De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

Regelnummers proza verbergen

[p. 463]

Den weledelen en grootachtbaeren heeren, M^r. Lambert Reinst, Cornelis van Vlooswyk, heere van Vlooswijk &c. Cornelis de Vlaming van Outshoren, heere van Outshooren &c. M^r. Gilles Valkonier,

Regeerende Burgermeesteren en Raeden van Amsterdam.

1 Indien men menschen by planten magh gelijken, zoo slachten¹ 2 staetzuchtigen het klimop, dat, naer zijnen aert genoemt, geduurigh² 3 by de muuren opklimt. Zoodaenigen openbaeren zich de magh-³ 4 tigen, die, noit met hunnen staet vernoeght, altijt poogen hooger⁴ 5 in top van mogentheit te steigeren, en op glimpige titels hunne⁵ 6 nagebuuren en anderen onrechtvaerdigh beoorlogen. Hierom 7 wort de gansche weerelt zonder ophouden omgeroert, gelijk een⁷ 8 ongestuimige zee, waerin ontelbaere vorstendommen, en volken 9 schipbreuk aen goet en bloet en have lijden, en jammerlijk ver- 10 gaen. Alexander de Groote, Persien en ten deele Indien over-^10-13 11 winnende, bedroefde zich, toen hy hoorde dat'er meer weerelden 12 waren dan deze, met onze voeten betreden, en blaekte van oor- 13 loghsyver om hooger op te trekken, ten waere zijne Macedoniers¹³

1 gelijken by: vergelijken bij.

2 staetzuchtig is hij, die mateloos streeft naar hoge staat (vgl. r. 17); geduurigh: al door, al verder.

3 zoodaenigen (zelfst. vnw., meerv.): als zodanig.

4 hooger in top van mogentheit: tot een hogere graad van macht, of: hóger omhoog; voor in top rijzen = omhoogrijzen, zie vs. 134.

5 glimpig: schoonschijnend; titels: rechtsgronden, vgl. aant. 586-87; (hier: valse r.).

7 omroeren: in beroering brengen.

10-13 Zie Plutarchus, De tranquill. animi, 466; dan deze ....; de bedoeling is: dan die, waartoe de door ons bewoonde aarde behoort (tegenover de andere zonnestelsels in het heelal).

13 ten waere ....: (zou vol strijdlust gaarne verder getrokken zijn,) als het geval zich niet had voorgedaan dat ...

[p. 464]

14 en Grieken hem bezweeken. Keizer Vespaziaen, wreeker van¹⁴ 15 Godts doot, bekommerde zich noch, op zijn dootbedde zieltoo- 16 gende, om de paelen des Roomschen rijx wijder uit te zetten. Deze¹⁶ 17 onverzaetzaeme heerschzucht past op recht nochte onrecht, ook¹⁷ 18 op geene eeden verbonden en bloetverwanschappen, en voert 19 den zoon tegens den vader, broeder tegens broeder aen. Zoo wer-¹⁹ 20 den de muuren van Rome, namaels het hooft der heerschappyen,²⁰ 21 geleght in bloet der gebroederen Romulus en Remus.²¹

Fraterno primi maduerunt sanguine muri:²²

23 Montagne, ridder van Sint Michiel, wil den gebroedertwist eenigh-²³ 24 zins, als niet vreemt verschoonen: dewijl gebroeders, gelijk in²⁴ 25 een zelve spoor hun avontuur en geluk zoekende, de wagens²⁵ 26 slachten, welker assen elkandere te na komende, lichtelijk onder- 27 ling schokken en verwarren. Het treurspel der Thebaensche 28 gebroederen hier van den wijzen Euripides ten tooneele gevoert,²⁸ 29 bekrachtight dit mede, en nietemin taisteren d'oude Grieken, zoo²⁹ 30 Plutarchus getuight, het bloedigh lijfgevecht der gebroederen, en³⁰ 31 oorlogh voor Thebe, gelijk een schendigh lasterstuk, met den^3131-32 32 toenaem van eene Kadmische overwinninge.

Nulla fides regni sociis, omnisque potestas
Impatiens consortis erit.^33-34

35 De doorluchtige heer Hugo de Groot, namaels gezant der kroone 36 en koninginne van Sweden, op Loevestein ter eeuwige gevange-³⁶ 37 nisse gedoemt, om zijne stantvastigheit in 't verdaedigen van 38 's lants vrydom en hantvesten, koos in den kerker, onder andere 39 oefeningen, de vertaelinge uit van dit treurspel, de kroon van alle^39-vlg.39 40 Euripides werken, het welk hy, sedert door Godts genade verlost,

14 bezwijken: in de steek laten, afvallig worden; Vespasianus: Romeins keizer, 69-79 n. Chr., onder wiens regering in 70 Jerusalem werd verwoest (door zijn zoon Titus); met het oog daarop noemt V. hem: wreeker van Godts (Christus') doot.

16 om .... uit te zetten: om het Romeinse rijk uit te breiden.

17 passen op: geven om.

19 aenvoeren: ten strijde voeren, in het harnas jagen.

20 het hooft der heerschappyen, lett. vert. van caput imperii, de hoofdstad van het (Rom.) rijk.

21 geleght: gegrondvest.

22 Het Lat. citaat stamt uit Lucanus, Phars. I, 95 en betekent: ‘de eerste muren dropen van broederbloed’. De woorden zijn een zinspeling op het bekende verhaal dat Romulus Remus zou hebben gedood, toen deze smaalde op de geringe hoogte van de door Romulus gebouwde muren voor de nieuwe stad.

23 Montagne (de oude druk heeft Montague), zie Dl. VI, blz. 71, r. 35.

24 verschoonen, hier: verklaarbaar maken.

25 geluk .... zoekende: als mensen die .... zoeken (daar ze .... zoeken).

28 den wijzen E.; zie Opdracht Ifigenie, r. 20.

29 nietemin, phonetische spelling; vgl. o.a. de spelling schiltroep, vs. 149; taisteren: brandmerken.

30 zoo Plutarchus getuight; zie diens De fraterno amore 485.

31 oorlogh, hier onzijdig; gelijk een schendigh lasterstuk: als een schandelijk misdrijf.

31-32 met .... overwinninge: door eraan te ontlenen de betiteling Cadmische overwinning (voor elke zege, die tot zo dure prijs werd bevochten als die van Thebe); Thebe's burcht heette Cadmea; zie verder de Inhoudt.

33-34 De Lat. versregels zijn een citaat uit Lucanus' Phars. I, 91-92; vertaling: ‘Te zamen regerenden kunnen elkander niet vertrouwen, en iedere macht verdraagt kwalijk een deel-genoot.’

36 eeuwig: levenslang.

39-vlg. vergelijk Grotius' Prolegomena in Phoenissas: ‘Ego in carcerem conjectus ab his, qui me ignorabant, post sacras meditationes existimavi remedium mihi posse aliquod et a tragoedia praestari; ... itaque tragoedias alias quidem legere, hanc supra alias eximiam et vertere institui’.

39 de kroon van alle Euripides werken; Euripides, genitief, geplaatst tussen bijv. bep. en subst. (zie Van Helten, § 264a); vgl. Opdr. Ifigenie, r. 47.

[p. 465]

41 te Parijs voltrok, van waer de koninglijke gezant my gewaerdighde⁴¹ 42 eenen afdruk toe te zenden, met eene lofreede zoo heerlijk ver-⁴² 43 ciert, dat'er niet kan toegevoeght worden zonder het werk te ver- 44 ongelijken.⁴⁴

45 Nu neeme ik de vrymoedigheit my zelven d'eer te geven deze⁴⁵ 46 vertaelinge den heeren Burgemeesteren op te draegen, naerdien 47 de schriften van dien onsterflijken man, overal De Groot en eerlijk⁴⁷ 48 en heerlijk, u ten hooghste behaegen, en in 't byzonder het boek⁴⁸ 49 van het recht van oorloge en vrede, waermede de geleertste be- 50 dienaers van staet, als by Themis onfaelbaer orakel, in tijt van⁵⁰ 51 bekommeringen zorghvuldigh te rade gaen, om hunne heeren 52 meesteren ten beste te dienen. Ontfang dan, weledelen heeren⁵² 53 dit verduitschte tooneelwerk naer uwe heuschheit, en guntme altijt⁵³ 54 te blijven

Uwe weledele onderdaenige dienaer

J.v. Vondel.

41 te Parijs; volgens dezelfde Prolegomena hernam en voltooide (voltrok) De Groot zijn vertaling, waarvan het begin in de gevangenis verloren was gegaan, later te Parijs tijdens een ziekte; gewaerdigen: de eer aandoen (de vriendelijkheid hebben); vgl. r. 45.

42 met eene lofreede, nl. op Euripides' Phoenissae; niet: niets.

44 verongelijken: te kort doen (aan de verdienste van het werk).

45 my zelven .... geven; deze woorden zijn een terugslag op de wending met gewaerdigen in r. 44.
deze vertaelinge (klemtoon op deze), nl. de door Vondel vervaardigde Nederlandse vertaling als onderscheiden van De Groot's Latijnse (zie verder Inleidende Opmerkingen op blz. 457).

47 overal De Groot (woordspeling naar het model van Semper Augustus, zie de Opdracht van de Lucifer, Dl. V, blz. 604): groot in iedere levenshouding.

48 eerlijk en heerlijk: ere-waard en edel.
het boek van ....: De jure belli ac pacis.

50 bedienaer van staet: staatsman; Themis onfaelbaer orakel; toespeling op het orakel van Delphi, waar Themis, de godin van het recht, vòòr Apollo haar uitspraken gaf; vgl. hierbij verder Vondels woorden in een gedichtje Op .... Huigh de Groot (Dl. III, blz 371): ‘Wat vraegh ick wat Cefis of Delfis eertijds seide? Een Delfsch orakel spreekt meer wijsheids als die beide.’

52 De vocatief weledelen (heeren) is vreemd; vgl. Van Helten § 272?; verduytscht: in het Nederlands vertaald.

53 naer uwe heuschheit: met de U eigen welwillendheid.

[p. 466]

Inhoudt der gebroederen van Thebe.^*

1 Eteokles, in het rijk van Thebe gezeten, weigert den broeder Polynices zijn erfdeel. Dees,¹ 2 nu balling, t'Argos gekomen, troude Adrastus dochter, en blaekende van begeerte om weder² 3 zijn vaderlant te bezoeken, vergaderde door schoonvaders raet een leger, tot dien optoght³ 4 noodigh, en rukte voor Thebe. De moeder Jokaste, hier van verkuntschapt, verwerft hem⁴ 5 vrygeleide om in de stadt te komen, en met zijnen broeder te handelen van de voorwaerden,⁵ 6 ter heerschappye dienstigh. Maer toen Eteokles stijf op het bezit des rijx staen bleef, kon⁶ 7 Jokaste de zoons niet bevredigen, waerom Polynices ter stede uitging, en zich ten oorlogh⁷ 8 toeruste. Toen spelde waerzegger Tiresias den Thebaenen d'overwinninge met dit beding,⁸ 9 indien Meneceus, Kreons zoon, zich zelven aen Mars opofferde. Maer Kreon weigerde⁹ 10 zijnen zoon der stede ten beste te geven. De zoon kante zich hiertegen, en toen de vader 11 hem reisgelt gaf om te vlughten, voerde hy dit opzet uit, en nam zich zelven het leven. Aldus¹¹ 12 geraekten d'oversten der Argiven door de Thebaenen om hals. Maer Polynices en zijn broeder 13 behouden gebleven, traden in een dootlijk lijfgevecht. De moeder, hen ziende zieltoogen, be-¹³ 14 nam zich zelve met haer eige hant het leven. Haer broeder Kreon aenvaerde het rijk, en¹⁴ 15 ondertusschen braeken d'Argiven hun leger voor de vesten op. Kreon verbittert op de vyanden,¹⁵ 16 van Kadmus burgerye verslagen, versteektze van het graf. Hy laet Polynices onbegraven¹⁶ 17 leggen, en drijft Edipus in ballingschap, ten deele volgens het menschelijk recht, ten deele¹⁷ 18 uit wraeke, en zet het medelijden over een anders elende aen d'eene zijde.¹⁸

19 Een oude getuighenis.

20 Het treurspel der Thebaensche gebroederen is gepropt met eene barninge van hartstoghten:²⁰ 21 want Kreons zoon, van de muuren springende, sterft ten beste van zijn vaderlant. De ge-

* Algemene Opmerking: Deze Inhoudt is een vertaling van het Latijnse Argumentum, voorin De Groot's Phoenissae-vertaling.

1 in .... gezeten; versta: de heerschappij bezittend over Thebe; voor rijk = heerschappij, zie o.a. r. 6; den broeder (zijn broeder), lett. vert. naar het Latijn; vgl. r. 3 schoonvaders raet, r. 4 de moeder (zijn moeder), r. 7 de zoons enz.

2 balling: als balling; Adrastus: koning van Argos.

3 door .... raet, onjuist; Grotius: ‘na zijn schoonvader overgehaald te hebben’; optoght: opmars (krijgsonderneming).

4 voor Thebe: tot voor de muren van Thebe.

5 handelen van: onderhandelen over.

6 ter heerschappye dienstigh: betreffende de regering.

7 bevredigen: verzoenen.

8 Tiresias; zie Koning Edipus (Dl. VIII, blz. 859, r. 53); met dit beding, indien (Latinisme): onder voorwaarde dat.

9 zich .... opofferde; Grotius: ‘werd geofferd aan Mars’ (vgl. vs. 1034).

11 aldus; versta: dank zij Menoeceus' offerdood.

13 dootlijk. met de betekenis: beider dood ten gevolge hebbend; zieltoogen, onjuist; Grotius: ‘ontzield’.

14 rijk, zie r. 1

15 braeken .... op: braken het beleg van de stad op.

16 van .... verslagen, onjuist; Grotius: ‘die gesneuveld waren aan de voet van de burcht Cadmea’ (de burcht van Thebe, die zo heette naar den stichter van Th., Cadmus); versteektze van ....: weigert ze ....; achter laet dient ook te worden ingevoegd.

17 het menschelijk recht: het bij de mensen geldend recht.

18 zet .... aen d'eene zijde: zet op zij, neemt niet in acht.

20 gepropt met (vgl. Herk. in Trachin, Opdr., r. 84) eene barninge van hartstoghten; vgl. Ifigenie in Tauren, Opdr. r. 18-vlg. met aant.; barning: woeling is een vert. van het Vergiliaanse aestus (vgl. bijv. Dl. VI, blz. 589, vs. 759: een geweldigh ty van toorn en minnegloet). Na Want begint de motivering, die eindigt met Antigone.

[p. 467]

22 broeders, zich onderling wondende, geraeken om hals. De moeder Jokaste verdoet zich zelve 23 op haere doode zoonen. De Argiven, tegens Thebe met hunne heirkracht opgetogen, worden 24 verslagen. Polynices leght onbegraven. Edipus wort ten vaderlande uitgestooten, met zijne 25 dochter Antigone. Behalve dit is het treurspel gestoffeert met tooneelisten, en heerlijke en²⁵ 26 uitgeleze spreuken.²⁶

25 gestoffeert met .... (plena personis): rijk voorzien van; vgl. stofferen, Dl. VII, blz. 901, vs. 321.

26 uitgeleze spreuken; vgl. Ifigenie, Opdr., r. 52-53 met aant.

De tooneelisten.^*

Jokaste.

De voestervader van Antigone.

Antigone.

Rey van Feniciaensche vrouwen.

Polynices.

Eteokles.

Kreon.

Meneceus.

Tiresias.

Bode.

Anderde Bode.

Edipus.

* De voestervader van Antigone; Grotius: ‘senex educator Antigones’. Het Gr. spreekt alleen van ‘opvoeder’ (vgl. het opschrift boven vs. 91), zonder de toevoeging van Antigone; bedoeld wordt de voormalige opvoeder (goeverneur) van de zonen. - Meneceus: Menoeceus. - anderde: tweede.