ik zal de mededeling doen omtrent het beschikte’ (ego fata eloquar).

1030 Van waer zal .... (Grot. unde ....); versta: waarom moet ....; het antwoord komt in vs. 1034-35.

1031 ter spraeke: dat ik kan gaan spreken.

[p. 511]

 

Men slaghte uw' zoon, ten zoen van d'aerde, daer de draek¹⁰³²

 

Uit sproot in een spelonke. en Dirces bron behoede.¹⁰³³

 

Een oude wrok van Mars op Kadmus, die lang broede,¹⁰³⁴

1035

Ter wraeke van dees slange, eischt dit van uwe hant.¹⁰³⁵

 

Voltrektge dit, godt zal dit gansch Thebaensche lant

 

Beschermen in den noot. de koestrende landouwe,

 

Die krijghsmans teelde uit klay, zal om uw bede en trouwe¹⁰³⁸

 

Aenvaerden bloet voor bloet, en vrucht voor vrucht ten zoen.

1040

De jongling van 't geslacht, geboren uit het broên¹⁰⁴⁰

 

Van draeketanden, wort gedaeght om 't leet te boeten.¹⁰⁴¹

 

Gy en uw draekezaet zult dit bezuuren moeten.¹⁰⁴²

 

Het huwelijk verbiet dat Hemon, zonder vlek

 

Van byslaep, doch verlooft, den offereisch voltrekk'.^1043-441044

1045

Meneceus schiet alleen noch over van hun allen:¹⁰⁴⁵

 

Wort dees geoffert, hy zal lant en stadt voor vallen

 

En ondergaen behoên, alleen door zijne doot,

 

De heirkracht van Adrast wechdrijven stoot op stoot,¹⁰⁴⁸

 

Met gruwelijk verlies van volk, ter eeuwige eere

1050

Van Thebe, als lant en stadt hierover triomfeere.

 

Nu wort u, Kreon, keur gegeven, of uw' zoon

 

Te bergen, of de stadt te houden op den troon.¹⁰⁵²

 

Dat 's al wat ik u kan ontvouwen. Manto, daetelijk¹⁰⁵³

 

Naer huis met my: de kunst der wichlerye is haetelijk.

1055

Wie den raetvraegende zijne ongelukken spelt

 

Is onbemint. wie valsch slechts logens vent om gelt,

 

Quetst zelfs de goden, uit ontzagh voor groote heeren.¹⁰⁵⁷

 

O Febus, u alleen betaemt het profeteeren,

 

Naerdienge niemant schroomt.

Rey:

 

hoe, Kreon? hoe, waerom?

1060

Gemompelt binnen 's monts? hier staenwe al even stom.^1059-60

1032 d'aerde: de aardgodin (die de door Cadmus gedode draak - zie vs. 697-vlg. - voortbracht).

1033 en, met relatieve kracht (relatief bij draek).

1034 Mars; de door C. gedode draak was heilig aan Mars (uit zijn tanden komen krijgers voort, zie vs. 715-vlg.); die lang broede, bepl. bij wrok (vgl. vs. 964): die reeds lang in zijn gemoed verborgen lag.

1035 ter wraeke .... slange: om deze draak te wreken (zie vs. 697-vlg.).

1038 Vgl. vs. 717-vlg.; om .... trouwe, toevoeging.

1040 geboren .... draeketanden, vgl. vs. 859-vlg.

1041 't leet doelt op het doden van de draak. Vondel vertaalt op de klank af het Lat. leto (dood); analoge gevallen Ifigenie, vs. 1711 en Herkules, vs. 973; zie de aantekeningen aldaar.

1042 Grotius: ‘Gij en uw zonen zijt nu de enigen die over zijn van dit drakenbloed’.

1043-44 Hemon, zie vs. 810; zonder vlek van byslaep; weinig passende weergave van Grotius' caelibis quamquam tori (‘hoewel nog ongehuwd’).

1044 den offereisch voltrekk': de eis geofferd te worden aan zich voltrokken krijgt.

1045 van hun allen; zie vs. 1042.

1048 stoot op stoot: met aanval op aanval.

1052 bergen: redden; op den troon: in ere, in welstand.

1053 Manto; zie vs. 929.

1057 zelfs: zelf.

1059-60 stamt uit Portus. Het vraagteken na vs. 1059 behoorde te staan na het tweede hoe; drukfout? Versta: waarom mompelt ge (slechts) binnensmonds en zégt ge niets hierop; (trouwens) ook wij staan verbijsterd.

[p. 512]

Kreon:

 

Wat zal men zeggen van dit wichelen? dees rede

 

Blijkt klaer: maer nimmer zy mijn' zoon, ten zoen der stede,^1061-62

 

Met vaders wil ter doot gelevert: neen, ô neen.

 

Zijn kinders minnen, staet in ieders hart gesneên.¹⁰⁶⁴

1065

Hun slaghten voor het volk, is zonder eenigh voorbeelt.

 

Lof trekken uit zijn bloet wort snoot by my geoordeelt.¹⁰⁶⁶

 

Maer ik, nu out en kout, ontzie niet met een' moedt¹⁰⁶⁷

 

Den vloek des vaderlants te wasschen met mijn bloet.

 

Mijn zoon, eer dit gerucht zich over Thebe spreie,

1070

Schoon dees niet ydel spelt, vlught flux op mijn geleie¹⁰⁷⁰

 

Uit Kadmus lantgebiet: want dees waerzegger zal

 

Dit roepen door de stadt, en onder 't zevental,¹⁰⁷²

 

Beschermers, hoofden der Thebaensche burgeryen.

 

Indienge tijdigh vlught zoo zultge uw lijf bevryen.

1075

Verrast men ons, zoo zijtge om hals, en kout en stijf.¹⁰⁷⁵

Meneceus:

 

Waer heene best gevloôn? waer neeme ik mijn verblijf?

Kreon:

 

Heel verre uit 's lants gebiet.

Meneceus:

 

U past het te gebieden,

 

En my te hooren.

Kreon:

 

gy moet flux naer Delfis vlieden.

Meneceus:

 

O vader, waer gevloôn?^1079a

Kreon:

 

in Etolye.

Meneceus:

 

waer

1080

Best neêrgeslagen?

Kreon:

 

in Thesprotie.¹⁰⁸⁰

Meneceus:

 

of in 't naer

 

En heiligh kerkwoudt van Dodone?

Kreon:

 

zonder beiden.

1061-62 Blijkens dees rede (= haec oratio) heeft Vondel Portus geraadpleegd, Grotius heeft: ‘wat ik wil’ (quid velim). Tenzij V.'s dees .... klaer bedoeld is als: de woorden van Tiresias zijn niet mis te verstaan (Portus' met een punt gesloten zin manifesta est haec mihi oratio werkt nl. misleidend), moet men aannemen dat maer (1062) verzekeringspartikel is, zoals vaker. Grotius: ‘Wat ik wil, is klaar en duidelijk: nimmer zal ik mijn zoon ....’

1064 gesneên (infixum): gegrift.

1066 zijn, met nadruk, vgl. mijn vs. 1068; snoot: slecht.

1067 met een' moedt (toev.): onverschrokken.

1070 schoon .... spelt, vlught; weergave van Grotius' ‘neem de vlucht, zonder u te storen aan datgene wat de ziener met niet-ijdele geest verkondigt’; op mijn geleie (toevoeging): door mij op weg geholpen, met mijn steun.

1072 't zevental; zie vs. 793.

1075 en kout en stijf, toevoeging; Grotius: ‘en ge maakt mij ongelukkig’.

1079a waer; versta: waarheen vérder.

1080 Thesprotie, landschap in Epirus, ten N. van Aetolië; of: soms; naer: duister, vgl. vs. 1013-1081, Dodone(-a), in Epirus, beroemd om zijn aan Zeus gewijd eikenwoud; zonder beiden: (ja,) zonder verwijl.

[p. 513]

Meneceus:

 

En wie beschutme daer?

Kreon:

 

Godts gunst zal u geleiden.

Meneceus:

 

Maer wie schiet gelt?

Kreon:

 

ik zelf.

Meneceus:

 

ik vatte vaders zin.¹⁰⁸⁴

Kreon:

 

Ga heene.

Meneceus:

 

maer ik moet Jokaste, mijne min,

1085

Uw zuster [die my noch een wees, opvoede en zooghde,¹⁰⁸⁵

 

Met haere borsten, eer de melk en mam verdrooghde,]¹⁰⁸⁶

 

Eerst kussen, dan de stadt naer mijne maght geredt.¹⁰⁸⁷

Kreon:

 

Ga heene, bergh uw lijf: u dient hier geen belet.

Meneceus:

 

Gy vrouwen hoorde hoe ik met een looze rede

1090

Heer vaders hart ontlaste, en stilde op zijne bede,

 

Toen hy my eenen schrik aenjaegen woude, en voort,

 

Berooft van naem en faem, verdrijven uit de poort:

 

Doch 'k zal den ouderdom verschoonen, tot zijn voordeel.¹⁰⁹³

 

Mijn jongkheit kan geensins van een bezadight oordeel¹⁰⁹⁴

1095

Ontschuldight worden, zoo 'k door heiloos lantverraet

 

Mijn moeder, 't vaderlant, in haeren noot verlaet.¹⁰⁹⁶

 

Ik ga dit lant van vreeze ontlasten, en mijn leven

 

En bloet, ten dienst van Thebe en 't volk, ten beste geven:

 

Want welk een schande is 't, zoo alle andren, onverplicht

1100

Aen hemelsch nootlot, en orakels, en gezicht,^1099-1100

 

Met schilden aen den arm, voor vaderlant en erven,¹¹⁰¹

 

By poort en toren, niet ontzien de doot te sterven,

 

En ik mijn' vader, broêr en deze stadt begeef,

 

Uit een saechachtigh hart! want alzoo lang ik leef,

1105

Waer ikme wende en keer, zal doorgaens my een lachter¹¹⁰⁵

 

En vuile naklank van bloohartigheit van achter

1084 ik .... zin: ik heb u goed begrepen.

1085 noch een wees; versta: nog een zuigeling, en een wees.

1086 eer .... verdrooghden, toevoeging; mam: borst.

1087 dan .... geredt; terzijde gesproken (zie het vervolg).

1093 tot zijn voordeel: stoplap.

1094 mijn jonckheit: ik die jong ben; van: door.

1096 't vaderlant, bijstelling bij moeder.

1099-1100 onverplicht: zonder daartoe verplicht te zijn door het lot, in orakels of visioenen geopenbaard.

1101 en erven (eigen erf), toevoeging.

1105 doorgaens: zonder ophouden, voortdurend; lachter: smaad.

[p. 514]

 

Navolgen. neen gewis, geensins, by godt Jupyn,

 

Die 's hemels loop bestuurt: geensins, met geenen schijn,¹¹⁰⁸

 

By vader Mars, verhit op bloet en nederlaegen,¹¹⁰⁹

1110

Die ons voorouders, 't zaet der aerde, meest verslaegen,¹¹¹⁰

 

Ten troon des rijx verhief. ik ga dan heene, en zal

 

Op hooge torens staen, op dat, na mijnen val,

 

Het naere draekenhol, my, teêre en jonge telge,¹¹¹³

 

Naer 's wichelaers besluit, al levende innezwelge.

1115

Dit raetslot staet nu vast, het gansche rijk ten zoen¹¹¹⁵

 

Te sterven, eene ry van jamren te verhoên,

 

En eerlijk voor de stadt te scheiden uit het leven.¹¹¹⁷

 

Stont dit in 't harte van de burgery geschreven,¹¹¹⁸

 

Al hun vermogen op te zetten by het lant,¹¹¹⁹

1120

De steên, ontlast en vry van rampen, hielden stant.

Keer:

 

O vliegende gebroet der aerde,¹¹²¹

 

Helsche afkomst van de slang,¹¹²²

 

O maeght, half hont, die elk vervaerde,¹¹²³

 

Wat viel het Thebe bang,

1125

Toen gy hooghvliegende op uw pennen,

 

Met klaeuwen, scherp en wreet,

 

Door donkre raetsels, heet op schennen,¹¹²⁷

 

Echions burgers sleet,¹¹²⁸

 

En Kadmus aenwas holpt om 't leven!

1130

  Gy slingertze in de lucht,

 

Daer Dirce, als glas, komt afgedreven,

 

Van zoo veel moorts berucht.¹¹³²

 

Wat godt het was, die moorden broeide,

 

Voorwaer hy was wel wreet,

1135

Die in ontelbre moorden groeide.

 

't Gehuil der maeghden sneet¹¹³⁶

 

In ieders harte. hier uit sprooten

 

De galmen, op de fluit

1108 's hemels loop: de loop der hemellichamen; met geenen schijn (toegevoegde variatie van geensins): onder geen enkele verschijninsgvorm, in geen enkel opzicht.

1109 nederlaeg: moord.

1110 meest verslaegen: voor het merendeel gedood (zie vs. 859).

1113 naer: duister; teêre .... telge, toevoeging.

1115 raetslot: besluit na genomen beraad.

1117 eerlijk: eervol.

1118 de burgery; denk hierbij: in alle steden, vgl. vs. 1120.

1119 al hun krachten in dienst te stellen van ....

1121 o .... aerde: o Sfinx.

1122 de slang: Echidna, een monster dat meer gedrochtelijke wezens had gebaard.

1123 half hont; versta: half andier.

1127 heet op schennen (bij gy, 1125): belust om leed te berokkenen.

1128 Echion; van de uit drakentanden gesproten reuzen die elkaar bevochten (vs. 859), was Echion alleen (of met slechts enkele anderen) in leven gebleven; hij staat hier als stamvader der Thebanen; sleet van een tr. slijten: (ieder afzonderlijk) ombrengen, of: (als totaal) doen verminderen? (vgl. Ndl. Wdb.).

1132 van .... berucht (toev.): (Dirce) berucht door het groot aantal door u in haar nabijheid bedreven moorden.

1136 ‘der moeders en maagden’, zegt Grotius.

[p. 515]

 

Gestelt, van droeve rougenooten,

1140

  Gehoort huis in, huis uit.

 

Maer dan ging 't op een bitter kermen,

 

Waer van de lucht gewaeght,

 

Als 't ondier, dat naer geen ontfermen

 

Noch medelijden vraeght,^1143-44

1145

Uit 's volx gezicht een' rukt van onder.

 

Dan hoordenze een geluit;

 

Zoo berst een wolk met gloet en donder

 

En kracht van boven uit.^1146-48

Tegenkeer:

 

Elendige Edipus, in 't ende

1150

  Door 't wichlen van Apol,¹¹⁵⁰

 

Gestuurt naer Thebe, vol elende,

 

Hoe stont uwe eer toen vol!¹¹⁵²

 

Hoer waertge sedert zoo afschuwelijk,

 

Toen gy, uit blinden lust,¹¹⁵⁴

1155

Geraekte aen uw vrou moeders huwelijk,

 

Ten loon van 't onbewust

 

Ontvouwen raetzel, eene peste,^1156-571157

 

Die gruwelijk besmet

 

Amfions opgeboude veste.¹¹⁵⁹

1160

  Het licht verhoort gebedt¹¹⁶⁰

 

Des vaders, vloekende zijn neven,¹¹⁶¹

 

Drijft hen verbittert aen

 

Te dingen naer elkandres leven.

 

O jongling, 't is geraên

1165

En billijk voor uw lant te sterven.

 

Gy zult, om zulk een smert

 

Gelooft, een eeuwige eer verwerven;^1164-671167

 

Doch uw heer vaders hart

 

Bedroeven jammerlijk en deerlijk;¹¹⁶⁹

1170

  Maer Thebe door uw doot

 

Aen zege helpen braef en heerlijk.

 

Och of het morgenroot¹¹⁷²

1143-44 dat .... vraeght, toevoeging; niet vragen naer: zich niet storen aan.

1146-48 Grotius: ‘Dan rees daar onder de bevolking een gejammer op, zo luid als gedonder’.

1150 Zie Koning Edipus, vs. 979-vlg.

1152 vol staan (uitdr. ontleend aan het zeewezen): in top staan.

1154 uit blinden lust, voor Grotius' nescius: ‘in uw onwetendheid’.

1156-57 onbewust (toev.): terwijl ge niet wist, welke noodlottige gevolgen dat ontvouwen (hier: oplossen, vgl. 886) zou hebben; V. vertaalt hier nog eens Grotius' nescius.

1157 eene peste, bijstelling bij huwelijk.

1159 Vgl. vs. 862-63.

1160 licht verhoort: maar al te gemakkelijk (door de Goden) verhoord.

1161 neven: kinderen.

1164-67 't is geraên en billijk hoort bij Grotius bij: ‘dat gij, die bereid zijt voor uw vaderland te sterven, eeuwige eer verwerft’.

1167 gelooft: geprezen.

1169 zult gij (bedroeven).

1172 de dagh, bijstelling bij morgenroot.

[p. 516]

 

De dagh eens opquaem, die ons moeder¹¹⁷³

 

Wou kroonen met een kroost

1175

En dappren vaderlants behoeder,

 

Der droeven stut en troost!^1175-76

 

O strijtbre Pallas, begenadigh

 

Ons heden, als voorheen¹¹⁷⁸

 

De draek, op uw bevel grootdaedigh

1180

  Van Kadmus trots bestreên,

 

Bebloet op eene steenrots berste,¹¹⁸¹

 

Dies 't godendom gestoort¹¹⁸²

 

Het huis van Labdak plaeghde en perste

 

Met endeloozen moort.

Bode:

1185

Sluit op de hofpoort, hou: sluit open, hofpoortier,

 

Sluit open, zegh ik: roep vorstin Jokaste hier.

 

Befaemde, aen Edipus verknocht door echte trouwe,¹¹⁸⁷

 

Koom uit, al is het spade. ontsla uw hart van rouwe.

 

Laet vry uw droef geklagh nu vaeren. hoorme toch.

Jokaste:

1190

Hoe ducht ik datge my bedrukte vrouwe, och och,

 

Een leide maer brengt van Eteokleesche rampen¹¹⁹¹

 

En doot. gy zijt gewoon aen zijne zy te kampen,^1191-92

 

En 's vyants pylen af te schutten op den schilt.^1192-93

 

Wel aen zegh op. hoe is 't gelegen? 't harte trilt.

1195

Laet hooren. wat's'er nieus? zegh op: is hy gebleven,

 

In 't barnen van den strijt of niet, en noch in 't leven?

Bode:

 

Hy leeft. dit is het niet dat u te schroomen staet.¹¹⁹⁷

Jokaste:

 

Verhael hoe 't met den muur en zeven poorten gaet

Bode:

 

Zy staen. het gaet noch wel. zy staen noch overende.

Jokaste:

1200

Is dan de kans gewaeght in 't velt met Argos bende?¹²⁰⁰

1173 Versta: ons (de rei) tot moeder ....

1175-76 Uitbreiding; ‘met een zodanig kroost’, zegt Grotius.

1178 als, hier causaal: als immers ook, daar ook; heden en voorheen vormen dus een nadrukkelijke tegenstelling.

1181 Onjuist; Grotius bedoelt: met steenworpen gedood werd (zie vs. 708-vlg.).

1182 't godendom, zie vs. 1034.

1187 echte trouwe: huwelijkstrouw.

1191 een leide maer: een droevige tijding.

1191-92 Eteokleesche rampen en doot: de rampzalige dood van E.

1192-93 De bode is Eteokles' schildknaap; zie vs. 1326.

1197 schroomen: vrezen; vgl. vs. 125a.

1200 Grotius: ‘Is reeds de kamp gewaagd met de Argiven?’

[p. 517]

Bode:

 

Gewaeght, en Kadmus heeft Mycene neêrgevelt.

Jokaste:

 

Zoo leeft Polnyces noch? dit 's 't eenigh datme ontstelt.¹²⁰²

Bode:

 

Uw zoonen leven noch.

Jokaste:

 

godt geve u wel te vaeren.

 

Nu zeghme toch: wat maght kon wal en poort bewaeren

1205

Voor Argos aenval, op dat ik, in 't hof gekeert,

 

Den ouden blinden troost' dat onze stadt niets deert?¹²⁰⁶

Bode:

 

Na dat Meneceus op den muur, getroost te sneven

 

Voor 't vaderlant, zijn' strot den dootsteek had gegeven,

 

Zette uw manhafte zoon de zeven troepen knap¹²⁰⁹

1210

In hun slaghordens, en zoo veele hoofden schrap,¹²¹⁰

 

Om al de Griexe maght te keeren vroom en schrander.¹²¹¹

 

Daer stont vaen tegens vaen, en stander tegens stander,¹²¹²

 

De hulptroep by der hant, of ergens aen een' oort

 

De muur bezwijken moght, of torentrans, of poort.

1215

Terstont wort by de stadts bezettinge vernomen¹²¹⁵

 

Hoe Griexe beukelaers, als blixems, schittren komen¹²¹⁶

 

Van den Teumessischen zantheuvel, vaen by vaen.¹²¹⁷

 

Zoo rukkenze gezwint op Thebes graften aen.¹²¹⁸

 

Toen stak'er schichtigh een geklank van velttrompetten¹²¹⁹

1220

En veltgeschrey op, uit het heir, dat aen quam zetten,¹²²⁰

 

Ook van de vesten: en het eerste stormgewelt

 

Was op de lantpoortvan Neïta toegestelt.¹²²²

 

Hier voede een Arkas, zoon der boschmaeght Atalante,¹²²³

 

De schiltpadt aen en schilt, waerinne zy zich kante¹²²⁴

1225

En spitste op 't wilde zwijn, dat zy ter aerde schoot.¹²²⁵

1202 Zoo; Grotius heeft: ‘Maar’; dit .... ontstelt; versta: dit alleen wil ik nog weten; het is het enige wat ik mij met schrik afvraag.

1206 den ouden blinden: Oedipus (in het paleis).

1209 knap: vaardig.

1210 en zoo veele hoofden: en evenzoveel aanvoerders; schrap zetten: in gevechtsorde stellen.

1211 vroom en schrander: moedig en met beleid.

1212 vaen .... stander: compagnie tegenover compagnie en escadron tegen escadron.

1215 by de stadtsbezettinge: door het stadsgarnizoen; Lat.: ‘van de top der torens’.

1216 Griexe; Grotius: ‘Danaïsche’, d.i. Argivische (schilden); Grieken zijn ook de Thebanen.

1217 De Teumessische heuvels lagen ten N.O. van Thebe.

1218 graft, anachronistisch voor ‘wal’ (Grotius).

1219 schichtigh: aanstonds.

1220 veltgeschrey: krijgsgeschreeuw.

1222 de lantpoort van Neïta is de Noordwestpoort.

1223 een Arkas, onjuist, vgl. vs. 1267. Grotius: ‘de Arcadiër’, nl. Parthenopaeus, vgl. vs. 162; Atalante; zie vs. 163.

1224 de schiltpadt (testudo): een troep krijgers met schilden boven het hoofd. Door hun dichte formatie gelijken zij op een schildpad; bij schilt is alleen voerde (droeg) als gezegde te denken. De Arkadiër P. draagt een schild, waarop als wapen stond hetgeen in vs. 1224b en volgende wordt beschreven.

1225 't wilde zwijn: het Calydonisch everzwijn.

[p. 518]

 

Amfiaraüs, een waerzegger, tuk en snoot,¹²²⁶

 

Voerde offervee met zich op zijne hooge raden,¹²²⁷

 

En een rondas, niet trots met wapenprael beladen.¹²²⁸

 

Door hem wert Pretus poort afgrijslijk aengerant.¹²²⁹

1230

De vorst Hippomedon hiel met zijn stormers stant¹²³⁰

 

Aen d'Ogygeensche poort, met eenen schilt vol oogen,¹²³¹

 

Of open, als gestarnt, ter kimme uit aengetogen,^1231-32

 

Of toegeloken met der starren ondergangk,

 

Als Argus stervende 't gezicht look dootsch en krank.¹²³⁴

1235

De Homoloische poort zagh Tydeus fel genaeken,¹²³⁵

 

Met zwavelvier om haer te branden en te blaeken.

 

Hy voerde een leeushuit, ruigh van borstlen, heel parmant,¹²³⁷

 

In zijnen schilt, de torts in zijne rechte hant,

 

Gelijk Prometheus. maar Polnyces dreef de raden^1237-39

1240

Naer ons Kreneesche poort, en droegh de Potniaden,¹²⁴⁰

 

Gezwinde merriën, in zijnen beukelaer.

 

Het schijnt van verre dat zy dol, dan hier, dan daer,

 

Vast triplen om de pen, de manen luchtigh zwaeien.¹²⁴³

 

Men ziet'er Kapaneus ten storm de blikken draeien¹²⁴⁴

1245

In 't vliegen naer de poort, die als Elektre heet.¹²⁴⁵

 

Het ysre beeltwerk grimt in zijn rondas heel wreet.¹²⁴⁶

 

Daer stont de reus, een zoon der aerde, in uitgedreven,¹²⁴⁷

 

Die torste een heele stadt, op zijnen nek geheven,

 

En met een dommekracht geschroeft uit haeren gront,

1250

Een voorspook dat dees stadt dit ook te schroomen stont.

 

Adrastus zocht met kracht de leste poort te klieven,¹²⁵¹

 

En voerde aen zijnen arm den hooghmoedt der Argiven,

 

Een' wreeden poeldraek, met afgryslijk addrenhaer,^1252-531253b

1226 Amfiaraüs, zie vs. 197; tuk en snoot: listig en verraderlijk (misplaatste toevoeging).

1227 op .... raden (wagen); zie vs. 198.

1228 rondas: rond schild; niet .... beladen: niet met een pronkend blazoen versierd.

1229 Pretus poort: de Proetinische poort, N.O. van Thebe.

1230 Hippomedon; zie vs. 130.

1231 d'Ogygeensche poort: de Zuidwestelijke poort.

1231-32 De bedoeling is: de ogen op het schild waren deels open, daarmee symboliserend de opgaande sterren, deels gesloten, als symbool van de ondergaande sterren; ter kimme uit aengetogen: van de kim omhoog gestegen.

1234 Onjuist. Grotius: ‘zoals men van dichtbij kon zien, toen hij (H.) gesneuveld was.’

1235 De Homoloïsche poort is de Zuidoostpoort; Tydeus; zie vs. 142.

1237 heel parmant (fier, trots), toevoeging.

1237-39 Vondel heeft ook Euripides geraadpleegd (blijkens ruigh van b.); versta: Op het schild stond afgebeeld een leeuwenhuid en hij voerde in zijn rechterhand ....; de torts .... gelijk Prometheus; hier keert V. weer terug tot Grotius, die aan een vergelijking heeft gedacht, terwijl Euripides doelt op een op het schild afgebeelden Prometheus.

1240 De Kreneesche poort is de Noordelijke; de Potniaden zijn wilde paarden uit Potniae, in Boeotië.

1243 pen (umbo); anachronistische vertaling voor de ronde schildknop midden op het schild.

1244 Kapaneus; zie vs. 206.

1245 Hier is sprake van de Zuidpoort.

1246 heel wreet, toevoeging.

1247 de reus; Grotius (gigas) bedoelt: ‘een reus’.

1251 Adrastus; zie vs. 81.

1252-53 den hoogmoedt der Argiven .... poeldraek; versta: als blijk van de aanmatigende trots der Argiven droeg hij aan de arm een schild waarop stond gedreven een waterslang (naar Euripides' hydra).

1253b Het beeld van haren stamt van Vondel (analogie naar de slangen om het hoofd van Medusa) men denke aan vang-armen in de vorm van adders.

[p. 519]

 

Wel hondert sterk, en zoo veel slangen rukten naer,¹²⁵⁴

1255

Met opgesparden bek, de knaepen van de tinnen.¹²⁵⁵

 

Dit zagh men klaer, toen ik Thebaensche hoofden binnen¹²⁵⁶

 

De leus brogt van de wacht. eerst streênze met den boogh,¹²⁵⁷

 

En pijl, en slinger, die de steenen smeet om hoogh.

 

Uw zoon en Tydeus, als de kans ons aenlacht, roepen:

1260

O zoons van Danaüs, wat toeftge met de troepen¹²⁶⁰

 

Der lichtgewapenden en wagenmeestren voort,¹²⁶¹

 

Eerze ons beschieten, fors te stormen op de poort?

 

Toen toefde niemant lang. een groote hoop getroffen

 

Stort neder op het hooft. een menighte komt ploffen¹²⁶⁴

1265

Van boven voor de wal, en geeft den geest heel kort,

 

En d'aerde drinkt het bloet, by beeken uitgestort.

 

Maer reuklooze Arkas, zoon der strijtbaere Atalante,

 

Doch geen Mycener, toen hy zich ten storrem kante,^1267-68

 

Streeft naer de poort, en brult, gelijk een storremwint:¹²⁶⁹

1270

Brengt fakkel: brengt houweel, als een die Thebe, ontzint

 

En dol, verdelgen wil. Periklymeen, gewonnen

 

Van godt Neptuin, verleert terstont dien aengeronnen

 

Het roepen met een' steen, gerukt met volle kracht^1272-73

 

Van Thebes muur, zoo zwaer gelijk een wagenvracht,

1275

Dat hy het blonde hooft en bekkeneel verplette,

 

Het bloet de kaeken verfde, en jammerlijk besmette,¹²⁷⁶

 

De zoon zijn moeder niet zal zien, na dit gevecht,

 

Een dochter van Menael, op schieten afgerecht.¹²⁷⁸

 

Uw zoon, aldus dees poort verdaedight ziende, streefde¹²⁷⁹

1280

Naer andre poorten heen, daer elk voor Tydeus beefde,^1264a-80

 

Die, uit een' schilttroep van zijn' Kalidoonschen, met¹²⁸¹

 

Etolisch schutgeweer ons torenwacht verzet¹²⁸²

1254 wel .... sterk: wel honderd adderen in getal (en al die adderen ....).

1255 De bedoeling is dus: ieder van die op het schild afgebeelde (vangarm-)slangen rukte van de, eveneens op het schild afgebeelde, vestingmuren een jongeling (naer: afgrijselijk).

1256 men: ik; (aan de) Theb. hoofden.

1257 de leus enz.: het wachtwoord; klaarblijkelijk niet naar Grotius' vage omschrijving fida signa maar naar Portus' tessera, de vakterm.

1260 Danaüs, stamvader van de Danaërs (Argiven, vgl. aant. 1216).

1261 lichtgewapenden stamt uit Euripides, wagen meestren (-menners) echter wederom uit Grotius.
voort: aanstonds (te verbinden met te stormen vs. 1262).

1264 op het hooft: voorover.

1267-68 Arkas (Arcadiër, zie vs. 1223) behoorde als 1e bijstelling te volgen op zoon .... Atalante (Parthenopaeus).

1269 Het bij Grotius en Eurip. bij de gedachte streeft behorende gelijk .... wint (heeft V. overgedragen op en brult (naar Eurip'. ‘roept’; Grot. heeft ‘vraagt’). - Periklymeen (-clymenus), zoon van Poseidon en een dochter van Tiresias.

1272-73 verleert .... het roepen; Portus' repressit furentem (‘hij stuitte hem in zijn áán-razen’) heeft Vondel weer doen denken aan brullen (vs. 1269).

1276 besmette: besmeurde.

1278 Menael (Maenalus); ten onrechte door sommigen betrokken niet op de persoon van A.'s vader, maar op de gelijknamige berg in Arcadië, haar geliefd verblijf.

1279 uw zoon, nl. Eteocles.

1264a-80 Algemene opmerking: op ettelijke plaatsen staat deze passage dichter bij Portus dan bij Grotius.

1281 schilttroep; zie vs. 149; Kalidoonschen, uit Calydon, een stad in Aetolië afkomstig.

1282 schutgeweer: (be)schuttend geweer, schilden.

[p. 520]

 

Van haeren hoefslagh, en den toren, daerze weeken.^1282-83

 

Uw zoon vergaêrtze, en drijft de schaer, alree bezweeken,¹²⁸⁴

1285

Gelijk een jaeger, weêr te rugge op haere wacht.¹²⁸⁵

 

Wat tong kan Kapaneus uitbeelden, en zijn kracht!

 

Die met een lange leêr ten storrem aen komt zetten,¹²⁸⁷

 

En schreeut: de donder van Jupijn zal niet beletten,¹²⁸⁸

 

Dat, over graft en muur, ik recht in Thebe vaer'.

1290

Zoo sprekende bedekt hy met den beukelaer

 

Zijn hooft voor eene buy van groote hagelsteenen,

 

En vlieght ter stormleêre op, en reukloos met de beenen

 

Gesteigert op de wal, treft hem de donder, dat

 

De gront der aerde dreunt, en loeit door al de stadt,

1295

Van 't schrikkelijk gedruisch, dat arm, en been, en vinger¹²⁹⁵

 

Heenspatten overal; gelijk uit eene slinger,¹²⁹⁶

 

Het bloet ter aerde vloogh, de haerlok door lucht,¹²⁹⁷

 

De handen, voeten, en de leden met een vlught,

 

Gelijk Ixions radt, omdraeiden, 't lijf geslagen,¹²⁹⁹

1300

De leên, gerabraekt van den slagh, geslingert lagen.^1299-1300

 

Adrastus, ziende hoe Jupijn hem tegenviel,¹³⁰¹

 

Voert flux zijn heirkracht af. de stadts bezetting hiel¹³⁰²

 

Dat 's hemels gunst haer droegh, en rukte, niet te stuiten,¹³⁰³

 

Met paerden, wagenen, en al het volk naar buiten,

1305

En maeit met sabelen in 't Griexe vleesch en bloet,¹³⁰⁵

 

Een yslijk schouspel, al te deerlijk en verwoet.

 

Dees geeft den geest, die breekt den nek van zijnen wagen;

 

Daer warren d'assen, raên in stukken. dooden lagen

 

Getuimelt overhoop. dus lang beschermden wy¹³⁰⁹

1310

De torens. wensch ons heil: 't geluk houdt onze zy:

 

Maer of 't geluk voortaen den burger zal bevrijden,

 

Dat 's Godt bekent.

Rey:

 

de zege is heerlijk na het strijden:¹³¹²

 

Indien de goden met den blijden zonneschijn¹³¹³

 

Van zege ons zegenden, hoe heerlijk zou het zijn!

1282-83 verzet .... hoefslagh: verdrijft van haar post; daerze weeken (Portus' fugitivi): terwijl (zodat) ze weken.

1284 bezweeken: ontmoedigd.

1285 gelijk .... jaeger; men denke hierbij: zijn koppel jachthonden.

1287 leêr: stormladder.

1288 de donder: de bliksem; vgl. vs. 1293.

1295 dat .... vinger; Grotius: ‘zodat de vaneengerukte leden’.

1296 gelijk .... slinger; versta: door de onstuimige vaart waarmee hij wordt weggeslingerd.

1297 Voor het bloet is dat (zodat) te denken.

1299 Ixions radt; Ixion werd wegens zijn goddeloze daden in de onderwereld op een vlammend rad gebonden, dat steeds ronddraaide.

1299-1300 't lijf .... lagen; Grotius: ‘(zodat) het lichaam verschroeid (zie aant. vs. 1299) neervalt’.

1301 hem tegenviel: zich tegen hem keerde.

1302 hiel: hield (het ervoor), hield zich overtuigd (vgl. vs. 1288 en 1293).

1303 dat de Goden op haar zijde waren.

1305 Griexe, onjuist (vgl. vs. 1216): Argivische.

1309 dus lang: tot dusver.

1312 dat weet alleen God (ligt in de schoot der Goden).

1313 Grotius: ‘maar als de Goden mochten geven wat beter is dan de zege (nl. een bevredigende afloop), hoe gelukkig zou ik dan zijn.’

[p. 521]

Jokaste:

1315

De gunst der goden en gewenschte voorspoet toonen

 

Ons noch een schoon gelaet, nu 't lant en mijne zoonen

 

Behouden bleven: maer broêr Kreon deelt terwijl¹³¹⁷

 

In onze onzalige echt, berooft van zijnen stijl,¹³¹⁸

 

Dien lieven zoon, tot heil van stadt en lant geboren,¹³¹⁹

1320

En hem tot hartewee: doch laetme wijder hooren

 

Wat beide mijne zoons nu neemen by der hant.

Bode:

 

Ay vraegh niet wijders. 't gaet dus verre wel in 't lant.

Jokaste:

 

Gy jaeghtme schrik aen. neen, gy moet het al ontvouwen.¹³²³

Bode:

 

Ist niet genoegh dat beide uw zoonen zijn behouwen?

Jokaste:

1325

'k Wil hooren of 't geluk hen hanthaeft tegens last.¹³²⁵

Bode:

 

Ik bid, verschoonme. uw zoon ontbeert zijn' schiltknaep vast.

Jokaste:

 

Gy schaduwt ongeval met loof van ommewegen.¹³²⁷

Bode:

 

Het magh van 't hart niet ramp te reppen na den zegen.

Jokaste:

 

Gy moghtme ontvliegen, maer ontloopen kuntge niet.¹³²⁹

Bode:

1330

Wat mooghtge een' blijden bode ophouden, om verdriet

 

Te haelen uit zijn' hals? uw zoons bestaen, ô rampen!

 

Een schendigh lasterstuk, dat's lijf om lijf te kampen,

 

In 't aenzicht van Mycene, en Thebe, en haere maght,

 

En roepen overluit 't geen godtloos is gedacht.¹³³⁴

1335

Eteokles, hier voor den hoogen toren staende,

 

Begon het krijghsvolk, dat men tot gehoor vermaende,¹³³⁶

 

Dus aen te spreeken: ô groothartigen, vol moedt,

 

Die d'eer van Grieken stut; en gy, uit Kadmus bloet

1317 deelt terwijl in: deelt ondertussen in de rampen van ....

1318 stijl: stut.

1319 geboren behoorde te zijn: gevallen; Vondel grijpt nog eens terug naar Grotius' nati (‘zoon’, eig. ‘geborene’).

1323 het al: alles.

1325 Grotius: ‘ik wil gaarne horen, of ook wat volgt gelukkig is.’

1327 Het mooie beeld is van Vondel.

1329 Tenzij ge mij door het luchtruim ontkomt, kunt ge mij niet ontkomen.

1334 hetgeen (zelfs) goddeloos is om te denken.

1336 tot .... vermaende: aanspoorde om te luisteren.

[p. 522]

 

Gesproten, Argos heil, houdt entlijk op uw leven

1340

Voor twee gebroederen ten beste op 't velt te geven.

 

Laet al 't gevaer op my aenkomen. ik alleen,

 

My tegens mijnen broêr verzettende, uitgetreên

 

In 't vechtperk, zal 't krakkeel met min verlies beslechten,¹³⁴³

 

En mijnen broeder met den blanken zwaerde rechten,

1345

En 't rijk behouden, of verwonnen op het velt

 

Hem overleveren. gy, al het krijghsgewelt¹³⁴⁶

 

Dan staekende, zult vry en vrank met volk en heeren,

 

Behouden's lijfs, gerust naer Argos wederkeeren.

 

Het zaet van Kadmus heeft al bloets genoegh gestort.

1350

Polnyces hoort het, en bestemt dit voorstel kort.¹³⁵⁰

 

Thebaensche grooten, en Myceenschen, alle benden

 

Bezeeglen 't schorten van den veltslagh, en d'elenden,¹³⁵²

 

In 't aenzicht van al 't heir, en wat voeteert en draeft.¹³⁵³

 

Aldus wert dit verdragh met eenen eedt gestaeft.

1355

De trotse zoonen van den ouden vader schoten

 

Het harnas aen. de bloem, uit Argos struik gesproten,¹³⁵⁶

 

Rust Polynices toe, en Thebe zijn party.

 

Daer staenze en branden, elk verhit van wederzy,

 

Om met een' dollen moedt elkandere te raeken.

1360

De voorbygaenden hen op deze wijs ontstaeken:¹³⁶⁰

 

O Polynices, 't hangt aen u, Jupijn heel prat¹³⁶¹

 

Een merk van zege toe te wyden, al de stadt¹³⁶²

 

Mycene tot een eer: en andren, heet op 't wreeken,¹³⁶³

 

Zien dus Eteokles een hart in 't lijf te spreeken:

1365

Gy vecht voor 't vaderlant, en steigert op den stoel.¹³⁶⁵

 

Waerzeggers slaghten vee ten offer, slaen niet koel¹³⁶⁶

 

De vlam in 't ryzen gade, en hoe de rook, naer boven

 

In top opklimmende, de vlam begint te kloven,^1367-68

 

Dat hun twee dingen spelt, of neêrlaegh, of geluk.¹³⁶⁹

1370

Gelt kunst, of weetenschap, of toverzang, zoo ruk¹³⁷⁰

 

Naer buiten, om 't gevecht der zoonen flux te scheien.

 

Een donkere oorloghswolk, met traenen te beschreien,

 

Hangt ieder over 't hooft. wat wil'er een beklagh

1343 min: minder.

1346 Bij overleveren behoort rijk als object.

1350 bestemt: stemt toe in; Vondel verkort hier enigszins.

1352 bezeeglen (collaudare): goedkeuring hechten aan.

1353 en ....: èn de voetknechten, èn de ruiterij.

1356 de bloem .... gesprooten (flos Mycenaei agminis): de bloem der Argivische krijgers.

1360 de voorbygaenden; versta: de omstanders.

1361 heel prat (trots), toevoeging.

1362 een merk van zege: een zegeteken, een trofee.

1363 heet .... wreeken, toevoeging.

1365 steigert .... stoel: bestijgt de troon.

1366 niet koel (toev.): met gespannen aandacht.

1367-68 en hoe .... kloven, onjuist. Grotius: ‘en welk teken het bloed bracht dat plotseling naar buiten spoot’.

1369 dat: wat; twee dingen (uit Eurip. toegevoegd); versta: één van beiden.

1370 kunst of weetenschap (voor Grotius' ars .... sapientia); beter: beleid en wijsheid, toverzang; toverformulieren werden steeds op zangerige toon uitgesproken.

[p. 523]

 

Opsteeken in de lucht, indien een zelve dagh

1375

U van twee zoons beroof, het welk gy noch mooght stuiten!¹³⁷⁵

Jokaste:

 

Och dochter, Antigoon, koom uit, koom haestigh buiten:

 

Uw onheil laet niet toe in 't maeghdelijk salet

 

Te blijven, noch den rey te volgen naer uw wet.¹³⁷⁸

 

Help moeder, dat de broers het lijfgevecht toch staeken,

1380

Eerze alle teffens in den kamp om hals geraeken.¹³⁸⁰

Antigone:

 

Hoe kermtge, ô moeder, voor de deur, in droef gestalt?¹³⁸¹

 

Wat ramp is 't weder, die den vrienden overvalt?¹³⁸²

Jokaste:

 

Och dochter, 't ende van uw broedren is voorhanden.

Antigone:

 

Hoe zoo?

Jokaste:

 

zy staen gereet elkandere aen te randen.

Antigone:

1385

Hoe hardt valt zulk een woort!

Jokaste:

 

wel hart. nu volgme voort.

Antigone:

 

Van maegden scheiden?¹³⁸⁶

Jokaste:

 

recht naer 't leger, voor de poort.

Antigone:

 

Mijn schaemte ontziet de mans te komen onder oogen.

Jokaste:

 

Die schaemte zijnwe al quijt.¹³⁸⁸

Antigone:

 

wat eischtge?

Jokaste:

 

uit mededoogen

 

Der broedren dreigement te scheiden met der spoet.¹³⁸⁹

Antigone:

1390

Hoe scheide ik hen, helaes?

Jokaste:

 

val hun met my te voet.

1375 het welk .... stuiten, toevoeging.

1378 naer uw wet (naar de gewoonte der jonge maagden), toevoeging.

1380 alle teffens: allebei.

1381 in .... gestalt, toevoeging.

1382 overvallen met datief-object (vgl. overkomen).

1386 van maegden scheiden: de kring der jonkvrouwen verlaten (vgl. 1377 en 93).

1388 die .... quijt, onjuist. Grotius: ‘'t is nu geen tijd voor schaamte’.

1389 der broedren dreigement (fraternas minas): de elkaar bedreigende broeders.

[p. 524]

Antigone:

 

Tre voor naer 't leger toe. dit lijdt niet datwe wachten.

Jokaste:

 

Och dochter, game voor. kan ik dit paer verzachten,¹³⁹²

 

Aentreffen, eer men vecht', zoo berge ik noch mijn lijf.

 

Maer zijnze om hals, zoo ben ik mede koudt en stijf.

Rey:

Keer:

1395

Myn haer rijst overende.

 

Mijn hart wort koudt, als ys.

 

Een jammerlijke elende

 

Komt haer, nu out en grijs,

 

Bedroefde moeder, drukken

1400

  Door bey de zoons. ô smart!

 

Wie stoot in t' zaemenrukken¹⁴⁰¹

 

Het spits in 's anders hart!

 

O jammer, toenze baerde,

 

Geleden! ô Jupijn!^1403-04

1405

O koesterachtige aerde,¹⁴⁰⁵

 

Elx moeder! och ik quijn.

 

Zal 't leven der gemelden

 

Ons leggende zoo na

 

Aen 't hart, het welk wy stelden

1410

  Op d'afkomst vroegh en spa,^{1408-101409-1410}

 

Nu onder schilt en degen

 

Verloren gaen? zy moet,

 

En kanze niet beweegen,¹⁴¹³

 

Dit aenzien in haer bloet.

1415

Wiens lijk zal zy met steenen¹⁴¹⁵

 

En kermen flux beweenen?¹⁴¹⁶

Tegenkeer:

 

O lantschap! ô landouwen!

 

Van Kadmus! bittre haet!

 

Verbysterde ongetrouwen!¹⁴¹⁹

1392 game voor; Grotius: ‘begeef u op weg.’

1401 t' (= 't) zaemenrukken: het op elkaar losstormen.

1403-04 toenze .... geleden, onjuiste toevoeging; geleden behoort bij jammer.

1405 koesterachtig, ter vert. van alma (‘voedend’).

1408-10 Onjuist; Grotius: ‘(Zullen levens) elkaar zo na bestaand, .... onderling verbonden door de band der verwantschap ....’

1409-1410 het hart stellen op: zijn liefde schenken aan; d'afkomst: het kroost van Jokaste en Oedipus.

1413 en .... beweegen (vermurwen, van mening doen veranderen) is als tussenzin te lezen; Vondels vert. is onjuist. Grotius: ‘O hard lot, dat ik (= de rei) gedwongen word dit aan te zien’.

1415 zy; Grotius: ‘ik’.

1416 flux: weldra.

1419 verbysterde ongetrouwen: gij die in verstandsverbijstering de plicht der broederliefde verzaakt.

[p. 525]

1420

  Verwilderden, wat staet^1418-20

 

Gy reede in broeders ziele

 

Te verwen 't scherpe punt,

 

Op dat het hem verniele?

 

't Is al te deerlijk. kunt

1425

Gy dus met voordracht treden¹⁴²⁵

 

In dootlijk lijfgevecht?

 

Ik zal met huilen heden

 

En traenen, daer gy leght,

 

Den dooden droef beklaegen.

1430

  Een bloedigh endt genaekt.

 

Dees dagh zal 't ons gewaegen

 

Hoe 't afliep. vader braekt^1430-32

 

Op d'afkomst dolle vloeken

 

Uit zijne donkere hoeken.

1435

Maer nu men Kreon hier zoo treurigh ziet genaeken

 

Met een bedroeft gelaet, moet ik mijn rede staeken.

Kreon:

 

Wat recht ik aen? wat zal ik zeggen? och wiens ramp

 

Beklaege ik eerst, of mijn, of stadts, wien zulk een damp,¹⁴³⁸

 

Een donkre en zwarte wolk schijnt over 't hooft te hangen?

1440

Als of de jammerpoel, daer 't zielendom gevangen

 

Vast jammert, teffens al de stadt met zijne kil^1440-41

 

En zwavelvlammen, root van gloet, versmooren wil.

 

Behalve dit vergoot mijn zoon zijn bloet, ten beste¹⁴⁴³

 

Van 't vaderlant, en erfde een faem op deze veste,¹⁴⁴⁴

1445

Beklaeghelijk voor my. ik ongelukkigh draegh

 

Den heilzaem stervenden, verhoeder van elx plaegh,¹⁴⁴⁶

 

Met droefheit uit het hol des draex, hier lang doorsteeken,¹⁴⁴⁷

 

Op 't kermen van al 't hof. ik ga vrou zuster smeeken,¹⁴⁴⁸

 

Dat zy mijn' zoon, niet meer mijn' eigen zoon en pant,

1450

Toch zuivre, naer's lants wijs, met haer getrouwe hant:¹⁴⁵⁰

 

Want het betaemt den plicht der levenden, die vechten¹⁴⁵¹

 

En sneven, eerelijk voor 't leste te berechten.^1451-52

1418-20 bittre haet .... verwilderden; Grotius: ‘O gij woeste tweelingszielen, grimmig en wreed’.

1425 met voordacht: met voorbedachten rade.

1430-32 vader .... hoeken; Grotius: ‘zie, zie, hier is aanwezig de slachting, gezocht door de wraakgeesten van den vader.’

1438 wien; zie Van Helten § 127 voor dit relatief bij een vrouwlijk antecedent.

1440-41 daer .... jammert, uitbreiding; teffens .... stad: de gehele stad tegelijk; kil (bedding, stroom) .... gloet; Grotius heeft alleen: ‘met zijn vuurstroom.’

1443 behalve dit: hier voegt zich nog bij dat ....

1444 een faem: een roemrijke naam.

1446 heilzaem (tot heil der stad) wordt toegelicht in de uitbreiding verhoeden .... plaegh.

1447 lang: voor lang; hier .... doorsteeken is toevoeging.

1448 op .... hof: onder het gejammer der paleisbewoners.

1450 zuivren: wassen; deze lijkwassing was een ritueel (vgl. naer 's lants wijs) vereiste plechtigheid.

1451 het .... plicht, pleonastische wending.

1451-52 die vechten en sneven; vechten is in het verband misplaatst; Grotius enkel: ‘de doden’; eerelijk: eervol.

[p. 526]

Rey:

 

Uw zuster, Kreon, is naer buiten heen gegaen,

 

Met Antigoon, haer telgh, bekommert en belaên.

Kreon:

1455

Helaes, waer gingze? zegh. wat onheil perst haer weder?¹⁴⁵⁵

Rey:

 

De moeder hoorde hoe haer zoons, een vrou is teder,¹⁴⁵⁶

 

In 't harnas stonden naer de glori van de kroon.¹⁴⁵⁷

Kreon:

 

Wat zeghtge? ik, bezigh met den lijkplicht van mijn' zoon,¹⁴⁵⁸

 

Quam geensins herwaert aen om deze maer te hooren.

Rey:

1460

Het is, ô Kreon, al geleên een wijl te vooren

 

Dat zy ten hove uit ging, en 'k vrees dat dit gevecht

 

Van Edips afkomst ree het bloetpleit heeft beslecht.

Kreon:

 

Indienwe recht zien, hier verschijnt een droevigh teken.

 

Een bô komt, hangends hoofts, hier treurigh aengestreeken.

1465

Wy zullen hooren hoe het afliep met dien strijt.

Bode:

 

Rampzalige, wat zal ik spreken! droeve tijt,

 

Hoe best beginnen!

Kreon:

 

hy begint te byster drukkigh.

 

Dit voorspel spelt niet goets.

Bode:

 

ik bootschappe ongelukkigh

 

Een groote zwaericheith.

Kreon:

 

brengt gy, behalve 't geen

1470

Ons klaer bewust is, nu noch nieuwe zwaericheên?

Bode:

 

Uw zusters zoons zijn doot.

Kreon:

 

ô maere, droef te hooren

 

Voor ons, en al de stadt!

Bode:

 

ô stam, tot rou geboren!

 

O huis van Edipus! verstaetge noch niet naekt¹⁴⁷³

 

Hoe teffens beide uw zoons om 't leven zijn geraekt?

1455 perst: noopt.

1456 een vrou is teder, toevoeging; vgl. Herkules in Trachin, vs. 113.

1457 gewapend (gereed om te vechten) onder elkaar dongen (wilden dingen) naar de koninklijke waardigheid.

1458 met .... zoon: met het bewijzen van de laatste eer aan mijn zoon.

1473 noch niet naekt, onjuiste toevoeging; Grotius alleen: ‘hoort ge hoe ....’

[p. 527]

Rey:

1475

Hoe zou het schreien, kon 't zijn onheil recht beseffen!¹⁴⁷⁵

Kreon:

 

O schriklijk nootlot, al te vreeslijk in het treffen!

Bode:

 

Dat zoutge eerst zeggen, waer u d'uitgang ook beduit.¹⁴⁷⁷

Kreon:

 

Kan hier iet toeslaen, dat noch schrikkelijker luit?¹⁴⁷⁸

Bode:

 

Jokaste, uw zuster, storte op haere zoonen neder.

Rey:

1480

Heft aen een weeklaght. krabt de kaek en borsten weder,

 

En wringt de handen. rukt de haeren uit uw hooft.

Kreon:

 

Rampzalige, wat endt, wat echt wert u belooft

 

Van Sfinx en 't raetsel! maer verhael het al te zaemen^1482-83a

 

Hoe beide zoons om hals door vaders vloeken quamen.

Bode:

1485

De voorspoet van het heir voor stadt is u bekent,

 

En d'omtrek van den muur, van 't een aen 't ander endt,

 

Zoo groot niet, of gy weet, zoo wel als die het zagen

 

Al wat gebeurde, en hoe 't zich hier heeft toegedraegen.

 

Als Edips zoonen fors het blinkend harrenas¹⁴⁸⁹

1490

Aenschooten, en het hooft, voor wonden schootvry, was¹⁴⁹⁰

 

Gewapent met den helm, zoo stondenze grootmoedigh¹⁴⁹¹

 

In 't midden der slaghorde, als oversten, om bloedigh¹⁴⁹²

 

Elkandre met den schicht te streven in het lijf.¹⁴⁹³

 

De jongste keert het hooft naer Argos, zijn verblijf,¹⁴⁹⁴

1495

En bidt op deze wijs: ô Juno, begenadigh

 

Mijn zaeke [want Adrast beschonkme uit gunst weldadigh

 

Met uwe burgerinne, en 'k woonde op uwen gront,]¹⁴⁹⁷

 

Dat ik mijn broeders hart magh treffen, en gewont

 

Ter aerde vellende in het bloedigh stof verpletten,^1498-99

1475 het: het huis, het geslacht.

1477 uitgang: afloop.

1478 toeslaen: bijkomen.

1482-83a beloven is hier door Vondel gebruikt met de zuiver objectieve betekenis van: voor de toekomst inhouden, te zijner tijd zullen geven (vgl. het oude gebruik van willen voor zullen). Grotius: ‘welk een einde van uw leven en uw echt werd u (in áánleg) gegeven door het raadsel van de gruwelijke Sfinx!’

1489 fors: onstuimig.

1490 voor .... schootvry, toevoeging.

1491 grootmoedigh: dapper.

1492 als oversten, op te vatten als: zoals het past dat veldheren staan.

1493 schicht: speer.

1494 naar Argos, d.i. in Zuidelijke richting.

1497 met .... burgerinne; nl. met de dochter van Adrastus.

1498-99 Men denke voor gewont hem; en .... verpletten is toevoeging.

[p. 528]

1500

En met zijn hartebloet noch laeu mijn hant besmetten.¹⁵⁰⁰

 

Ik sta naer schendige eer, een' snooden broederslagh.

 

Het volk dit hoorende kon zich van weegeklagh

 

En bittre traenen niet onthouden uit medoogen,

 

Maer d'outste Eteokles keert zijn wraekgierige oogen¹⁵⁰⁴

1505

Naer 't heiligh kerkgewelf, gebout tot Pallas eer,

 

Daer zy gewapent zit met gouden schilt en speer,¹⁵⁰⁶

 

En bidt hier na aldus: ô dochter van den grooten

 

Jupijn, laat my dien schicht in broeders harte stooten,

 

En hem voorthelpen, die naer vaders erfdeel dingt.¹⁵⁰⁹

1510

Men zwaeit de torts, en een trompetter blaest en wringt

 

De lucht door zijn klaeroen, gelijk men by Tirrheenen

 

Van outs te wapen blies: waerop dit paer verscheenen^1510-12a1512

 

Elkandere aenvlieght, als twee everzwijnen, wit

 

Van schuim schuimbekkend met den blixem in 't gebit

1515

En weêrlicht braekende, dat yslijk gloeit en schittert.¹⁵¹⁵

 

De schichten gaen hunn' gang, van weerzy fel verbittert.

 

De drift wort op den schilt al knarssende gestuit,¹⁵¹⁷

 

En geen van beide geeft zich bloot, en boven uit

 

Den schilt, of d'ander is gereet om wis te raeken:^1518-19

1520

Maer steek op steek treft mis, en schampt slechts af met kraeken,^1520b

 

Dewijl elk met den schilt het aenzicht berght en dekt.

 

Het koude zweet breekt den aenschouwer uit, dat lekt

 

En vloeit langs 't aenzicht neêr, terwijlze altzamen schroomen,^1522-23

 

De strenge kampers niet. maer d'outste, in 't nader komen,^1523-24

1525

Die onverhoeds den voet aen eenen kaisteen stoot,

 

Geeft buiten zijnen schilt te ver zich zelven bloot.

 

De broeder, ziende kans om zijn party te grieven,¹⁵²⁷

 

Drijft hem een schacht door 't been, daer 't bloot is. Alle Argiven

 

Aen 't juichen, schreeuwen dat het aen den hemel klinkt.

1530

Toen stont de jongste bloot, dies duwde hy verminkt¹⁵³⁰

 

En zwaer gewont, den schicht, in 't barnen van het vechten,¹⁵³¹

 

In 's broeders boezem, dat het punt hierin bleef hechten.

1500 noch laeu, toevoeging; besmetten: besmeuren, Grot. ‘drenken in’.

1504 wraekgierige is weer toevoeging; Vondel maakt alles heviger (vgl. 1498-vlgg.).

1506 Vondel combineert Grotius' ‘wapendragende godin’ met Euripides' ‘godin met het gouden schild’.

1509 voorthelpen: doden.

1510-12a Vondel heeft Grotius' en Portus' vertalingen niet begrepen; zij zeggen: ‘men geeft het sein met een fakkel, zoals bij de Tyrrhénen (Etruriërs) trompetgeschal het teken is tot de strijd’; en een trompetter .... klaeroen is dus onjuiste toevoeging.

1512 verscheenen is een misplaatste toevoeging.

1515 Vondel breidt uit; weêrlicht, zie aant. 282.

1517 de drift (, nl. der schichten): de gedreven speren.

1518-19 en .... schilt: en komt (uit het voorafgaand: geeft zich ....) boven het schild uit.

1520b is toevoeging; kraeken: knarsen.

1522-23 dat .... neêr, plastische uitbreiding.

1523-24 terwijl .... niet; Grotius: ‘omdat zij beiden niets vrezen, vrezen allen’; streng: fel.

1527 grieven: letsel toebrengen.

1530 toen .... bloot; Grotius: ‘toen (door P.'s aanval) raakte de schouder van den jongste bloot.

1531 in 't barnen .... vechten, een tegen de situatie op dit ogenblik strijdende toevoeging.

[p. 529]

 

Toen greep hy, zittende op de knien, een' zwaeren steen,

 

En brak zijn broeders schicht, die kraekte en sprong van een.

1535

Nu stont het lijfgevecht gelijk, en alle beide

 

Ontbeerdenze elk zijn schacht. het zwaert raekte uit de scheide

 

Dat op den beuklaer klonk. nu golt een ander slagh^1536-37

 

Van vechten met gevaer. maer d'outste broeder lagh

 

Op zijne luim, heel tuk op zijn Thessaelsche treeken,^1538-391539

1540

Om dees langduurigheit van kampen af te breeken.

 

Hy trekt den slinken voet te rugh, bedekt den buik

 

Voorzichtigh tegens spits, en treft den broêr ter sluik

 

By zijnen navel in, tot achter door de lenden,

 

Dat Polynices stort, en d'aerde en ook de benden¹⁵⁴⁴

1545

Besprengkelt met zijn bloet: dies d'ander juicht van vreught,

 

Den degen wechsmijt, en te vroegh hierom verheught,

 

Op den gesneuvelden geen acht slaet uit verkleening,¹⁵⁴⁷

 

Maer vlamt op wapenroof, bedrogen in zijn meening:¹⁵⁴⁸

 

Want Polynices noch zieltoogende, en vol moedt,¹⁵⁴⁹

1550

Dreef 't zwaert, in 't vallen noch behouden, gansch verwoet

 

Eteokles in 't lijf. zy stortten beide, en beeten

 

Het gras. wie overwon, d'aenschouwers naulijx weeten.

Rey:

 

Hoe treftme, ô Edipus, de val van uw geslacht!

Kreon:

 

Het lust den goôn uw' vloek te zetten in zijn kracht.¹⁵⁵⁴

Bode:

1555

Ja luister nu noch voort na d'overige rampen.

 

De zoonen lagen beide in 't vechtperk na het kampen.

 

Toen quam d'onzalige vrou moeder, stram van leên,

 

Met haere dochter bang en siddrende aengetreên.

 

Zy vintze dootelijk gewont, en roept: mijn zoonen,

1560

Och moeder komt te spade, om u haer gunst te toonen,¹⁵⁶⁰

 

Te raeden! en zy valt by beide uit onmaght, stijf

 

Van schrik, den eenen dan den andren op het lijf,^1561-62

 

Beschreit [een steenen hart zou schreien van medoogen,]¹⁵⁶³

 

Den vruchteloozen last van baeren en van zoogen,

1536-37 Grotius: ‘En thans slaat zwaard op zwaard, en schild op schild.’

1538-39 lagh op zijne luim: lag op de loer (wachtte zijn kans af).

1539 tuk op .... treeken (edoctus subdolas artes Thessalum commercio = uitgeleerd in listige kunstgrepen door zijn omgang met Thessaliërs): uitziend naar een kans om de Thessalische kunstgrepen, waarin hij een meester was, toe te passen.

1544 en ook de benden, toevoeging.

1547 uit verkleening: omdat hij hem geringschat.

1548 bedrogen in zijn meening; maar hij bedriegt zich; zie het volgende vers.

1549 noch zieltoogende: nog levende.

1554 te zetten in zijn kracht: in vervulling te doen gaan.

1560 om .... te toonen: om u te helpen.

1561-62 stijf van schrik, toevoeging.

1563 Wat tussen haakjes staat, is toevoeging.

[p. 530]

1565

De zuster steent, en kermt, en klaeght zoo droef als zy:

 

O steun des ouderdoms van moeder, schuwtge my?¹⁵⁶⁶

 

O waerde broeders, van mijn bruiloftstorts versteeken!¹⁵⁶⁷

 

Eteokles, benaeut aen 't hijgen, zonder spreeken,

 

En met den reutel in de keel, hoort moeders klaght,

1570

En reikt de flaeuwe hant haer toe, doch zonder maght

 

Van spraeke, groetze alleen met traenen, 't jongste teken

 

Van liefde; en d'ander broêr ziet, jammerlijk bezweeken,

 

Zijn oude moeder en de zuster deerlijk aen,

 

En spreekt naeu, hallef doot: och 't is met ons gedaen!

1575

My jammert moeder, en mijn zuster, en mijn' broeder,

 

Nu doot. mijn eigen vrient wert vyant, noit verwoeder,¹⁵⁷⁶

 

Doch was mijn vrient. begraefme in mijn heer vaders graf.¹⁵⁷⁷

 

Och moeder, zuster och. laet nu voortaen de straf¹⁵⁷⁸

 

Der stede, om my verzoent, ophouden en versterven,

1580

En ik een grafstede in mijn vaderlant verwerven,¹⁵⁸⁰

 

Hoewel ik 't rijk verloor. ô moeder, nu my 't licht

 

Begeeft, luik met uw hant mijne oogen, mijn gezicht,

 

[Hy ley zoo spreekende haer hant noch op zijne oogen,]

 

En nu vaert wel. 't gezicht gebroken wort betogen.¹⁵⁸⁴

1585

De moeder trekt, van rouwe en ongedult vervoert,¹⁵⁸⁵

 

Het zwaert uit 's doodens lijf, en zonder hoop beroert,¹⁵⁸⁶

 

Begaet een gruwelstuk, en stoot het, zonder schroomen,

 

Verwoet in haere borst. daer sneuveltze, omgekomen¹⁵⁸⁸

 

In 't midden van de zoons, in haeren arm gevat.

1590

Dit baert een' zwaeren strijt in 't leger voor de stadt.¹⁵⁹⁰

 

Het volk van Danaüs en 't zaet van Kadmus geven

 

Elk naer hun drift den prijs. de hoofden wederstreven¹⁵⁹²

 

Elkanderen. d'een roemt, tot Polynices eer,

 

Dat hy den broeder eerst verwont met zijn geweer:

1595

En d'ander stelze bey gelijk in eere en zegen.

 

Terwijl stapte Antigoon ten heire uit al verslegen.¹⁵⁹⁶

1566 schuwtge my: verlaatge mij.

1567 versteeken: verstoken; Grotius: ‘die niet mijn huwelijk zult beleven.’

1576 vrient, hier met de bijbetekenis bloedverwant, broeder; noit verwoeder, toevoeging; verkorte zegswijze voor: gelijk er nooit een verwoeder was.

1577 in .... graf (in het familiegraf); toevoeging.

1578 (laet) ....

1580 onjuist. Grotius: ‘Moge de stad door uw bemiddeling in zoverre tegenover mij verzoend zijn, dat ik mag worden begráven althans in vaderlandse grond, hoewel ik ....’; versterven, variatie van ophouden; om my verzoent: die door mijn dood verzoend moge zijn (van de vloek ontheven moge worden).

1584 't gezicht .... betogen (de ogen, al brekende, worden oversluierd); hiermee eindigen Eteocles' woorden.

1585 van rou en ongedult .... (het laatste woord ter vert. van impatientia): door niet te dragen smart ...., radeloos van smart.

1586 's doodens, met dubbele genitiefuitgang; zie Van Helten, § 106; zonder hoop beroert (toevoeging): ten prooi aan de heftigste gemoedsbewegingen en in wanhoop (overmeesterd door wanhoop).

1588 verwoet: ontzind; sneuvelen: vallen.

1590 dit baert, ter vertaling van het (temporele) hinc exoritur: ‘nu ontstaat’, nl. wegens de twijfelachtige uitslag van het tweegevecht (zie vs. 1549-vlg.).

1592 drift: neiging, drang.

1596 verslegen (verslagen): door droefheid overmand.

[p. 531]

 

De heiren grijpen naer de wapens heel verwoet.

 

Men had voorzichtigh, en ter goeder tijt, verhoedt¹⁵⁹⁸

 

Dat Kadmus volk zich op de schilden nederzette.

1600

Aldus versneldenze Myceners, met een hette¹⁶⁰⁰

 

Van overval: want zy, van wapen onvoorzien,¹⁶⁰¹

 

Niet maghtigh waren zich te redden en ontvliên.

 

Hier sneuvelde eene maght van vyantlijke zielen,

 

Die, in haar bloet gestikt, door onze degens vielen.

1605

Wy houden 't velt. men wijdt Jupijn een zegemerk.

 

Men voert den wapenroof der dooden uit het perk¹⁶⁰⁶

 

Des oorloghs in de stadt. een ander broght de lijken¹⁶⁰⁷

 

Met Antigoon in Thebe uit liefde. trou most blijken.¹⁶⁰⁸

 

Aldus wert Thebe vast gesolt in haeren wal¹⁶⁰⁹

1610

Door voor en tegenspoet, en allerley geval.¹⁶¹⁰

Rey:

 

Het ongeval van 't hof quetst d'ooren met medoogen

 

Alleen niet, maer men moet noch aenzien met zijne oogen¹⁶¹²

 

Dees dry, van eenen stam, te jammerlijk betreurt,

 

Op eene wijs langs 't velt geslingert en gesleurt.¹⁶¹⁴

Antigone:

1615

Ik worde [zonder mijne wangen

 

En jeughdigh aenschijn te behangen¹⁶¹⁶

 

Met eenen sluier; zonder 't licht

 

Der oogen en 't beschaemt gezicht

 

Te dekken, en de roode kaeken¹⁶¹⁹

1620

Die gloeiendigh van purper blaeken,]

 

Vervoert, gelijk een wijnpaepin,¹⁶²¹

 

Gedreven met een' dollen zin,

 

Om deze lijken te berechten.

 

'k Versmijt het haersnoer van mijn vlechten,¹⁶²⁴

1625

Den vlammesluier van de tuit,^1624-25

 

En voere droef den lijkplicht uit.

 

O Polynices, met veel traenen

1598 verhoeden, ter vert. van cavere, dat hier betekent: de voorzorgsmaatregel nemen (dat ....); zie voor die betekenis van verhoeden Mnl. Wdb. i.v.

1600 versnellen (praevertere): te vlug af zijn, verrassen, overrompelen; vgl. Mnl. Wdb.; Myceners: de M.

1601 zy: de Myceners.

1606 wapenroof (spolia): buit; vgl. vs. 1548.

1607 de lijken, nl. die van Eteocles, Polynices en Jokaste.

1608 uit liefde, toevoeging; de woorden trouw most blijken schrijft Vondel, denkende aan de zinspreuk van de Haarlemse rederijkerskamer De Pelicaan.

1609 gesolt: heen en weer geslingerd; in .... wal, toevoeging.

1610 en allerley geval, variatie.

1612 alleen niet: niet alleen.

1614 langs .... gesleurt, misplaatste toevoeging (versta: op dezelfde wijze overweldigd door het noodlot).

1616 aenschijn; Grotius: ‘haren’.

1619 roode, nl. van schaamte; zie het volgende vers.

1621 buiten mij zelf gebracht als een priesteres (:dienares) van Bacchus, een Bacchante.

1624 haersnoer (van): haarband (om).

1624-25 Grotius: ‘ik heb afgeworpen mijn in crocusverf gedrenkt (vgl. Vondels vlamme sluier) opperkleed en evenzo ligt ter neder de bedekking van mijn haren’; tuit: haarvlecht.

[p. 532]

 

En rou beklaeght van uw Thebaenen,

 

Gy kreeght uw' rechten naem ten deel;¹⁶²⁹

1630

Schoon uw krakkeel geen slecht krakkeel¹⁶³⁰

 

Maer moort op moort was, die de telgen

 

En 't huis van Edip quam verdelgen,

 

Door vloeken en vergoten bloet.¹⁶³³

 

Wat lijkgezang heft mijn gemoedt

1635

Met traenen aen, en bitter klaegen!

 

O sterfhuis, met mijn doode maegen,

 

En dry bebloede doôn belaen,¹⁶³⁷

 

Mijn bloet, by nootlot streng vergaen,¹⁶³⁸

 

De zoons, en moeder, een verfoeide;¹⁶³⁹

1640

Een neêrlaegh, daer Megeer in groeide,¹⁶⁴⁰

 

Toenze Edipus rampzaligh hof

 

Vernielen quam, en schepte stof¹⁶⁴²

 

Uit dubble en donkre raetselspraeken,

 

Die Sfinx den hals en beenen braeken.¹⁶⁴⁴

1645

Wat Griek, wat ongriek, wie was wijdt

 

Befaemt by d'oude en onze tijt,^1645-46

 

Die dus ter neder wert gesmeeten!¹⁶⁴⁷

 

Wat vogel, op een eik gezeten,

 

Of moederloos in denneblaên,

1650

Verzelt mijn jammerklaght voortaen?¹⁶⁵⁰

 

Ik, arme wees, zal dus met krijten

 

In traenen al mijn leven slijten,

 

Om wiens wil zet ik met misbaer

 

De handen in 't verwarde haer?^1653-54

1655

Om haer, wiens borst ik heb gezogen,

 

En die my koesterde uit medoogen.

 

Wee my, ik trek de vlecht van 't hooft,

 

Om mijne broeders, my berooft,^1657-581658

 

En dus gewont. ô oude blinden,¹⁶⁵⁹

1660

Koom my uit uwen schuilhoek vinden.¹⁶⁶⁰

1629 zie vs. 672.

1630 hoewel uw ‘twistbedrijf’ (de betekenis van het tweede lid van de eigennaam Poly-nices) niet slechts een gewone twist (was).

1633 Versta: door vloekwaardig vergoten bloed.

1637 en: namelijk.

1638 mijn bloet: mijn verwanten; by nootlot streng: door onverbiddelijk noodlot.

1639 een verfoeide, toevoeging.

1640 een neêrlaegh: een terneder-werping, verdelging, ramp; Megeer: Megaera, een der drie furiën.

1642 en schepte stof: en daartoe (tot die vernietiging) stof schepte uit (middel vond in ....).

1644 den hals .... braeken; Grotius: ‘de dood brachten’.

1645-46 Welke Griek, welke ‘ongriek’ (barbarus nl. = vreemdeling) was er ooit, wie was er ooit befaamd in oude of nieuwe tijd, die ....

1647 dus: op dergelijke wijze als deze moeder en haar zoons.

1650 mijn jammerklaght: de jammerklacht van mij die moederloos ben geworden.

1653-54 zet .... haer; Grotius: ‘zal ik .... afsnijden’ (nl. als rouwgave aan de doden).

1657-58 Grotius niet: ik trek, maar: ‘Of schenk ik eerder ....’ (vgl. vs. 1653).

1658 berooft: ontroofd.

1659 en dus gewont (bij broeders): met deze dodelijke wonden; blinden, met een n voor het rijm; vgl. de aant. bij vs. 717.

1660 vinden: opzoeken.

[p. 533]

 

Koom voor den dagh. och laetme, och laet

 

U zien in dien bedroefden staet,

 

Gelijkge uit dwang de zon most missen,¹⁶⁶³

 

Besloten in uw duisternissen,

1665

Toen uw hant, verrukt van wraek,¹⁶⁶⁵

 

Uwe oogen rukte met den haek¹⁶⁶⁶

 

Uit hunne winklen, daerze schoolen,¹⁶⁶⁷

 

Dat gy verblint door 't hof most doolen,

 

Den drempel zoeken, of beschreit¹⁶⁶⁹

1670

Het hooft op eene bulster leit.

 

Och vader, kuntge my niet hooren?

Edipus:

 

O maeght, ter quader uur geboren,¹⁶⁷²

 

Wat roeptge dus met groot gedruis

 

En kermen uit zijn donkre kluis

1675

En bedde hem, die in dees hoeken

 

Met zijnen stok den wegh moet zoeken?

 

Wat ben ik? enkel stof en slijk,¹⁶⁷⁷

 

Een onbegrave schim gelijk,¹⁶⁷⁸

 

Een levendlijk, een droom, verscheenen

1680

In een gezicht, en flux verdweenen.^1679-80

Antigone:

 

Ik boodtschappe u veel ongevals.

 

Uw beide zoonen zijn om hals,

 

En uwe vrou, die, waer gy dutte,¹⁶⁸³

 

Uw blintheit leide, en onderstutte,

1685

En hoede voor een struikeling.

 

Och vader, vader, hoor hoe 't ging.

Edipus:

 

Och dochter, welk een ramp van staeten!¹⁶⁸⁷

 

Ik kan helaes geen traenen laeten,

 

Doch steenen kan ik. dochter, melt

1690

Hoe zijnze t'zaemen neêrgevelt.

1663 gelijk ....; versta; waarin ge verkeert (nadat gij uit dwang ....; het gecursiveerde is toevoeging).

1665 verrukt van wraek, toevoeging; wraek: wraakgevoel jegens u zelf.

1666 Vgl. Koning Edipus, vs. 1500-01.

1667 winkel (hoek): oogkas; Grotius alleen: ‘toen uw hand uw ogen heeft gedoemd tot duisternis’.

1669 of ....; Grotius: ‘uw vermoeide leden neerlegt op het bed’; beschreit (bij hooft); versta: met beschreide wangen.

1672 ter .... geboren, toevoeging.

1677 enkel .... slijk, toevoeging, uit de Christelijke gedachtenwereld.

1678 een .... schim; dat wat van de mens ‘onbegraven’ blijft, nl. zijn schim.

1679-80 een droom .... gezicht: een droomgestalte, verschenen in een nachtelijk visioen.

1683 dutten: aarzelen, weifelen.

1687 ramp van staeten: rampzalige lotsgesteldheden.

[p. 534]

Antigone:

 

O vader, 'k zal 't met rou vertoonen,

 

En zonder u uit schimp te hoonen.

 

Uw nootlots vloek, die moort en brant,¹⁶⁹³

 

Holp uwe zoonen ook van kant.

Edipus:

1695

Wee my, helaes.

Antigone:

 

waer toe dit zuchten?

Edipus:

 

Om dit verlies van mijne vruchten.

Antigone:

 

Zoo 't licht der zonne u niet ontstont,¹⁶⁹⁷

 

En gy, op eenen zelven gront,

 

U vrou en kinders doot zaegt leggen,

1700

Dat zou, want zien gaet boven zeggen,¹⁷⁰⁰

 

Uw hart bestulpen door dien druk.

Edipus:

 

'k Verstont der kindren ongeluk.

 

Maer meltme, ô dochter, mijne elende.

 

Hoe nam mijn bedtgenoote een ende?

Antigone:

1705

De legers weenden alle bey.¹⁷⁰⁵

 

De moeder rukt op 't veltgeschrey¹⁷⁰⁶

 

Den boezem open, om haer zoonen

 

De bloote borsten noch te toonen.¹⁷⁰⁸

 

Een beemt, met kreupelbosch geboort,¹⁷⁰⁹

1710

Leght buiten voor Elektraes poort,¹⁷¹⁰

 

Een droevigh vechtperk voor twee loten,¹⁷¹¹

 

Gebroeders, recht als kampgenooten,

 

Twee Marmarijnsche leeuwen, om^1712-13

 

't Gemeen genot en eigendom

1715

Van 't groene dal. de jongelingen,^1714-15

 

Van Mavors aengedreven, gingen¹⁷¹⁶

1693 die .... brant: die moord en brand sticht die verderf brengt.

1697 ontstont: ontbrak.

1700 want .... zeggen, toevoeging.

1705 Onjuist: Beide legers zagen haar tranen.

1706 veltgeschrey (geweeklaag der krijgers); Grotius: ‘terwijl ik haar als smekelinge vergezelde’.

1708 De moeder smeekt bij de borsten, waaraan zij haar kinderen heeft gezoogd.

1709 met .... geboort, toevoeging.

1710 Elektraes poort; zie vs. 1245.

1711 voor .... loten; Latijn: pratum (= beemt, vs. 1709) consurgit ubi plurima lotos: ‘een beemd waar rijkelijk klaver groeit’. Het woord lotos heeft Vondel zeer ten onrechte gebracht op ‘loten’.

1712-13 Versta: gebroeders, geheel te vergelijken bij twee Afrikaanse leeuwen, kampvechters (= strijders om) ....

1714-15 Versta: om het alleenbezit van het tot dusver gemeenschappelijk jachtterrein (‘groene dal’).

1716 Mavors: Mars.

[p. 535]

 

Het koude bloet, in zulk een' schijn,¹⁷¹⁷

 

Den onderaertschen godt Jupijn¹⁷¹⁸

 

Opoffren, daerze bey bezweeken.¹⁷¹⁹

1720

De moeder, in het hart doorsteeken

 

Van al te groot een' rouwe, rukt

 

Het zwaert des dooden, daerze bukt,

 

Ten lichaeme uit, en drijft met smarte

 

Het lemmer in haer eigen harte.

1725

De moeder stort met dit geweer

 

In 't midden van haer zoonen neêr.

 

Wat Godt, ô vader, uwe maegen¹⁷²⁷

 

En afkomst schuldigh was te plaegen;¹⁷²⁸

 

Hy zette op eenen dagh dus rijk¹⁷²⁹

1730

Al d'oude oneffenheit gelijk.¹⁷³⁰

Rey:

 

En zelve dagh heeft hem dien wissen slagh gegeven.¹⁷³¹

 

Men wensch' dat Edipus voortaen gerust magh leven.¹⁷³²

Kreon:

 

Nu staek dees weeklaght eens: het is begravens tijt.

 

Maer luister, Edipus. voor 't aengaen van den strijt

1735

Wou d'outste broeder dat mijn Hemon zoude paeren¹⁷³⁵

 

Met uwe dochter Antigoon. ik schenk hem garen

 

Het rijk ten bruitschat, doch gedooge u langer niet

 

Te blijven binnen het begrijp van dit gebiet:¹⁷³⁸

 

Naerdien Tiresias ons spelt wat ongevallen^1739-vlg.

1740

En plaegen, alzoo lang gy binnen deze wallen,

 

En 't rijk van Thebe, blijft, den algemeenen staet¹⁷⁴¹

 

Alom te schroomen staen door 't nootlot, blint van haet:¹⁷⁴²

 

Dies wandel voort. ik wil u haeten, noch versmaeden,

 

Maer schroome uw vloeken, en, om elk te hoên voor schaden,¹⁷⁴⁴

1745

Begeere 't lant van zoo veel jammeren t'ontslaen.

Edipus:

 

O schikgodinnen, is'er iemant deerlijk aen,

 

Wat ben ik, och helaes, ter quaeder uur geboren,

 

Wien, eerme moeder baert, de vadermoort te voren

1717 in .... schijn (toevoeging): aldus, op die wijze (als in de vergelijking is uitgedrukt).

1718 Pluto.

1719 daer: waarbij.

1727 wat Godt (quicunque Deum): welke godheid ook.

1728 schuldigh was: verplicht was.

1729 dus rijk: zo afdoende.

1730 d'oneffenheit gelijk zetten: de schuld afdoen (vereffenen).

1731 hem: Oedipus; wis, hier ongeveer: afdoende; vgl. dus rijk in vs. 1729.

1732 men wensch': men moge hopen.

1735 Zie vs. 810.

1738 begrijp: omvang, grenzen.

1739-vlg. Vgl. vs. 985-vlg.

1741 den .... staet: het gemenebest.

1742 blint van haet, ter vertaling van infesta: ‘vijandig’.

1744 uw vloeken: de vloek die op u rust; de Furiën die u in uw leven begeleiden.

[p. 536]

 

Zoo vroegh wert opgeleght, door Febus antwoort zelf,¹⁷⁴⁹

1750

Die Laius avontuur ontvoude in 't kerkgewelf.¹⁷⁵⁰

 

Mijn vader doemtme strax ter doot, als ik voldraegen¹⁷⁵¹

 

Ter weerelt koome, en acht zijn' zoon voor een' geslagen¹⁷⁵²

 

Dootvyant, om zijn doot t'ontwijken door mijn doot.

 

Ik, noch een zuigling, derf vrou moeders borst en schoot,

1755

En wort gesmeeten, om te stillen vaders zorgen,¹⁷⁵⁵

 

Voor wilde dieren, en nochtans, 't is vreemt, geborgen.

 

Och of Citheron, die my voede bang en naer,

 

In 's afgronts poelen met de vrucht gezonken waer.¹⁷⁵⁸

 

By koning Polybus most ik een slaef verstrekken,¹⁷⁵⁹

1760

Hier na mijn handen snoot met vaders bloet bevlekken,

 

Vergreepme aen moeders echt bloetschendigh onbekent,¹⁷⁶¹

 

Wert broeder van mijn zaet en afkomst, dus geschent,¹⁷⁶²

 

En teffens vaders vloek, vervloekte mijne loten.¹⁷⁶³

 

Zoo dwaelt mijn brein niet, dat, ten waer het goôn besloten,

1765

Ik zelf mijne oogen en mijne afkomst haeten zou:^1764-65

 

Doch dit voorbygegaen, wat staetme in dezen rou,

 

Rampzalige, nu toe? Wie zal den blinden leiden?^1766-67

 

Zy die, nu overleên, van 't leven is gescheiden?

 

Ik weet, zij zou het doen, aenschoudeze het licht.

1770

Of wachte ik op mijn zoons, en hunnen kinderplicht?

 

Helaes, zy zijnme ontrukt. och waer ik jongk van jaeren,¹⁷⁷¹

 

De nootdruft moghtme licht gebeuren met bespaeren,¹⁷⁷²

 

En och van waer? Waerom, ô Kreon, my dus straf¹⁷⁷³

 

Verneêrt? verdrijftge my, gy snijtme 't leven af.¹⁷⁷⁴

1775

Noch zal de vrees my tot een' voetval niet beweegen,¹⁷⁷⁵

 

Al valtme de fortuin van alle kanten tegen,

 

Rechtschapen adel zwicht, noch worpt zich in het stof.

Kreon:

 

Dat gy tenvoetval u geensins verneêrt baert lof:

 

Maer 't lant wort u ontzeght. men laete nu den eenen¹⁷⁷⁹

1780

Ten hove brengen, maer terstont den algemeenen

1749 Vgl. vs. 14-vlg.

1750 avontuur: lot; in 't kerkgewelf: anachronistische toevoeging.

1751 strax: aanstonds.

1752 geslagen: onverzoenlijk, verbitterd.

1755 om .... zorgen, toevoeging; evenals 't is vreemt in 1756 en bang en naer (bij Citheron), vs. 1757.

1758 met de vrucht (vgl. voeden in het vorige vers); met mij.

1759 een slaef verstrekken: als slaaf dienen, slaaf zijn.

1761 onbekent: zonder mij dat bewust te zijn.

1762 dus geschent (schenden is oorspr. zwak); aldus geschandvlekt, te gronde gericht (bij afkomst).

1763 Grotius zegt: ‘en ik die de vloek van mijn vader droeg, werd daarbij de vervloeker van mijn kinderen’.

1764-65 Versta: Zozeer dwaalt mijn verstand niet, dat ik mij gekeerd zou hebben tegen mijn eigen ogen en kroost, als het niet de wil der goden geweest was.

1766-67 wat staetme .... toe: wat voegt mij te doen.

1771 Vondel heeft hier Euripides geraadpleegd.

1772 De bedoeling is: dan zou ik in mijn onderhoud kunnen voorzien bij zuinig overleg; dit laatste (:met bespaeren) is een weinig passende toevoeging van Vondel.

1773 en och van waer; versta: maar zoals het nu is, waar vind ik mijn levensonderhoud?

1774 verneêrt terneergeworpen); Grotius: ‘gedood’; de volgende woorden geven de nadere toelichting.

1775 noch: toch.

1779 den eenen: Eteokles.

[p. 537]

 

Erfvyant, die met kracht zijn vaderlant bestreet,¹⁷⁸¹

 

Wechvoeren, zonder dat hem d'eer van 't graf bekleet.¹⁷⁸²

 

Men zegge Thebe aen dat wie 't lijk met stof begrave

 

Of kransse, het betael' met zijnen hals en have.¹⁷⁸⁴

1785

De jongste strek', van 't graf versteeken, onbeweent

 

Den vooglen tot een spijs: en gy, die deerlijk steent,

 

Antigone, hou op te treuren om dry lyken.

 

Vertrek in 't maeghdeslot, en wacht u uit te kijken,¹⁷⁸⁸

 

Tot dat mijn Hemon u naer 't bruiloftsbedt geleit.

Antigone:

1790

Hoe veele elenden zijn rampzaligen bereit!

 

'k Betreur de dooden, en vooral den rou van vader,

 

Die draeght dit niet ten deel', maer al den last te gader.¹⁷⁹²

 

Och Kreon, hoe dus streng? waerom verzwaertge knap¹⁷⁹³

 

En straf heer vaders druk met droeve ballingschap?

1795

En hoe bestaetge, naeu in 't rijxgebiet getreden,

 

't Rampzaligh lijk ten last, zoo straf een wet te smeden?

Kreon:

 

Dit is Eteokles en geensins mijne wet.¹⁷⁹⁷

Antigone:

 

Onredelijk van hem en u in kracht gezet.¹⁷⁹⁸

Kreon:

 

Is 't redenloos met recht den jongsten wil te sterken?¹⁷⁹⁹

Antigone:

1800

Gewis zoo 't onrecht is, en niet dan quaet kan werken.

Kreon:

 

Verdient hy niet den hont te strekken tot een aes?

Antigone:

 

Die straf der misdaet is een misdaet boos en dwaes.¹⁸⁰²

1781 met kracht: met geweld.

1782 zonder dat .... bekleet: zonder dat een erend (eervol) graf hem dekt.

1784 en have, uitbreiding.

1788 maeghdeslot; vgl. vs. 93; wacht u uit te kijken. Het Lat. van Grotius heeft: limenque serva, dum veniat dies ....; daarbij heeft Vondel ook Portus ingezien, die (beantwoordend aan dum) exspectans heeft (= V.'s uitkijken). In overeenstemming daarmee moeten V.'s woorden een omschrijving zijn van de imperatief: kijk uit (tot ....), blijf daar in afwachting tot ... Het reflexieve zich wachten moet dus worden vertaald met: zich bezig houden met, zich toeleggen op (s'attendre à); vgl. het 17de eeuwse pas te raken: raak en vgl. ook vs. 1598 verhoedt (voor de normale negatieve betekenis van zich wachten, zie o.a. vs. 1823).

1792 ten deel' tegenover te gader.

1793 knap; zie vs. 1209.

1797 Zie Eteocles' uiting vs. 826.

1798 in kracht gezet: in werking gesteld; behoort eigenlijk meer bij u, maar is zeugmatisch ook met hem verbonden; vgl. Grotius: ‘Een onrechtvaardige beslissing (is het van hem) en ook gij handelt onrechtvaardig door haar te willen uitvoeren (obsequens).’

1799 den jongsten wil: E.'s laatste wilsbeschikking; voor sterken (exsequi) vgl. in kracht zetten, vs. 1798 (met aantekening) en vs. 72.

1802 een misdaet; Grotius: ‘een nieuwe misdaad.’

[p. 538]

Kreon:

 

Hy heeft zijn vaderlant bestreden onrechtvaerdigh.

Antigone:

 

En boet'et met den hals, maer was die straf niet waerdigh.¹⁸⁰⁴

Kreon:

1805

Hy boete ook buiten 't graf zijn lasterlijke daet.

Antigone:

 

Wie vaders erfdeel eischt, bedrijft die eenigh quaet?

Kreon:

 

Hy derve d'aerde. laet dit vonnis u behaegen.¹⁸⁰⁷

Antigone:

 

'k Wil hem begraven. laet de stadt hier over klaegen.¹⁸⁰⁸

Kreon:

 

Zoo graeftge u zelve een graf, en volght hem wienge dient.

Antigone:

1810

Het is heel heerelijk te leggen by een' vrient.¹⁸¹⁰

Kreon:

 

Trouwanten, tast haer aen, en brengtze daetlijk binnen.¹⁸¹¹

Antigone:

 

Wy scheyden niet van 't lijk des dooden, dienwe minnen.

Kreon:

 

O dochter, Godt beschikt het anders dan gy meent.

Antigone:

 

Godt wil niet dat men doôn mishandele onbeweent.¹⁸¹⁴

Kreon:

1815

Wie aerde op 't lichaem worpt, dat strekke hem ten laste.

Antigone:

 

O Kreon, 'k bidde u noch ter liefde van Jokaste.¹⁸¹⁶

Kreon:

 

Verlore moeite, rust: ik keerme aen geen geklagh.

Antigone:

 

Ten minste gunme dat ik 't lichaem wasschen magh.¹⁸¹⁸

1804 boet'et: boette het (in 1805 conjunctief).

1807 laet .... behaegen; Grotius: ‘dit (woord) zij u genoeg’.

1808 laet .... klaegen; Grotius: ‘laat het dan al van staats wege verboden zijn’.

1810 vrient: bloedverwant.

1811 trouwanten: dienaren.

1814 onbeweent: en ze niet beweent.

1816 'k bidde u noch: dan smeek ik u nu ....

1818 wasschen; vgl. vs. 1450.

[p. 539]

Kreon:

 

Het lijk te wasschen zy op halsstraf ook verboden.

Antigone:

1820

Laet my de wonden dan bedekken van den dooden.

Kreon:

 

'k Verbiede al wat het lijk des dooden strekt tot eer.

Antigone:

 

Ten minste gunme een' kus voor broeders mont, niet meer.¹⁸²²

Kreon:

 

Wacht u de bruiloft met den lijkrou hier te steuren.¹⁸²³

Antigone:

 

Hoe, zoude uw zoon my tot een echten man gebeuren?¹⁸²⁴

Kreon:

1825

Dat is bestemt. gy kunt zijn huwlijk niet ontgaen.¹⁸²⁵

Antigone:

 

Ik zal, als Danaus bloet, een' bruiloftsmoort begaen.¹⁸²⁶

Kreon:

 

O welk een trotsheit! hoe vermeeten durfze spreeken!

Antigone:

 

Dit zwaert zal tuigen, en ik zweer dien smaet te wreeken.¹⁸²⁸

Kreon:

 

Maer om wat reden vlught gy 't huwlijk van mijn kint?

Antigone:

1830

Op dat ik vader volge in 't vlughten arm en blint.¹⁸³⁰

Kreon:

 

Gy zijt groothartigh, maer verstandeloos vermeeten.¹⁸³¹

Antigone:

 

Ik sterf met vader waer hy sterft, dit moetge weeten.

Kreon:

 

Te lande uit, eer mijn zoon om hals raekt door uw zwaert.

1822 Grotius: ‘Toch zal ik u, mijn broeder, althans kussen’; mont stamt uit Euripides.

1823 Neem u in acht, dat ge niet uw aanstaande bruiloft met Haemon bederft door dit rouwbetoon.

1824 gebeuren: te beurt vallen; een echte man (vgl. echtelieden): een echtgenoot.

1825 bestemt: vastgesteld.

1826 Grotius: ‘Eén ontbrak nog aan 't getal der dochters van Danaüs, ik zal mij voegen bij de schare’; Danaus bloet: de vijftig dochters van Danaüs (de Danaïden) die - met uitzondering van één - in de bruiloftsnacht haar man vermoordden.

1828 dit .... tuigen: dit zwaard (nl. dat van Polynices, vgl. vs. 1385) zij de getuige van mijn eed.

1830 in 't vlughten: in de ballingschap.

1831 groothartigh: groot van gemoed.

[p. 540]

Edipus:

 

O dochter, ik verheffe en love uw' dappren aerdt.

Antigone:

1835

Och vader, hoe zoude ik gaen trouwen, gy gaen zwerven?

Edipus:

 

Leef hier in weelde: ik draegh mijn' last, en wil u derven.¹⁸³⁶

Antigone:

 

Wie zoude uw blintheit dan bezorgen overal?¹⁸³⁷

Edipus:

 

Waer my het nootlot stuurt, daer legge ik: 't val zoo 't val.¹⁸³⁸

Antigone:

 

Waertoe quam Edipus, die 't raetsel openbaerde!¹⁸³⁹

Edipus:

1840

Een zelve dagh holpme op, en smeetme weêr ter aerde.¹⁸⁴⁰

Antigone:

 

Behoorde ik niet in 't leet te deelen dat gy erft?

Edipus:

 

't Is schande dat een maeght met vaders blintheit zwerft.

Antigone:

 

Niet voor een zedige, maer trotse, hem ten laste.¹⁸⁴³

Edipus:

 

Breng my by moeders lijk, dat ik het noch eens taste.

Antigone:

1845

Tre toe: genaek het lijk van d'afgeleefde vrou.¹⁸⁴⁵

Edipus:

 

O moeder, bedtgenoot, hoe deeltge in mijnen rou!

Antigone:

 

Och onder hoe veel leets mostze eindelijk bezwijken!

Edipus:

 

Waer vinde ik twee gebroêrs? waer leggen hunne lijken?¹⁸⁴⁸

1836 en .... derven, toevoeging.

1837 bezorgen: verzorgen

1838 Vondel heeft hier blijkens nootlot Portus geraadpleegd; 't val .... val; V. heeft Portus' ‘cadens ubicunque mihi fatum est, jacebo in campum’ verkeerd verbonden (cadens, = vallend, heeft nl. betrekking op Oedipus).

1839 waertoe .... Edipus: hoever is het gekomen met Oedipus.

1840 een zelve dagh; nl. de dag waarop Oedipus het raadsel van de Sfinx oploste; en .... aerde; versta: en legde (doordat ik toen huwde met mijn moeder Jocaste) de kiem voor mijn latere rampen.

1843 Naar Portus, die zegt: ‘niet voor een die bescheiden is (de juiste maat in acht neemt), is het schandelijk, maar wel voor een trotse’; hem ten laste, toevoeging.

1845 afgeleefd: stokoud (Grotius: senis); of bedoelt Vondel: uit-geleefd, gestorven (vgl. afgestreden)?

1848 twee gebroêrs: de twee broeders.

[p. 541]

Antigone:

 

Zy leggen zy aen zy ter aerde, schuw van 't licht.¹⁸⁴⁹

Edipus:

1850

Laet mijne blinde hant eens streelen 't aengezicht.

Antigone:

 

Nu tast uw doode zoons eens alle bey: tre nader.

Edipus:

 

Bedroefde doôn, geteelt van eenen droeven vader!¹⁸⁵²

Antigone:

 

O Polynices; och wat was uw naem my waert!¹⁸⁵³

Edipus:

 

Nu is voltrokken 't geen my Febus openbaert.¹⁸⁵⁴

Antigone:

1855

En staet u noch meer leets te schroomen na uwe erven?¹⁸⁵⁵

Edipus:

 

Dat ik t'Athene noch in ballingschap zal sterven.¹⁸⁵⁶

Antigone:

 

In welk geweste trekt gy naer Athene heen?¹⁸⁵⁷

Edipus:

 

Naer Kolon, Godt Neptuin geheilight. gy alleen¹⁸⁵⁸

 

Stut vader, om hem in zijn ballingschap te leiden.

Antigone:

1860

Nu ga in ballingschap, en geefme noch in 't scheiden¹⁸⁶⁰

 

De hant, ô oude man, en laet u mijne ziel¹⁸⁶¹

 

Geleiden, als de wint een afgevaere kiel.¹⁸⁶²

Edipus:

 

Ik ga, elendigh kint: geleime met uw traenen.¹⁸⁶³

Antigone:

 

d'Elendighste van al de maeghden der Thebaenen.

1849 schuw van 't licht, toevoeging.

1852 bedroefd (infaustus): onzalig.

1853 naar Portus; uw naem: gij.

1854 openbaert, uit rijmnood voor openbaarde.

1855 na .... erven: na de dood uwer zonen.

1856 naar Portus.

1857 Athene, evenals in vs. 1856 op te vatten als Attica.

1858 Kolon (Colonus); vlek in Attica (hier speelt Sophocles' Oedipus Coloneus); geheilight: toegewijd.

1860 naar Portus; noch: nu verder; vgl. aant. 1816; in 't scheiden: bij het (gezamenlijk) heengaan uit Thebe (vgl. vs. 1888).

1861 mijne ziel, van Vondel zelf stammende omschrijving voor: ik (uw naem, vs. 1853, heeft ook het oorspronkelijk).

1862 afgevaere: van wal gestoken.

1863 met .... traenen, toevoeging.

[p. 542]

Edipus:

1865

Waer zet ik mijnen wanklen voet?

 

Geef my den staf, mijn kint, mijn bloet.

Antigone:

 

Dit heenen, vader, ga dit heenen,

 

Als in den droom met zwakke beenen.^1865-681868

Edipus:

 

Och jammerlijke ballingschap!

1870

Zoo ziet men met een' zuuren stap¹⁸⁷⁰

 

Den ouden uit het lant gedreven

 

Van Kreon. och de beenen beven!¹⁸⁷²

 

Wat komt, wat komtme al over! och.

Antigone:

 

Wat draeghtge al, en wat lijdtge noch!¹⁸⁷⁴

1875

Rechtvaerdigheit beloont geen vroomen.

 

De booze hoeft geen straf te schroomen.

Edipus:

 

Ik ben de man, die hemelhoogh

 

Verheven zat in ieders oogh,

 

Toen ik, als 't gansche lant verfloude,¹⁸⁷⁹

1880

Het raetsel van 't gedroght ontvoude.

Antigone:

 

Wat mooghtge ophaelen al uwe eer

 

Genooten, toenge, Sfinx ter neêr

 

Gesmeeten, raekte aen 't overwinnen.^1882-83

 

Zet d'oude zege uit uwe zinnen.

1885

Apollo spelde u in zijn woudt¹⁸⁸⁵

 

Dat gy 's lants balling sterven zoudt.

 

En ik, ô vader, nu ten leste

 

Gescheiden uit dit lantgeweste,

 

Dat noit gehoort is van een maeght,¹⁸⁸⁹

1890

Wort van mijn speelgenoots beklaeght,¹⁸⁹⁰

 

Die nokkende haer rede schorten,¹⁸⁹¹

 

En over my haer traenen storten.

1865-68 Grotius heeft hier uitgebreid; Vondel volgt Euripides.

1868 Eurip.: ‘krácht hebbend (even weinig) als een droomgestalte.’

1870 met .... stap: met zware schreden, met bedroefde gang.

1872 och .... beven, toevoeging.

1874 De variatie naar Portus' quid sustines! quid pateris!

1879 als .... verfloude (moedeloos werd), toevoeging.

1882-83 Versta: door het vellen van de Sfinx de eer van de overwinning wegdroegt (Sfinx .... gesmeeten, absolute constructie).

1885 Grotius: ‘dit lot wachtte u, vader, dat gij ....’

1889 een ongehoord feit voor een maagd (het Griekse meisje had een zeer onzelfstandige positie).

1890 wort; versta: zal worden.

1891 die .... schorten, toevoeging; nokken: snikken.

[p. 543]

Edipus:

 

O edelmoedige aert!

Antigone:

 

Mijn vader, dus bezwaert,

1895

Gaf my dien adel. onverzaetheit^1894-95

 

Van rouwe druktme, om dees versmaetheit^1895-96

 

Van broeder, leggende in het stof,

 

En onbegraven buiten 't hof.

 

'k Zal hem begraven met verlangen,¹⁸⁹⁹

1900

Al zoude ik hier den hals aen hangen.¹⁹⁰⁰

Edipus:

 

Ga naer uw speelgenooten heen.

Antigone:

 

Die leerden al ons droef gesteen.¹⁹⁰²

Edipus:

 

Stort uw gebeden voor d'altaeren.¹⁹⁰³

Antigone:

 

Die zijn verzaet van ons misbaeren.¹⁹⁰⁴

Edipus:

1905

Ten minste ga naer Bacchus kerk,

 

Gebout ten hemel aen het zwerk,¹⁹⁰⁶

 

Op dezen bergh voor wijnpriestrinnen.¹⁹⁰⁷

Antigone:

 

Voorheene dansten wy daer binnen

 

En langs den bergh op zang en spel,

1910

Omgort van 't rosse hartevel,

 

Een 'dans om Semel te behaegen,¹⁹¹¹

 

En ook den goden, die ons plaegen.¹⁹¹²

Edipus:

 

Befaemde burgers, nu zie uit wie uitzien kan.¹⁹¹³

1894-95 Grotius: ‘in het ongeluk van mijn vader zich deugdelijk tonend, zal deze aard mij lof en eer brengen.’

1895-96 onverzaetheit van rouwe: overmaat van droefenis.

1899 'k Zal ...., zie aant. 1894-1922; met verlangen: met liefdevolle toewijding.

1900 al zou ik het met de dood moeten bekopen.

1902 die hebben genoeg geluisterd naar ....

1903 naar Euripides.

1904 misbaeren: weeklagen.

1906 ten hemel .... zwerk; Grot. alleen ‘hoog’

1907 wijnpriestrinnen (Maenadibus): bacchanten; de berg is de Cithaeron.

1911 Semel; Semele, Bacchus' moeder, was een Thebaanse.

1912 die ons (nochtans) plagen.

1913 wie .... kan, toevoeging; dus: burgers zie toe, hier is ....

[p. 544]

 

Hier is dees Edipus, de wijt vermaerde man,

1915

Ontvouwer vand'alom bekende raetselvonden,^1913-151915

 

En die 't moordaedigh Sfinx, welx klaeuwen 't volk verslonden,¹⁹¹⁶

 

Alleen den hals brak, en nu jammerlijk verkort

 

In eere, als balling 's lants, van elk verstooten wort.

 

Maer waerom zich vergeefs beklaeght voor ieders ooren?

1920

De mensch moet draegen wat de goden hem beschoren.

Rey:

 

Doorluchte zege, vaer zoo voort,

 

En kroon mijn' wandel, zoo 't behoort.^{1894-19221921-22}

1913-15 Deze verzen zijn overgenomen uit Sophocles' Oedipus Rex (zie Kon. Edip., vs. 1811-14).

1915 ontvouwen, hier evenals in vs. 1157: oplossen (anders in vs. 886, nl.: vóórleggen).

1916 welx .... verslonden, toevoeging.

1894-1922 Met het oog op tegenstrijdigheden als vooral vs. 1899-1900 zij opgemerkt, dat deze slot-episode door latere hand is toegevoegd aan het oorspronkelijke stuk van Euripides; dit eindigde daarmee dat Oedipus, steunend op Antigone, in ballingschap trok.

1921-22 Zie de aantekening bij vs. 1554-56 van de Ifigenie in Tauren; mijn' wandel: mijn levenswandel, leven.