De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

[p. 239]

J.v. Vondels
Ifigenie in Tauren.^*

Ifigenia:

 

De koning Pelops, zoon van Tantalus, gedraegen

 

Te Pize, in 't renperk, met den oversnellen wagen,

 

Troude Enomaüs spruit, brogt Atreus voort, en hy^1-3

 

Vorst Menelaus, en ook Agamemnon. wy

5

Geheeten Ifigene [uit hem en d'echtgenoote

 

Vrou Klytemnestre, een telgh van Tyndar, voortgesproten]⁶

 

Zijn, zoo heer vader waent, geoffert voor Diaen,

 

Daer d'engte Euripus schuurt gestadigh af en aen

 

Met ebbe en vloet den hals des inhams, en de randen

10

Van rustloos Aulis. hier vergaêrden op de stranden,^8-10

 

Door Agamemnons last, der Grieken legerheer,¹¹

 

Wel duizent schepen, om, tot Menelaus eer,

 

Helene, hem ontschaekt, uit Troie met den degen¹³

 

Te voeren, met de kroon van vollen oorloghszegen:

* Opmerkingen. Ifigenie komt uit de tempel van Artemis (Diane), als onderdeel waarvan men zich haar woning moet denken (zie vs. 68); deze tempel staat op de achtergrond, meer naar voren bevindt zich een met bloed bevlekt altaar. Zij doet enige voor het begrip van het stuk nodige mededelingen in een van de handeling los staande monoloog. Dergelijke inleidende monologen zijn kenmerkend voor Euripides. Daardoor heeft het woord proloog dat oorspronkelijk 1e bedrijf betekende (zie Dl. VIII, pag. 852), de engere betekenis gekregen van inleidende monoloog.
In de hieronder volgende aantekeningen leidt Gr. zinnen in, die de vertaling zijn van de Griekse tekst; Lat. is: de Latijnse vertaling van Portus; Eur. (Euripides) wordt gebruikt in die gevallen, waar de Gr. en Lat. tekst elkaar dekken.

1-3 Tantalus; zie aant. bij vs. 405-406; Pelops, uit Phrygië naar het later naar hem genoemde Pelops-eiland (de Peloponnesus) gekomen; in de wagenren van Pisa (in Elis) naar de landengte van Corinthe (Vondels in 't renperk is onjuist; hij heeft waarschijnlijk aan de Olympische spelen gedacht) overwint hij Oenomaüs, koning van Elis, en na dezen gedood te hebben (zie aant. vs. 843) huwt hij diens dochter Hippodameia; gedraegen: op een wagen gekomen naar; Atreus resideerde te Mycene, zijn zonen zijn Menelaus, de latere koning van Sparta en Agamemnon, vorst van Argos (met de hoofdstad Mycene).

6 Tyndar: Tyndareus, koning van Sparta; een andere dochter, Helena, was gehuwd met Menelaus.

8-10 Gr.: ‘bij de draaiende stromingen, waarin de Euripus (zeestraat tussen Euboea en Boeotië) telkens weer onder de staag blazende (hieruit is rustloos door Vondel overgebracht op Aulis) winden de donkere zee draait en wendt, in de vallei (Lat. echter sinus = Vondels inham) van Aulis.’ (havenstad). Met eb en vloed (vs. 9) heeft het bedoelde verschijnsel niet te maken, wel met de opstuwing van de watermassa's in de zeeëngte, in verband met de wisseling van wind.

11 legerheer: legeraanvoerder.

13 met den degen: met wapengeweld.

[p. 240]

15

Maer toen'er zwaericheit, voor d'uitgereede kiel¹⁵

 

En zeilgereede vloot, om zee te kiezen viel,

 

De wint ongunstigh bleef, begon hy raet te leven¹⁷

 

Met wichlerye uit vier. tolk Kalchas, wel bedreven,¹⁸

 

Sprak Agamemnon aen: ô hooft der Grieksche vloot,

20

Men kan de haven niet met eenen ruimen schoot

 

Uitzeilen, eerge uw kint en dochter Ifigene

 

Opoffert aen Diaen; naerdienge zwoert voorheene

 

De schoonste vrucht van 't jaer de straelende godin

 

Te wijden. Klytemnestre, uw vrou en koningin,

25

Brogt toen een dochter voort. met dezen naem betekent^22-25

 

Hy ons, de schoonste vrucht van 't jaer by hem gerekent.^25-26

 

Dees moet gy offren. maer Ulysses voertme ontrou,²⁷

 

In schijn als of ik helt Achilles trouwen zou,²⁸

 

Met moeder heene: en toen ik t'Aulis was gekomen,²⁹

30

En op 't altaerhout knielde, en wachte vast met schromen³⁰

 

Den dootsteek van het zwaert, vervoerdeme Diaen,

 

Die eene hinde liet in mijne plaetse staen,

 

Door d'ope lucht hier in der Tauritanen oorden,³³

 

Daer d'ongriek Thoas heerscht met zijnen staf in 't noorden,³⁴

35

Die, vlugger dan een valk, den naem van snelvoet draeght.³⁵

 

Hy steltme in deze kerk, gewijt tot offermaeght:

 

Daer zijn godin Diaen gedient is met de wetten³⁷

 

Van een schijnheiligh feest, in 't midden van de smetten,³⁸

 

Die 'k uit eerbiedigheit veel liever zwijgen zal:

40

Want ik ten offer slaght, naerdien de stadt dit al⁴⁰

 

Van outs gewoon is, wie hier lant uit vreemde steden.⁴¹

 

Ik wichle uit d'offerhande, en laet de schendigheden⁴²

15 d'uitgereede kiel: de tot de vaart uitgeruste zeeschepen.

17 raet leven met: raadplegen.

18 met wichlerye uit vier; zie Edipus, vs. 26 met aant.; tolk: tolk der goden.

22-25 zwoert ... voort; Portus (de Lat. vert.) heeft de passage niet begrepen: niet voorheene (vgl. ook vs. 25 toen) heeft Agamemnon zijn gelofte gedaan, maar in het jaar van het vertrek naar Troje. De dubbelzinnige Griekse woorden kunnen in het Nederlands worden weergegeven naar het voorbeeld van Cicero, De Officiis III. 95: Agamemnon beloofde het schoonste dat hem in dat jaar geboren was, en Calchas verklaarde dat Iphigenia het schoonste was van al wat voor hem in dat jaar was geboren (= bestond als geborene = leefde).

25-26 met ... ons: hiermee doelt hij (Calchas) op mij (I.), die ...; van met ... gerekent is een tussenzin; Calchas' woorden eindigen bij offren (vs. 27).

27 maer (enkel aanknopend): en om nu verder te gaan; ontrou: op verraderlijke wijze.

28 Achilles, in Aulis aanwezig, om mee naar Troje te trekken.

29 met ... heene is onjuist; Eur.: van moeder weg.

30 knielde, onjuiste weergave; Euripides: boven de brandstapel was geheven; met schromen: in vreze.

33 d'ope lucht; Eur.: de klare lucht.

34 ongriek, weergave van barbarus.

35 Thoas betekent de snelle. Eur.: ‘die zijn naam (nl. die van Thoas) dankt aan zijn snelvoetigheid, waarmee hij een vogel evenaart’.

37 gedient is met: behagen schept in; wetten: gebruiken.

38 Onjuist; Eur.: ‘een feest, schoon alleen van naam ... van het overige zwijg ik uit eerbied voor de godin’ (later laat Iphigenia die schroom varen, zie vs. 397-410); Vondel zal in schijnheiligh sterker de etymologische betekenis hebben gevoeld dan wij; in 't midden van de smetten (verduidelijkende toevoeging): waarbij gruweldaden worden gepleegd.

40 slaght; versta hier enkel: offer en vgl. vs. 43-44.

41 steden: oorden (Eur. spreekt hier van Grieken).

42 ik wichle ...; onjuist; Gr.: ‘ik wijd de slachtoffers’; zie vs. 56.

[p. 241]

 

Der bloedige offren, in Dianaes kerk geslaght,^42-43

 

Aen andren over. 'kwil verhaelen wat te nacht⁴⁴

45

Ons in de lucht verscheen, of dit te pas moght komen.⁴⁵

 

'K was t'Argos uit dit lant gevaeren in mijn droomen,⁴⁶

 

En sliep in 't midden van de maeghden. d'aerde scheen⁴⁷

 

Te daveren, en ik te vlughten ergens heen.⁴⁸

 

Ik stont van buiten, en zagh hof en dak van boven,⁴⁹

50

En posten, overhoop gevallen en geschoven,⁵⁰

 

Ter aerde storten: maer een eenigh hofpylaer

 

Van vaders huis scheen stant te houden in 't gevaer.⁵²

 

Een blonde haerlok quam op 's pijlers kruin uitbreeken,⁵³

 

En sloegh, gelijk een mensch, geluit, en scheen te spreeken.⁵⁴

55

Ik, die de gasten doode, en hier mijn ampt bekleê⁵⁵

 

Wiesch deze hofkolom, en zuchte, om datze mê⁵⁶

 

De doot was toegedoemt. dees naere droom betekent^56-57

 

Orestes doot, voorheen by my al doot gerekent.^57-58

 

De hofpylaer bediet de mannelijke vrucht.⁵⁹

60

De gasten sterven hier, als ik hen wassche en zucht.⁶⁰

 

Doch zulk een droom slaet niet op vrienden: want te voren⁶¹

 

Was Strofius geen zoon, toen vader storf, geboren.⁶²

 

'K wil broeders uitvaert, of hy tegenwoordigh waer,⁶³

 

In zijn afwezen, hier gaen houden by 't altaer.

65

Ik kan 't uitvoeren met mijn dienstboôn, Grieksche vrouwen,⁶⁵

 

Van koning Thoas my gegunt, op goet vertrouwen.⁶⁶

42-43 de schendigheden der bloedige offren (explicatieve genitief): het bloedige en schandelijke ómbrengen der offers.

44 Een overgangswoord, wel bij Euripides te vinden, was hier gewenst, te meer, omdat de overgang midden in de versregel valt (Nu wil ik ...).

45 in de lucht, door Vondel verkeerd verbonden; bij Euripides behoort het bij uitspreken (V.'s verhaelen, vs. 44). De Grieken waren, gewoon, als ze een boze droom hadden gehad, deze 's morgens in het volle daglicht (= aan den zonnegod) te openbaren, als afweer tegen de kwade gevolgen. Hierdoor wordt Ifigenia's verhaal van haar droom en haar offerhandeling gemotiveerd; of ... komen: voor 't geval dit mij enige verlichting kon geven (dienstig kon zijn).

46 Versta: ik was weer in mijn oude vaderland.

47 in ... maeghden; naar moderne emendatie behoort dit te zijn: in mijn meisjesvertrek.

48 ergens heen; verslappende toevoeging: zij vlucht naar buiten (49).

49 Versta: en buiten stond ik aan te zien, hoe ...; hof: paleis.

50 post: deurpost, stijl.

52 in 't gevaer; dwaze toevoeging.

53 's pijlers kruin; Eur.: ‘het kopstuk van de zuil (het kapiteel) liet blonde lokken afhangen.’

54 en sloegh; het subject is bij Euripides 's pijlers kruin (het kopstuk); zie de vorige aant.

55 Eur.: ‘en ik, indachtig aan mijn gewone werk iederen vreemdeling te offeren.’

56 wiesch: besprenkelde (wijdde ten dode).

56-57 en ... toegedoemt; Eur.: ‘als (in haar hoedanigheid van) ten dode gedoemde en weende daarbij.’

57-58 Dees naere droom ...; Eur.: ‘deze droom leg ik als volgt uit: gestorven is Orestes, door mij (immers in mijn droom) ten dode gewijd.’ Vondels vert. is grotendeels onjuist.

59 Eur. veel fraaier: ‘want de zuilen van een huis zijn de zonen.’

60 Versta: en de gevolgtrekking dat hij gestorven is, maak ik dáarom, omdat al wie door mij besprenkeld is, onmiddellijk sterven moet.

61 doch naar onjuist Lat. tamen; Gr.: ‘immers mijn droom kan toch ook niet slaan op (verdere) bloedverwanten’.

62 Strofius, gehuwd met een zuster van Agamemnon, vader van Pylades; te voren ... toen vader storf, onjuist. Eur.: ‘destijds toen men mij te Aulis wilde offeren.’ Deze mededeling heeft hier dèze zin, dat het later, wanneer I. de naam van Pylades hoort (vs. 257), begrijpelijk zal zijn dat deze naam haar niets zegt.

63 of ... waer; Eur.: ‘ik hier (voor hem die ver van hier is)’; broeders uitvaert houden, hier op te vatten als: een dodenoffer brengen voor mijn gestorven broeder.

65 Onjuist; Gr.: ‘want dit is al wat ik voor hem kan doen’ (als parenthese op te vatten); met zijn dienstboôn dient aan te sluiten bij houden (vs. 64).

66 op goet vertrouwen, een van de vele zinstorende toevoegsels.

[p. 242]

 

Zy zijn om reên noch niet gekomen hier ter stê,⁶⁷

 

In deze kerk, daer ik mijn offerampt bekleê.⁶⁸

Orestes:

 

Zie toe, sla gade, dat geen mensch ons hier betrappe.⁶⁹

Pylades:

70

'K bespiede, en zie rondom, voorzichtigh, waer ik stappe.⁷⁰

Orestes:

 

Zie Pylades, schijnt dit Dianaes tempel niet,

 

Daer 't schip van Argos hier aen strant belande en stiet?⁷²

Pylades:

 

Orest, het schijnt me toe. 'k geloof het dunkt u mede:⁷³

Orestes:

 

En 't outer druipt van bloet, vergoten hier ter stede.⁷⁴

Pylades:

75

De kerk is nat van bloet, en root van moort voor 't oogh.⁷⁵

Orestes:

 

De wapenroof hangt aen het kerkgewelf om hoogh:⁷⁶

Pylades:

 

Als eerstelingen der geslaghte vreemdelingen.⁷⁷

Orestes:

 

Men zie dan wakker heene en weêr, eerze ons bespringen.

 

Apollo, waer vervoert uw antwoort my met kracht

80

Nu weder in dit net? na mijne moederslaght,^79-80

 

Tot wraek van vaders moort, verdreven Razernyen⁸¹

 

'S lants ballingen uitheemsch rondom, aen alle zyen,⁸²

 

Geduurigh heene en weêr onrustigh en alom:⁸³

 

En toen ik u om raet vraeghde in uw heilighdom,

85

Op welk een wijs men best moght raeken aen een ende⁸⁵

67 om reên; Eur.: ‘om de een of andere reden’ (= vreemd genoeg).

68 Eur.: ‘en daarom zal ik zo lang weer binnengaan in deze tempel, waar mijn woning is’ (zie de Opmerkingen vóór aant. 1).

69 Toneel-aanwijzing: Orestes en Pylades komen op van de zeekant.

70 bespieden: onderzoekend uitkijken.

72 Versta: waar wij, van Argos uitgevaren, heen gestevend zijn.

73 De oude druk heeft een vraagteken achter toe.

74 Eur.: ‘en zou dat het altaar niet zijn, dat druipt van Grieks bloed?’

75 Eur.: ‘Ja, het vertoont althans van neergedropen bloed bleekrode strepen’.

76 wapenroof (Lat. spolia): wapen-buit; kerkgewelf is onjuist (Vondel heeft zich een kerk uit zijn tijd voorgesteld); Eur.: de kroonlijst.

77 eerstelingen (primitiae), syn. van wapenroof.

79-80 waer ... net; de zinsconstructie is te wijten aan contaminatie, die Vondel letterlijk uit het Lat. overneemt (quo me rursus in haec retia duxisti); versta: in welke strik voert gij mij hier nu weer? met kracht, stoplap; uw antwoort; zie vs. 84-vlg.

81 Razernyen (eigennaam): de Furiën, zie Inhoudt, r. 2.

82 's lants ballingen: mij als balling; Vondel behoudt de pluralis van het Gr. en Lat. (plur. poëticus); uitheemsch: in den vreemde; men lette op de regelvullende herhalingen (ook in vs. 83).

83 geduurigh: zonder af te laten.

85 men: ik.

[p. 243]

 

Van dees bezetenheit, en jammerlijke elende,⁸⁶

 

In 't ommezwerven door gansch Griekenlant geleên,

 

Gebootge my door zee, naer 't noortsche Tauren heen

 

Te streven [daer Diaen, uw zuster, op altaeren

90

Gedient wort] om haer beelt, van over veele jaeren,

 

Gevallen uit de lucht, te schaeken uit de kerk,^90-91

 

Met list, of zoo het valle, en dit geheilight merk,⁹²

 

Gehaelt door veel gevaers, t'Athene in 't licht te stellen,⁹³

 

Om lucht te scheppen van benaeutheên, die my knellen,⁹⁴

95

En schriklijk pijnigen: een middel, u bewust,

 

En 't eenigh om te staen naer een volkome rust.^95-96

 

Ik kome, op uwen raet, dan herwaert aen ten leste

 

In 't vreemde en onbekende ongastvry lantgeweste.

 

Nu Pylades, gy zijt mijn halsvrient wijs en trou,

100

Wat vangen wy best aen? gy ziet dit kerkgebou,

 

Dees hooge muuren. zal men best naer boven stijgen,

 

Langs deze ladder, en aftreênde een venster krijgen,¹⁰²

 

Of breeken 't ysren slot met boomen en gewelt,¹⁰³

 

Niet weetende hoe 't hier van binnen is gestelt?¹⁰⁴

105

Ontsluitenwe de poort, en wordenwe genomen,¹⁰⁵

 

Als beeldestormers, dan is 't met ons omgekomen.¹⁰⁶

 

Doch eerwe sneven, laet ons haestigh vliên aen strant¹⁰⁷

 

Naer ons galey, waermê wy reisden aen dit lant.¹⁰⁸

Pylades:

 

Het vliên is ongeraên. wy zijn geen vlught gewoone.¹⁰⁹

110

Het is niet billijk dat de vrees Godts antwoort hoone.¹¹⁰

 

Laet ons afwijken van de kerk, en stil in vrê¹¹¹

 

Ons bergen in een hol, waer op de zwarte zee

 

Haer golven breekt, heel wijt van 't schip, dat geene lieden

86 bezetenheit: het bezeten zijn door de Furiën; zie voor een dergelijke vlaag van waanzin vs. 293-vlg.

90-91 van ... jaeren (lange jaren geleden); Eur.: ‘naar men zegt hier in deze tempel uit de hemel gevallen.’

92 of zoo het valle (sive casu aliquo): bij geluk; merk (in Portus' Lat. vert. signum): beeld; vgl. Ndl. Wdb. i.v.

93 in 't licht stellen: een (illustere) waardige plaats geven.

94 lucht scheppen (Lat. vert.: respiratio): herademen, bevrijd worden.

95-96 een middel ... om: waarvan gij wist dat het het enige was om ...; staen naer: (met goed gevolg) streven naar, bereiken.

102 deze ladder; Eur.: ‘een ladder’. Vondel is misleid door het Latijn: scalas hinc egressi (omhoog klimmend) scandemus; zijn en aftreênde ... krijgen is een uitbreiding naar aanleiding van het niet begrepen egressi. Na vs. 102 laat V. weg een door corruptie van de Griekse tekst zinledige vraag: hoe zullen wij dat weten? De juiste tekst zegt: maar hoe kunnen wij dat zonder gezien te worden?

103 ysren; Eur.: bronzen; slot; Eur.: grendel; boomen (koevoet) en gewelt, hendiadys.

104 Weergave van de zinloze woorden van de overgeleverde tekst: ‘van welke wij niets weten’. De zin van de geëmendeerde tekst is: zullen wij trachten zò naar binnen te komen?

105 Hier komt het bezwaar tegen de tweede mogelijkheid om het plan uit te voeren: maar als wij worden betrapt bij het ontsluiten ...

106 als beeldestormers, een beeld van Vondel; Eur.: ‘terwijl we de toegang trachten te forceren.’

107 eerwe sneven: om te voorkomen dat we ... (eer werkelijkheid wordt, wat ik vrees; vgl. een overeenkomstige wending in vs. 78).

108 aen, zowel ter uitdrukking van het streven als het bereiken.

109 ongeraên, minder juist; Eur.: niet te dragen, schandelijk.

110 Versta: Het zou van onze kant ongepast zijn door vrees te laten blijken dat we Apollo's orakel niet vertrouwen.

111 in vrê: in veiligheid.

[p. 244]

 

Het merken, en terstont den koning ons verspieden¹¹⁴

115

Aenbrengen, en met kracht aengrypen by den hals.¹¹⁵

 

Maer als de donk're nacht, die alle dingen valsch

 

En zonder verwe ziet, komt vallen, dan, als mannen,^116-17

 

Met alle middelen en krachten aengespannen,

 

En 't zuiver kerkbeelt stil geschaekt uit d'oude kerk.¹¹⁹

120

Zie hoe men langs den muur by 't ronde pijlerwerk¹²⁰

 

Afglijden moet. een dappre ontziet geen zwaerigheden.

 

De bloode suffer zwicht, staet stijf, en rept geen leden.¹²²

Orestes:

 

Wy roeiden vruchteloos veel mijlen herwaert aen,

 

En moeten keeren langs het spoor der zelve baen,^123-24

125

Weshalve, gy spreekt recht, men dient Godts raet te hooren.¹²⁵

 

Nu ga een' schuilhoek en een dootse plaets opspooren:¹²⁶

 

Want valt Apolloos raet en antwoort qualijk uit,

 

Men wijte onze eige schult noch Godt, noch Godts besluit.¹²⁸

 

Het moet gewaeght zijn. laet gevaer u niet verbluffen.

130

Het past geen jonge maets in zwaericheên te suffen.^123-30129-30

Ifigenie:

 

Hoort toe, inwooners, op de twee¹³¹

 

Steenrotsen van d'Euxijnsche zee,

 

Te zamenklinkende, gesteegen.^131-33

 

O maeght Diktin, langs bergh en wegen¹³⁴

135

En streeken, rennende op de jaght,¹³⁵

 

Latonaes dochter, hoogh geacht,¹³⁶

114 het: het schip; ons verspieden past niet in deze gedachtengang; beter: onze komst.

115 Het object ons bij aengrypen is te halen uit het possessief ons in vs. 114.

116-17 die ... ziet: die aan alles een onzekere (bedriegelijke) vorm en kleur geeft; Eur.: ‘en als het oog van de donkere nacht gekomen is’.

119 zuiver (politus): glanzend, gepolijst, van gepolijst hout.

120 Gr.: ‘zie daar waar de fries tussen de triglyphen open ruimten laat, kan men zijn lichaam neerlaten’; bedoeld zijn de ‘metopen’ van de Dorische tempel, die bij de oudste tempelconstructies inderdaad, zoals ook hun naam aanduidt, tussenruimten waren, maar die later door steenplaten met beeldhouwwerk werden afgesloten.

122 Gr.: ‘wie laf is, betekent nergens iets’ (bereikt niets); suffer: futloze; die niet weet te handelen (zie vs. 130).

123-24 Onjuist. Eur.: ‘geenszins is het zò, dat wij eerst een lange reis hebben gemaakt hierheen en nu, aan het doel gekomen, (onverrichter zake) terug zullen keren.’

125 hooren: luisteren naar, gevolg geven aan.

126 ga ... plaets, naar een corrupte tekst; de juiste lezing van het Gr.: wij moeten gaan naar een plaats, waar wij ons kunnen verbergen.

128 onze eige schult: de slechte afloop (waaraan wij dan immers zelf schuldig zouden zijn); noch Godts besluit, storende toevoeging.

123-30 Waarschijnlijk moeten alleen vs. 125-26 aan Orestes worden gegeven; de overige spreekt P.

129-30 Hier blijkt toch wel duidelijk dat dit niet woorden van den aarzelenden Orestes kunnen zijn (zie aant. vs. 123-30); laet ... verbluffen, toevoeging van Vondel. - Rei: Vs. 131-46 behoren niet aan Ifigenia, maar aan de rei te worden gegeven; zie ook de aant. bij vs. 137.

131 hoort toe, onjuist. Eur.: ‘Bewaart een eerbiedig zwijgen’.

131-33 op ... gesteegen, onjuist. Eur.: ‘gij allen die woont aan de Zwarte Zee (zie voor Euxijnsche zee, Dl. VIII, blz. 872, aant. bij vs. 255, en hier vs. 226), met haar twee te zamen komende (= te zamenklinkende) rotsen’; bedoeld zijn de afwisselend uiteengaande en samenbotsende Symplegaden aan de Bosporus. Blijkens tal van plaatsen ligt voor Euripides Taurië op betrekkelijk korte afstand ten N.O. van de Bosporus.

134 Diktin, bijnaam van Diana.

135 en streeken, uitbreiding.

136 Latonaes dochter; Latona: een godin bij wie Zeus Apollo en Artemis (Diana) verwekte (vgl. vs. 403).

[p. 245]

 

Ik uwe dienstmaeght, koorkostresse,

 

En kerkgewijde priesteresse,^137-38

 

Zet mijn' gewyden maeghdevoet¹³⁹

140

Naer uw gestichten, heet van gloet,¹⁴⁰

 

Naer uwe goude heilighdommen,¹⁴¹

 

Geciert met blinkende kolommen.

 

'K verliet Europe en vaders hof,¹⁴³

 

En Grieken, trots op oorloghslof,¹⁴⁴

145

Zijn torens en boschrijke beemden,¹⁴⁵

 

En slijt mijn dagen by de vreemden.

Rey:

 

Hier ben ik. zegh, hoe gaet het nu?¹⁴⁷

 

Wat zorgh, wat angst bekommert u?¹⁴⁸

 

Waerom waerom woudtge, afgescheiden

150

Van andren, my ter kerke leiden?^149-50

 

O telgh van 's konings hoogen stam,

 

Die moedigh naer de vesten quam¹⁵²

 

Van Troie ontelbre krijghsliên sleepen,

 

Met eene vloot van duizent schepen!

Ifigenie:

155

O dienstboôn, och helaes, hoe slijt

 

Ik jammerklaghtigh mijnen tijt,^155-56

 

En klaegh luitruchtigh iders ooren

 

Mijn leedt, onaengenaem te hooren!^157-58

 

Helaes, hoe lange steeke ik vast¹⁵⁹

160

In huisverdriet en last op last,¹⁶⁰

 

Betreurende, hier omgezworven,¹⁶¹

 

Mijn' broeder, och my afgestorven!

137-38 Dit is een met het oog op het verkeerde opschrift (Ifigenie) geadapteerde weergave; Gr. echter: ‘ik (= wij), dienares van uw gewijde sleuteldraagster’ (= Ifigenia).

139 Eur.: ‘treed met gewijde maagdenvoet tot voor Uw hof’ (gestichten, plur. poëticus, tempel).

140 heet van gloet, toevoeging; men zie vs. 290, 643 en 1182 (aant.).

141 Eur. spreekt van met goud versierde kroonlijsten.

143 'k verliet; versta: ik werd (= wij werden) weggehaald als buit uit ...

144 Grieken: Griekenland; de daarop volgende woorden behoren daarbij als bepaling.

145 torens moet het beeld steden suggereren en behoort bij Euripides bij Griekenland, terwijl boschrijke beemden aldaar Europa tegenover Azië karakteriseert.

147 hier ben ik (de rei noemt zich met het enkelv. pronomen). Met deze woorden richt zich de rei van dienaressen tot Ifigenie die naar buiten komt; hoe ... nu; Eur.: ‘wat is er?’ (wat wilt gij).

148 angst is onjuist. Eur.: ‘wat hebt gij in de zin?’

149-50 afgescheiden van andren (invoeging); waarschijnlijk te betrekken op my en dan op te vatten als: buiten weten van de anderen hier.

152 die slaat op koning (Agamemnon). - Ifigenie, in rouwgewaad, begeleid door een dienares die een plengkruik draagt, is zo juist uit de tempel gekomen (zie vs. 147).

155-56 slijt ... mijnen tijt, minder juist; versta: geef mij (nú) over aan ...

157-58 luitruchtigh: met luider stemme; iders ooren, storende toevoeging: Ifigenie begint een rouwhymne te zingen; Gr.: ‘een de Muzen mishagende treurzang en een niet bij liermuziek passend rouwlied.’ De Apollinische lier begeleidde slechts het lied der vreugde; zie ook aant. vs. 191.

159 vast: reeds; hoe lange is onjuist; Eur.: ‘hoe zeer’.

160 in huisverdriet (in domestico luctu = in rouw om een verwant, Orestes); last op last is dus ook onjuist; Vondel denkt aan de ellende van het gehele geslacht (zie mijn' broeder, vs. 162, waar hij weer in 't juiste spoor komt).

161 hier omgezworven (toevoeging): hier na mijn zwerftocht beland.

[p. 246]

 

Wat zagh ik voor een nachtgezicht,¹⁶³

 

Een' nevel, schuw van hemelsch licht!¹⁶⁴

165

'T is uit met my: 't is omgekomen

 

Met vaders huis, ik heb 't vernomen.¹⁶⁶

 

Helaes, wat's t'Argos niet geleên!

 

Och nootlot, laetge my alleen!

 

Berooftge my van mijnen broeder,

170

Mijn' troost en eenigen behoeder,¹⁷⁰

 

En zentge hem ter zielen heen,¹⁷¹

 

Wiens uitvaert ik met rou beween,¹⁷²

 

En storte dees lijkofferdranken¹⁷³

 

Ter aerde met bedroefde klanken,

175

Dien jammerkelk, vol offerbloet¹⁷⁵

 

Van kalven, op geberght gevoedt,

 

En offerwijn en honigh mede,

 

Zoenoffers, tot der zielen vrede?¹⁷⁸

 

Reik hier het gouden offervat,¹⁷⁹

180

Des overledens zoen geschat.¹⁸⁰

 

Och Agamemnons telgh, wy geven¹⁸¹

 

Dit u, gescheiden uit het leven.

 

Ontfang dees blonde haervlecht toch,

 

Op dezen grafzerk u tot noch

185

Niet aengeboôn. het kan niet baeten

 

Mijn traenen over u te laeten.^183-86

 

Wy beide zijn nu van der hant¹⁸⁷

 

Te verre van ons vaderlant,

 

Daer elk my schat in dat geweste¹⁸⁹

190

Geslaght, het vaderlant ten beste.¹⁹⁰

163 nachtgezicht: droomvisioen (zie vs. 44-vlg.).

164 Eur.: ‘in de nacht, welks duisternis thans is verdwenen’ (vgl. V.'s onjuiste wending: schuw ...).

166 huis: geslacht; vernomen: gezien (vs. 274).

170 behoeden, misplaatste toevoeging.

171 ter zielen: naar de schimmen in de onderwereld.

172 wiens uitvaert; Vondel behoudt hier de relatieve aanknoping van het Latijn (hij is het wiens ...); uitvaert: dood (zie Mnl. Wdb. i.v. utevaert).

173 en storte: al stortend; lijkofferdranken: plenggaven, bestaande uit melk, wijn en honing.

175 jammerkelk; de Grieken gebruikten een kruik; vol offerbloet, onjuist (op het vb. van het Lat.); het Gr. doelt op melk; en in verband daarmee dient kalven (176) - in overeenstemming met de Gr. tekst - te worden: jonge koeien.

178 zoenoffers ...; versta: offers om de schim van den overledene gunstig te stemmen.

179 offervat; vgl. de aant. bij vs. 175.

180 Versta: welks inhoud geacht wordt de schim van den overledene gunstig te stemmen.

181 wy geven (zij stort bij deze woorden de kruik uit) ... leven; Eur.: ‘als aan iemand die uit het leven gescheiden is’ (zò kunnen de toehoorders die weten dat Orestes nog leeft, de zin anders opvatten dan de sprekende I.).

183-86 Eur.: ‘wil het (hoewel hier gebracht) aanvaarden, want op uw graf zal ik niet kunnen neerleggen mijn blonde haar, noch mijn tranen storten’.

187 wy beide ..., onjuist; Eur.: ‘want ik ben ver van ons beider vaderland’; van der hant: afwezig.

189 daer (weer opgevat en verduidelijkt in: in dat geweste): waar.

190 het ... beste, toevoeging.

[p. 247]

Rey:

 

Mevrou, 'k zal op zijn ongrieksch nu

 

Met Asiaensche wijzen u

 

Antwoorden, en treurzangen zingen,^191-93193

 

Gelijk voor 's lants verstorvelingen¹⁹⁴

195

Godt Pluto zingt op deze stof.¹⁹⁵

Ifigenie:

 

Och Atreus huis, och vaders hof,¹⁹⁶

 

Het licht der kroonen is verdweenen.¹⁹⁷

 

Der Grieken maght, lang uitgescheenen,

 

De schult met rijke vorsten boet.^198-99

200

Het eene jammer 't ander broet.²⁰⁰

 

De zon verberght haer blijde glanssen,

 

En wijkt te rugge aen 's hemels transsen

 

Met een bewolkt gespan alreê.^201-203203

 

Het eene volght op 't ander wee,²⁰⁴

205

En moort op moort, en slagh op slagen.

 

De straf treft Tantels bloet en magen,²⁰⁶

 

Voorheen geplaeght. een helsche geest

 

Slaet voort, en plaeght u allermeest.^207-208

 

Het nootlot van mijn moeders huwelijk

210

En haere bruiloft trofme gruwelijk

 

In 't eerste, en een wreet nootlot leit^209-11

 

My van 't begin de zwaerigheit

191-93 Vondel heeft de onjuiste voorstelling dat de rei een andere ‘wijs’ zingt dan I. zelf (vgl. aant. vs. 157-58); de klaagmuziek der Grieken stamde uit Azië(vandaar: ongrieksch: barbaars).

193 antwoorden ... zingen; in verband met de vorige aantekening op te vatten als: treurzangen (voor de doden) te zingen, beantwoordend aan de uwe.

194 gelijk ..., onjuist: voor ... verstorvelingen is op te vatten als voor de doden en dan als bijv. bep. te verbinden met treurzangen; 's lants, toevoeging.

195 Onjuist; ‘gelijk Pluto (de dodengod) die ingeeft’; op deze stof: op dit thema. - Ifigenie is hier een onjuist bovenschrift; immers nu volgt het klaaglied van het koor (tot en met vs. 208). Eerst de moderne edities hebben deze verzen aan het koor teruggegeven.

196 Atreus huis (geslacht), zie vs. 3.

197 het licht der kroonen (lumen sceptrorum): het licht, de luister der heerschappij.

198-99 zinloos naar de corrupte tekst van Commelinus, door Portus in 't Lat. ook zinloos vertaald. Met moderne verbetering: Te niet ging de heerschappij der eens gelukkige vorsten van Argos; lang uitgescheenen: die lange tijd haar luister heeft uitgestraald.

200 broet (hist. praes.): broedde, voortbracht (zie de volgende regels).

201-203 In de oorspronkelijke tekst zijn hier enige regels uitgevallen, waarin de rei melding maakte van Atreus' wandaad; deze zette nl. zijn broeder Thyestes diens eigen kinderen als spijs voor. Volgens de sage week op die dag de zonnegod van ontzetting uit zijn baan (vs. 201-vlg.).

203 met ... alreê; versta: zichzelf verduisterend (door zich in wolken te hullen); een toevoeging van Vondel, die een niet bij de sage (zie vorige aant.) passende voorstelling geeft, nl. dat de zon wegschuilt achter de wolken.

204 Hierop diende te volgen: wegens de gouden vacht, verg. vs. 831 (waarborg voor de duurzaamheid der heerschappij en daarom door Thyestes listig aan zijn broeder Atreus afhandig gemaakt).

206 Eur.: ‘Sinds dien wordt wegens de voorheen gedode afstammelingen van Tantalus (de kinderen van Thyestes, zie boven) het gehele huis gestraft’. Vondels voorheen geplaeght diende te zijn: voorheen gedood.

207-208 een helsche geest; Gr.: ‘(zo jaagt thans) een bovenmenselijke macht (daimoon) in verbitterde jacht op u aan’; allermeest, zinloos toevoegsel. - Hier begint Ifigenia te spreken.

209-11 het nootlot ... eerste; Gr.: ‘rampzalig lot was mij beschoren van het ogenblik af dat mijn moeder huwde’.

[p. 248]

 

Van mijn geboorte voor mijne oogen,

 

En waerom ik wert opgetogen,^211-14214

215

Die van den Griek was aengezocht²¹⁵

 

Ten echte, om hunnen oorloghstoght²¹⁶

 

Te spoeden. ik, al t' ongelukkigh,^216-17

 

Een kint van Ledaes dochter drukkigh,²¹⁸

 

Ben al te weeligh opgevoet,²¹⁹

220

Om opgeoffert vroegh mijn bloet

 

Te storten, weghgevoert te wagen²²¹

 

Naer Aulis, daer de legers lagen,

 

Gelijk een bruit, een schoone bruit²²³

 

Van Thetis zoon. ik jonge spruit

225

Och och in Pontus neêrgezeten,²²⁵

 

Ongastvry Pontus, woon vergeeten

 

In 't guure en barre noortsche lant,

 

Versteeken van het huwlijkxpant,²²⁸

 

Van kindren, maegen, en Micene,²²⁹

230

En Junoos dienst, gelooft voorheene,²³⁰

 

Al wevende door Pallas gunst

 

De zonnebeelden naer de kunst.^231-32230-32

 

Ik ben een priesterin by vreemden,²³³

 

Van bloet geverft in dorre beemden,²³⁴

235

En doop de Vloekgodin in bloet,^234-35235

 

Ook d'outers bloetroot en verwoet,²³⁶

 

Op deerlijk jammeren en klaegen²³⁷

211-14 Gr.: ‘en mijn noodlotsgodinnen beschikten mij bij mijn geboorte dat ik op zou groeien in jammer’; leit ... voor mijne oogen, naar 't onjuiste Lat. portenderunt.

214 waerom ...: tot welke (ellende) ik opgroeide.

215 Deze woorden zijn door Portus (en dus door Vondel ook) ten onrechte op Ifigenia betrokken; zie daarvoor vs. 216-17; van den Griek, collectief op te vatten, vgl. hunnen (vs. 216). Dit slaat in Portus' gedachtengang op het bedrog, vermeld in vs. 27 vlg.; was: werd.

216 ten echte: tot een huwelijk met Achilles.

216-17 om ... te spoeden (een gunstig verloop te doen nemen), toelichting van Vondel; de verzen 215-16 luiden in het Grieks: ‘naar wier hand eenmaal zoveel Grieken dongen’ en zijn te verbinden met Ledaes dochter in vs. 218.

218 Ledaes dochter drukkigh: de ongelukkige Clytemnestra.

219 al te weeligh; bij Euripides betitelt Ifigenia zichzelf als eerstgeboren loot (vgl. vs. 224); dus: ik ... als eerstgeboren spruit van Leda's dochter ben opgevoed om ... Overigens verkort Vondel hier.

221 te wagen: op een wagen.

223 een schoone bruit; ‘als jammerbruid’ zegt Euripides; zie verder vs. 27-vlg.

225 in Pontus; Vondel denkt dus aan het landschap; er is echter sprake van de (Zwarte) Zee; ongastvrij (zie vs. 132); Eur. heeft de oorspronkelijke naam axeinos die door euphemisme in euxeinos de gastvrije, is veranderd.

228 versteeken ...: ongehuwd.

229 Micene, Iphigenia's vaderstad.

230 Eur. zegt: ‘nu zing ik niet meer het loflied op Hera (Juno) van Argos’.

231-32 Geheel in de war; Eur.: ‘noch weef ik langer met de spoel in het lieflijk gonzend weefsel een kleurrijk beeld, de gestalte van de Attische Pallas en van de (door haar) overwonnen wilde Titanen’. Vondel, misleid door het Lat. radio (gewoonlijk straal, hier weefspoel) en imagines Titanum (de zonnegod is toevallig ook een Titaan) heeft gedacht aan - onder inspiratie van Minerva, de patrones van de weefkunst uitgevoerde - weefsels, welke de beelden die de zon te aanschouwen geeft, dus de beelden der natuur, op kunstige wijze nabootsen.

230-32 I. noemt juist deze werkzaamheden, daar dit de bekende huiselijke arbeid was van het beschaafde Griekse meisje.

233 Versta: nu ben ik priesteres bij barbaren (de Scythen).

234 van bloet geverft (bij vreemden): bloedige offers aan hun goden brengend, zich bezoedelend met bloed; voor het Grieks zie hieronder aant. 234-35.

234-35 Gr.: ‘Maar ik bezoedel met bloed van vreemdelingen, aan afschuwwekkend verderf prijs gegeven, hier het altaar.’

235 vloekgodin = Portus' Aten: de verpersoonlijking van het Verderf.

236 verwoet (bij outer): wreed, gruwelijk.

237 op: begeleid door, gepaard gaande met.

[p. 249]

 

Der schreienden, ter neêr geslagen.²³⁸

 

'K herdenke 't leet, van outs geleên,²³⁹

240

En klaege om broeder, te Miceen

 

Gestorven, mijn' Orest, geboren

 

Ter kroone, dien ik liet verloren,²⁴²

 

Een teder kint, en zuigeling,

 

Dat noch aen moeders borsten hing.

Rey:

245

Hier komt een herder van het zeestrant aengestooten.²⁴⁵

 

Gewis hy brengt wat nieus.

Herder:

 

ô dochter van den grooten

 

Vorst Agamemnon, spruit van Klytemnestre, hoor,

 

Ik brenge een nieuwe maer, die vreemt klinkt in uw oor.²⁴⁸

Ifigenie:

 

Wat schrikmaer brengtge ons nu?²⁴⁹

Herder:

 

twee jongelingen quamen

250

Naer 't Cyaneesche lant te scheepe hier te zamen

 

Gevloôn, een aengenaem slaghtoffer voor Diaen.^249-51251

 

Wilt gy het waschbadt en d'inwydinge en het slaen²⁵²

 

Niet spoeden naer den eisch?²⁵³

Ifigenie:

 

Wat zijn dit voor gezellen?

 

Hoe heet hun lantgewest? kunt gy dien lantaert mellen?²⁵⁴

Herder:

255

't Zijn Grieken. dat 's het al, en meer niet, met een woort.²⁵⁵

Ifigenie:

 

Hoe heetenze? hebt gy hun naemen niet gehoort?

Herder:

 

d'Een noemde Pylades zijn' reisgenoot.

Ifigenie:

 

zegh hoe men

 

Nu Pylades weêrom den reisgenoot hoort noemen.

238 Versta: der slachtoffers, die wenen, als zij worden gedood.

239 Onjuist; Eur.: ‘maar heden vergeet ik dat alles.’

242 verloren: om hem niet meer te zien, dus = achter.

245 aengestooten: aangelopen.

248 die ... oor: waarvan ge zult ophoren.

249 schrikmaer, onjuist. Gr.: ‘wat is het dat ons ontijdig stoort in de gedachten, die ons tot nu bezighielden’.

249-51 twee ... gevloôn. Vondels voorbeeld is bedorven. De juiste tekst heeft: ‘ontkomen met hun schip aan de donkere (cyaankleurige = blauwe; vgl. Vondels Cyaneesche!) Symplegaden (zie vs. 131) zijn twee jongelingen hier aangeland’.

251 aengenaem: welkom.

252 waschbadt; bedoeld is het te sprenkelen wijwater, zie aant. vs. 56; daarmee is d'inwydinghe (ook en het slaen, een toevoeging van Vondel) in hendiadys te verbinden (dus: het wasbad dat de inwijding vormt tot de offerhandeling).

253 spoeden: spoedig zorgen voor.

254 kunt ... mellen (melden, van Helten, § 36), toevoeging; dien lantaert: het vaderland van hen.

255 dat's het al: dat is alles wat ik weet. De rest is een - in dit verband wel komische - toevoeging.

[p. 250]

Herder:

 

Dit's onbekent tot noch. wy hoorden 't van geen liên.²⁵⁹

Ifigenie:

260

Zegh op, hoe vingtge hen? hoe quaemtge hen te zien?

Herder:

 

In eene holle rots, aen d'ongastvrye stranden

 

Van Pontus.

Ifigenie:

 

en wat zoekt gy herders, die de randen

 

Der zee niet bout, aen zee.^262-63263

Herder:

 

wy quamen 't offervee

 

En d'ossen spoelen en afwasschen in de zee.

Ifigenie:

265

Koom herwaert. zeghme nu, hoe kreeghtge hen gevangen,²⁶⁵

 

En op wat wijs? 'k wensch dit te hooren met verlangen.

 

Zy komen spade hier. geen Griek heeft naer ons wet

 

Het outer van Diaen oit met zijn bloet besmet.^267-68

Herder:

 

Na dat wy herders een drift ossen derwaert dreven,

270

Daer 't water van de zee komt door twee rotsen streven,^269-70

 

En eene rotsspelonk de borst voorover steekt,

 

Waer op met woest gedruisch de golf geduurigh breekt,^271-72

 

En in wiens hol gewelf de purpervisschers doken,²⁷³

 

Verneemt een herder van ons volk, eer wy het roken,²⁷⁴

275

Twee jongelingen. hy deist schichtigh achterwaert²⁷⁵

 

Op zijne toonen, zeght: och zietge niet een' aert²⁷⁶

 

Van geesten zitten? een van d'onzen opgetogen,^276-77

 

Vout met eerbiedigheit zijn handen, slaet zijne oogen^277-78

 

Ter aerde, en bidt hen aen, ootmoedigh en gedwee:²⁷⁹

259 Vgl. hierbij de aant. bij vs. 62; wy ... lien; versta: niemand weet het.

262-63 die ... bout: die niet verkeert aan ... (vgl. Lat. colere).

263 offervee; Gr. en Lat. alleen vee.

265 koom herwaert, onjuist: kom nu tot de zaak terug.

267-68 geen ... oit; Eur. (corrupte tekst) heeft: tot nog toe heeft geen Griek ... Met moderne correctie: Het is lang geleden dat het laatst een Griek ... (vgl. het begin van vs. 67). Zie hiervoor de aant. bij vs. 41, waar in de oorspronkelijke tekst van Grieken sprake is, en waar Vondel met het oog op deze (corrupte) plaats (vs. 267) vreemde zet, een vervanging die hij ook elders in dit stuk toepast; naer ons wet (toevoeging): in overeenstemming met onze gebruiken (zie vs. 41).

269-70 derwaert ... daer; Eur.: ‘naar de zee die binnen stroomt door de Symplegaden’ (= ‘twee rotsen’ bij V.; vgl. vs. 132).

271-72 Het beeld is van Vondel.

273 daken, onjuist. Het was de gewoonte der purpervissers om in die grot te wachten, totdat hun netten vol waren.

274 verneemt; zie vs. 166.

275 schichtigh: haastig.

276 op ... toonen (tenen): voorzichtig sluipend.

276-77 een aert (soort) van geesten; Gr.: een paar bovenmenselijke wezens (Goden).

277-78 opgetogen ... handen; Vondel heeft het Latijn verkeerd verbonden. Eur.: ‘een van ons, een godvrezend man, hief de handen omhoog.’ Vondel christianiseert hier (zie vout); opgetogen: in vrome vervoering (herhaald in met eerbiedigheit: met godsdienstig eerbetoon).

279 ter aerde, weer christianisering; Eur.: ‘kijkt in hun richting’; ootmoedigh en gedwee (toevoeging): nederig en onderdanig.

[p. 251]

280

O Godt Palemon, zoon van onze Leukoteê,²⁸⁰

 

Schipredder, help ons toch: het zy gy bey te gader²⁸¹

 

Op strant zweeft: 't zy gy 't kroost zijt van den sterken vader,^281-82282

 

Godt Nereus, die een' rey van vijftigh dochtren teelt.²⁸³

 

Een ander los gezel en godtloos, wien 't verveelt,²⁸⁴

285

Beschimpte zijn gebeên, en zey dat dees gestranden,²⁸⁵

 

Na schipbreuk in het hol gedoken, onze handen

 

Uit schrik ontwijken, om t'ontgaen den offermoort,²⁸⁷

 

En 't menscheslaghten, op hunne aenkomst eerst gehoort.²⁸⁸

 

De meesten dochten dit was recht en wel gesproken,

290

En stemdenze aen te slaen, om voor Diaen te smooken,²⁹⁰

 

Naer 's lants gebruik en wet: maer midlerwijl verlaet

 

Een van dees twee de laeghte, en stijght, tot dat hy staet²⁹²

 

In top der steenrotse, en begint dan heene en weder

 

Het hooft te schudden, en te zwaeien op en neder,

295

En kermde al bevende, sloegh d'armen overal,²⁹⁵

 

En raesde harssenloos, en schreeude, als uit een dal²⁹⁶

 

De jaeger op de jaght: ô Pylades, zie deze:

 

Maer zietge niet hoe dees draekin, des afgronts vreeze,^297-98298

 

My wil verslinden, en, met adderengebroet²⁹⁹

300

Gewapent in de vuist, my aenrant zoo verwoet?³⁰⁰

 

Een andre blaest vast vier en vlam uit haere kleêren,

 

Stookt moort, en, strevende op de zwarte draekeveeren,³⁰²

 

Houdt moeder in den arm, om in dit steenen graf

 

Mijn lijf te dompelen. och och, zy valtme straf,^303-304304

305

En wilme moorden. waer gevloôn uit doots gevaeren?

 

Men zagh hem razen, niet met eenerley misbaeren,³⁰⁶

 

Maer op veel wijzen: want hy bulkte of baste fel,

280 Palaemon en zijn moeder Leukothea zijn volgens de sage de in zeegoden veranderde zoon en gemalin van den Thessalischen koning Athamas (zie Vondels Herscheppinge IV, 739 en de voorafgaande verzen, Dl. VII, blz. 539); onze, toevoeging van V.

281 schipredder: beschermer van de schepen in nood.

281-82 zweven: zwerven (zie vs. 554); Eur.: ‘hetzij gij de twee Dioscuren (Castor en Pollux) zijt, die daar op de rots aan de kust zit’ (= of zijt ge misschien ...). De Dioscuren werden door de in gevaar verkerende zeelieden aangeroepen.

282 kroost: nakroost.

283 teelt (hist. praes.): verwekte.

284 een ... los gezel: een onverschillige kerel (‘los’ op godsdienstig gebied; zie de nadere verklaring in godtloos); vervelen: ergeren.

285 beschimpen: honen; ... dees gestranden ...; versta: dat dit schipbreukelingen waren, die na hun aankomst aan het strand ...

287 schrik: angst.

288 op ... eerst, onjuiste toevoeging. De bedoeling is: welk gebruik hun bekend was.

290 stemmen: overeenkomen, besluiten; aenslaen: aangrijpen, zich meester maken van; om ... smooken: om als brandoffer voor Diana te dienen.

292 laeghte, naar de Lat. toevoeging solo: de bodem van de grot.

295 al ... overal; Eur.: ‘terwijl zijn handen sidderden’.

296 raesde harssenloos: verkeerde in razernij, verstandsverbijstering; uit een dal, toevoeging.

297-98 deze ...; niet begrepen door V.; Eur. bedoelt: ziet ge dat monster daar, en dáár dat andere.

298 des afgronts vreeze: schrikgedrocht uit de onderwereld.

299 verslinden; Eur.: vermoorden.

300 in de vuist, toevoeging; aenranden: aanvallen.

302 stookt moort: blaast een vlam van moord uit; strevende: roeiende, aanroeiende (op haar vlerken).

303-304 moeder: het lichaam van de door Orestes vermoorde Clytemnestra; om ... dompelen, zinledig; Lat.: ut in hunc saxeum tumulum abiciat; Gr. echter: ‘om dit rotsblok op mij te werpen’ (voor den waanzinnigen Orestes gaat de gestalte van zijn moeder die hij meent te zien, over in een rotsblok).

304 zy ... straf: zij is fel tegen mij, toevoeging.

306 razen; zie vs. 296.

[p. 252]

 

Gelijk een kalf, of hont, of rees, als uit de hel^307-08

 

Een helsche Razerny in 't licht komt opgerezen.^308-09

310

Wy zaten stom van schrik, en als ter doot verwezen.³¹⁰

 

Hy rukte een zwaert uit, viel de kalvers op het lijf,³¹¹

 

En dreef hun 't lemmer in de darmen fel en stijf:³¹²

 

Gelijk een wreede leeu, als een die, heet verbolgen,³¹³

 

De Razerny waent aen te tasten en vervolgen,

315

Zoo dat het bloet in zee zich mengde met het schuim.

 

Toen al de herders [nu vergadert op het ruim,³¹⁶

 

De neêrlaegh van hun vee en offerossen zaegen]³¹⁷

 

Den horen bliezen, dat' er 't lant af moght gewaegen,

 

Om alle huisliên flux te helpen op de been,^316-19319

320

Dewijlze hunne maght oordeelden veel te kleen,

 

Om 't hooft te bieden aen dees sterke vreemdelingen;

 

Zoo quamenze te hoop uit alle hoeken springen:³²²

 

Maer daetelijk bezweek de dolheit met dien gast.³²³

 

Het schuim droop langs de kin. toen leedt men weinigh last,³²⁴

325

En ieder pooght met kracht den overlast te keeren

 

Met slaen en worpen. om het onheil af te weeren^325-26326

 

Sloegh Pylades hem gade, en vaeghde mont en kin³²⁷

 

Van spogh en schuim, en vlyde en dekte uit trouwe min³²⁸

 

Zorghvuldig 't kleet om 't lijf, en paste aen alle zijden³²⁹

330

Hem voor de steenen en voor wonden te bevrijden,³³⁰

 

Als een gedienstigh vrient, die zijnen plicht bewaert.³³¹

 

Maer als de dolle zijn verstant krijght en bedaert,³³²

 

En schichtigh oprijst van zijn' val, ziet hy met schroomen³³³

 

Een schriklijk onweêr van den vyant nader komen,³³⁴

335

En dreigen met gevaer. hy zucht, wy vaeren voort

307-08 want ... hont; Vondel geeft het op een corrupte tekst berustende Lat. weer; Gr. (met moderne emendatie): ‘maar daar was niets te zien van die gedaanten, neen, hij vervormde in zijn waanzin tot een andere voorstelling het loeien van (ons) vee en het blaffen van (onze) honden’.

308-09 of rees ..., onjuist. Gr.: ‘welke geluiden men zegt dat de Furiën plegen na te bootsen.’

310 verwezen: veroordeeld (... als kinderen des doods).

311 Eur. laat Orestes in zijn waanzin hetzelfde doen, wat de sage verhaalt van Ajax: deze richtte nl. een slachting aan onder schapen, die hij aanzag voor de hem vijandige mede-Grieken.

312 fel en stijf, toevoeging.

313 als een ...; Eur.: ‘wanende zich daarmee te verweren tegen de Furiën.’

316 op het ruim (toevoeging): op het ruime strand (veld).

317 neêrlaegh: slachting.

316-19 Vondel beknot de hoofdzin van Eur. en maakt die tot een bijzin in 318. Gr.: ‘Toen men zag, hoe de kudde daar werd geveld en verdelgd, ging ieder van ons zich wapenen en bliezen wij op schelpen om onze landgenoten bijeen te brengen.’

319 huisman: boer, landbewoner.

322 zoo quamenze ...; bij Eur. is dit een tweede hoofdzin (zie aant. 316-19); uit ... springen: van alle kanten aangesneld.

323 daetelyk: plotseling; Eur.: ‘de vreemdeling intussen - de vlaag van waanzin was voorbij - stortte ter aarde’.

324 toen ... last: toen hadden wij het gemakkelijker.

325-26 Eur.: ‘ieder beijvert zich om hem te treffen met steenworpen’; den overlast bewijst dat V. zich de situatie verkeerd voorstelt (zie vs. 323).

326 om het onheil (de gevaarlijke aanval) af te weeren, toevoeging van Vondel, die niet past bij het onmiddellijk volgende.

327 gade slaen: met liefderijke zorg beschermen.

328 vlyde en dekte (hendiadys); Eur. echter spreekt van een beschutting door het als schild voor hem houden van het stevige kleed.

329 zorghvuldigh: met tedere zorg.

330 bevrijden: vrijwaren.

331 bewaren: vervullen.

332 en bedaert, onjuist: Orestes lag in onmacht en komt nu bij.

333 schichtigh: haastig.

334 een ... onweêr van den vyant; Lat. procellam hostium imminentem sibi; Gr. branding.

[p. 253]

 

Met steenenworpen, elk om 't felste uit zijnen oort.

 

Wy hooren flux hoe d'een den andren maent heel deerlijk:³³⁷

 

Wy moeten sterven: doch vrient Pylades, om eerlijk³³⁸

 

Te sterven, volgh mijn zwaert, en pas nu weer te biên.³³⁹

340

Wy, als zy moedigh dus de sabel zwaeien, vliên

 

Ten bosch, op 't voorgeberghte. in 't vlughten van den eenen

 

En 't staen van anderen, zoo rust men niet met steenen^341-42

 

Te treffen, datze in 't endt bezwijken. men liet af³⁴³

 

Van worpen, toen men zagh hoe elk zich overgaf.

345

'T is ongeloofelijk, en wonder vreemt, dat onder³⁴⁵

 

Al dien ontelbren hoop van lantvolk in 't byzonder

 

Niet een den offer der godinne veiligh kon^346-47

 

Aengrijpen: evenwel 't geschiede. men verwon^347-48348

 

En kreeghze, toenwe schier te moedeloos veraerden.³⁴⁹

350

Men slootze in eenen ring, en wrong met kracht de zwaerden³⁵⁰

 

Uit hunne sterke vuist. zy vielen, flaeu en mat

 

Van worstlen, op hun knien. wy brengenze aengevat³⁵²

 

Den koning toe, die zietze, en, zonder lang te wachten,

 

Verzentze aen u, om hen te wasschen en te slaghten.

355

Nu hebtge, ô priesterin, het geen uw hart begeert,

 

Twee vreemdelingen, ten brantoffer u vereert.

 

Het gansche Grieken zal rechtvaerdigh endtlijk moeten³⁵⁷

 

Den nederslagh, aen u begaen in Aulis, boeten.³⁵⁸

Rey:

 

Het zy wie 't wil, gy hebt wat wonders ons verhaelt

360

Van dezen Griek, dus wijt aen Pontus kust verdwaelt.

Ifigenia:

 

't Gaet wel. nu ga vry heene, en brengme dees gezellen.³⁶¹

 

Wy willen onzen plicht aen hen te werke stellen.

 

O wee mijn hart, gy waert voorheene wel gerust,³⁶³

337 flux: aanstonds; manen: wijzen op (indachtig maken); heel deerlijck: Eur.: grimmig, vrees aanjagend (aan ons; zie vs. 338-39).

338 eerlijk: eervol.

339 pas ... biên: doe uw best tegenstand te bieden.

341-42 Eur.: ‘maar wanneer de ene helft vluchtte, viel de andere weer aan’; in 't vlughten: onder het vluchten.

343 treffen is onjuist; zie vs. 345-48; datze ... bezwijken tot overgaf (344) is geheel onjuist; Gr. (juiste tekst): ‘en wanneer zij diè helft hadden teruggedreven, beukte het zo even wijkende deel weer met stenen’.

345 Vondel laat weg een aanvangswoord maar.

346-47 in 't byzonder niet een: niet een in het bijzonder, individueel.

347-48 veiligh ... aengrijpen, gelijk Lat.; Gr. (naar juiste tekst): het geluk had ze te raken.

348 evenwel 't geschiede, toevoegsel; mogelijk bedoelt Vondel: toch kregen we ze (of: toch was het zò, als ik hier - vs. 345-vlg. - vertel).

349 Eur.: ‘met moeite, niet door moedig aanvallen, doch ...’; te moedeloos veraerden: in lafheid ontaardden.

350 en wrong ... onjuist; de bedoeling van Eur. is: en wierpen hun op handige wijze met stenen de zwaarden uit de hand (zijzèlf waren schotvrij).

352 van worstlen: van de inspanning van het gevecht.

357 Grieken: Griekenland; rechtvaerdigh: naar recht en billijkheid.

358 nederslagh: doodslag.

361 't gaet wel; versta: goed (tot afsluiting van het aangehoorde verhaal); vry; Eur. imperatief zonder meer (de herder verlaat nu het toneel).

363 gerust; de zin van het Grieks is: zacht gestemd.

[p. 254]

 

En toonde u tegens elk, die lande aen deze kust,

365

Medogende, gewoon te schreien om de zielen³⁶⁵

 

Der vreemde gasten, die in uwe handen vielen:

 

Nu zultge, wie gy zijt, gevoelen onzen haet,³⁶⁷

 

Ontsteeken door den droom, die op Orestes slaet,³⁶⁸

 

Nu doot gerekent. dit verstoort mijn hart van binnen.³⁶⁹

370

Dit 's zeker. waerde rey, trouhartige vriendinnen,³⁷⁰

 

Ik wort gepijnight: want wie ongelukkigh leeft,^370-71

 

Valt wrevligh tegens hem, wien 't lot gezegent heeft.^371-72

 

Noit liet Jupijn een' wint uit Grieken herwaert ruischen.

 

Noit schip voerde oit Heleen, mijn schennis, door het bruischen^373-74

375

Der Cyaneesche rots, met Menelaüs hier,^374-75

 

Op dat ik wraek aen hen moght neemen trots en fier,

 

En offrenze op dit strant, gelijkze voor hun schepen³⁷⁷

 

My, als een jonge vaers, op Aulis zeekust greepen,

 

En slaghtten. vader zelf verstrekte d'offerman;³⁷⁹

380

Een gruwelstuk, dat ik noch niet vergeeten kan.

 

'K viel vader om den hals, en knielde, en kreet te gruwelijk:³⁸¹

 

O vader, gy besteetme. och och, een schendigh huwelijk!³⁸²

 

Mijn moeder te Myceen, terwijlge my vermoort,

 

Verwekt den bruiloftsgalm met zang en fluit, gehoort

385

In 't hofgewelf. gy velt my met uwe eige handen.^384-85385

 

De bruigom, my belooft, in 't voeren naer de stranden

 

Van Aulis te karros, met eenen loozen toon,³⁸⁷

 

Ter moortfeest, was geensins Achilles, Peleus zoon,³⁸⁸

365 zielen der, toevoegende omschrijving; Eur.: ‘wegens de verwantschap der Griekse gasten’ (vgl. voor dit ‘Griekse’ de aant. bij vs. 267-68).

367 haet; Eur.: onwelwillendheid (vgl. vs. 369).

368 ontsteeken: ontstoken.

369 nu, vul in: door mìj.

370 dit 's zeker, nl. het dood zijn van Orestes, zo als de droom dat mij openbaarde.

370-71 (tot: ik wort gepijnight). De door Portus vertaalde tekst is corrupt; Gr. (naar de juiste tekst): Thans blijkt mij, vriendinnen ( = V.'s dit 's zeker), hoe waar het gezegde is ...; want: nl. dat, wie ...

371-72 wie ongelukkigh leeft ... De Gr. tekst is corrupt; met moderne emendatie: ‘wie ongelukkig is, wordt door eigen lijden meedogenloos voor wie nòg ongelukkiger is.’

373-74 E.: ‘maar nooit’ ...; kennelijk is in het oorspronkelijk een vers uitgevallen met de gedachte: nu zal ik dan deze Grieken zonder deernis offeren, ofschoon zij wel beschouwd deerniswaard zijn wegens hun onschuld. - De beide met noit beginnende verzen (zinnen) dienen één gedachte te vormen (bij Eur. een ontkennende hendiadys); versta: geen wind ooit, waardoor een schip hierheen werd gedreven, dat Helena voerde ...; mijn schennis: die de schuld is van mijn ongeluk (nl. omdat zij zich door Paris liet schaken).

374-75 het bruischen ... rots (uitbreiding van Vondel); versta: het bruisende water tussen de Symplegaden (vgl. vs. 250 met aant.).

377 Eur.: ‘hun hier een Aulis bereidend in ruil voor dat andere, waar de Grieken’ ... (vgl. Vondels ze).

379 De zinsbouw is Gr.-Lat.; (Vader zelf zouden wij weergeven door een bijzin: terwijl (waarbij) mijn eigen vader de offerpriester was.

381 Geheel onjuist; Eur.: ‘Hoe vaak gingen mijn handen wild omhoog naar zijn baard en hoe hing ik aan zijn knieën, zeggende woorden als deze’ ...; het omvatten van de knieën en het aanraken van de baard vormen tezamen het smekelingsgebaar der oude Grieken.

382 Vat dit vers op als één zin: o vader, gij huwt mij uit (= V.'s besteet) tot een gruwbaar huwelijk.

384-85 gehoort ... hofgewelf, op te vatten als: opklinkende tot de zolderwelving van de paleiszaal.

385 gy velt my: en gij vermoordt mij (op te vatten als indrukwekkende herhaling van het eerste lid der tegenstelling; zie vs. 383 terwijl ge).

387 met ... toon: op arglistige wijze.

388 ter moortfeest (feest vroeger vrl.); Eur.: ‘tot een bloedig bruiloftsfeest’.

[p. 255]

 

Maer Pluto. 'k zagh helaes, heer broeder weêrgekomen³⁸⁹

390

Door eenen sluier. 'k heb hem in den arm genomen,^389-90

 

Die nu al doot is, en schoon ik Orest bestont,³⁹¹

 

Als zuster, 'k myde hem te kussen mont aen mont,^391-92

 

Uit eerbre schaemte, als een' die Peleus hof zou eeren,³⁹³

 

En staekte 't groeten, tot ik t' Argos weêr moght keeren.³⁹⁴

395

Rampzaelge Orestes, gy zijt doot. wat ongeval

 

Heeft u, die vader volghde in deughden boven al,^395-96

 

Vernielt? 'k versma den list der godtheit, die wy eeren,³⁹⁷

 

En, als een' smet, een' man van 't outer af durf keeren,³⁹⁸

 

Zoo hy een nederslagh met zijne hant beging,³⁹⁹

400

Of een doot lichaem raekte, of versch geboreling,⁴⁰⁰

 

Naerdienze schept vermaek en lust in offerhanden⁴⁰¹

 

Van vreemdelingen, die op deze kust belanden.

 

Latone, gemaelin van Jovis majesteit,⁴⁰³

 

Heeft geenerwijs geleert dees blinde onwetenheit:⁴⁰⁴

405

En 'k hou het dischgerecht, de godtheên aengeboden⁴⁰⁵

 

Van Tantalus, verziert. geen godtheit laet zich nooden

 

Op zulk een spijs, noch vont oit smaek in kinderspier:⁴⁰⁷

 

Neen zeker, ik geloof dat d'ingezeten hier,⁴⁰⁸

 

Moordaedigh uit den aert, dees smet op goden schoven:⁴⁰⁹

410

Want geene boosheit hecht op 't godendom daer boven.

REY.

I. Keer:

 

O blaeuwe toevloet van het meer,

 

Dat stroomende langs Argos heen,

389 Pluto: de doodsgod.

389-90 'k Zagh ...; zinloos. Gr.: ‘door mijn (bruids-)sluier heenziende (bij mijn vertrek van huis) nam ik mijn broeder niet nog eens in mijn armen’ (Orestes was toen nog een klein kind, zie vs. 243).

391 al doot; vgl. voor dit al Edipus, vs. 1146 met aant.

391-92 bestont, als zuster; de komma is zinstorend. Eur. zegt: ‘ik zijn zuster’ (zie de Commelinustekst).

393 uit ... schaemte; Eur.: ‘uit schaamte’ (voor het verraden van al te veel aandoening bij het verlaten van het ouderhuis); als een ...; Eur.: ‘daar ik immers, zo dacht ik, naar het (bevriende) huis van Peleus (Achilles' vader) zou gaan’.

394 staekte; Eur.: ‘stelde uit’; 't groeten (= Lat.); Gr.: betuigingen van genegenheid (kus en omarming); tot ... keeren; versta: tot binnenkort, als ik Argos weer eens zou bezoeken.

395-96 Ten onrechte bezigt Vondel hier twee gescheiden zinnen; Eur. heeft een uitroep. Gr. (met moderne emendatie): ‘Rampzalige (Orestes), zo (= nu) gij gestorven zijt, welk een heerlijkheid is voor U dan verloren gegaan in de veelbenijde heersersmacht van uw vader’ (die uw erfdeel zou zijn geworden); vgl. vs. 241-42.

397 'k versma ...; hier heeft ook Eur. een abrupte overgang; er zijn enige verzen uitgevallen, waarin Iphigenia terugkeert tot haar na vs. 372 afgebroken beschouwingen over het deerniswaardig lot van de zoëven gevangen Grieken; Eur.: ‘ik laak de valse redenering van de godheid’ (die wy eeren, toevoeging).

398 die, als een bezoedelde ...

399 nederslagh: doodslag,

400 of ... geboreling: of een kind, zo uit de moederschoot gekomen. Wat in vs. 398-400 vermeld wordt, noemt Iphigenia onverenigbaar met wat ins v. 401-02 staat. In vs. 401 zou dus duidelijker dan 't voegwoord naerdien zijn: terwijl ze toch.

401 Zie de vorige aant.

403 Jovis majesteit: Jupiter; zie verder de aant. bij vs. 136.

404 Eur.: ‘kan onmogelijk zulk een ongerijmd wezen het leven hebben geschonken’.

405 Eur.: ‘Ik althans beschouw het verhaal van de maaltijd, door Tantalus aan de Goden aangeboden (dat ze zich zouden verlustigen in het eten van zijn kind) als een verzinsel’ (de sage van Tantalus is bekend; een logische aansluiting bij vs. 403-04 vormt de inhoud daarvan niet).

407 kinderspier: kindervlees.

408 ingezeten (ingezetenen): inboorlingen.

409 op goden; Eur.: ‘op de godheid’ (Diana).

[p. 256]

 

Met kracht doordringen quam weleer

 

In grondelooze Euxynsche zeen,

415

Op Asiaenschen gront, zoo wijt^411-15

 

Gedwaelt uit vliet Eurotas bedt;^415-16

 

Wat gasten [scheidende met vlijt

 

Van Lacedemons vloet, bezet

 

Met riet, en Dirces heilgen stroom,]

420

Verscheenen herwaert in dit lant,^417-20

 

Der vreemdelingen vloek en schroom,⁴²¹

 

Daer eene maeght brantoffers brant,

 

En voor de kerk het outer voedt,

 

Besmet en verft met menschenbloet?^422-24

I. Tegenkeer:

425

Of roeidenze door zee dus vry⁴²⁵

 

Met riemen van abeelen hout,⁴²⁶

 

Slaghhoudende van wederzy,

 

En zeildenze voor wint heel stout

 

Om huis en hof met gelt en goet

430

Te proppen? want de hoop op gelt

 

Is onverzaedelijk en zoet

 

En zorghelijk. men streeft door 't velt⁴³²

 

Der zee naer alle uitheemsche steên,

 

Uit ydele ingebeelde waen

435

Der menschen, vol begeerlijkheên,⁴³⁵

 

Niet rustende naer winst te staen.

 

Gewinzucht prikkelt hart en zin

 

Den eenen meer, den andren min.⁴³⁸

II. Keer:

 

Hoe ruktenze door 't luit geklots

440

Van Fineus ongeruste klip⁴⁴⁰

 

En tegens een aenslaende rots,⁴⁴¹

 

Langs 't zeestrant met hun hobblend schip,

411-15 Verkeerde vertaling van de corrupte Commelinustekst. Gr., met moderne aanvulling: ‘O donkere samenvloeiïng van twee zeeën (= de Bosporus), waar eens de brems (horzel) die van Argos kwam gevlogen, de in een koe veranderde Io naar het land van de ongastvrije zee deed oversteken, Europa verlatend voor het land van Azië.’

415-16 zoo wijt ..., ten onrechte met het voorafgaande verbonden, zie de volg. aant.

417-20 Lat.: ‘wie mogen het zijn, die, verlatend de waterrijke Eurotas (rivier in Sparta) met het groenend riet of de heilige stroom van Dirce’ (rivier die door Thebe stroomt) ... (onjuist dus Geerts, blz. 238); met vlijt (toevoegsel): met (ondernemende) lust.

421 gevloekt en gevreesd door ...

422-24 Gr., met moderne emendatie: ‘waar ter ere van de goddelijke maagd (Diana) mensenbloed altaar en rond-omzuilde tempel bezoedelt.’

425 of; Eur.: ‘Is het soms dat ze ...’; dus vry, toevoegsel; vgl. 417 en 428.

426 abeelen; Gr.: dennen; ws. gaat Vondel hier bij zijn vertalen op de klank van het Lat. woord af: Lat. abiegnis remis.

432 (is) zorghelijk: kan verderf brengen; velt ...; vgl. vs. 445.

435 begeerlijkheên: begeerte.

438 den andren min; bij Eur. met de bedoeling: gelukkig zijn niet allen slaaf van hun winzucht.

440 van ... klip: bij de rusteloos door de zee gebeukte rotskust van Phineus' gebied (= het Thracische Salmydessus).

441 Versta: de tegen elkaar aanbotsende Symplegaden (vgl. vs. 131-33).

[p. 257]

 

Daer Nereus dochters, vijftigh sterk,⁴⁴³

 

Gaen zingende aen den ronden rey?⁴⁴⁴

445

Hoe stuurdenze in het waterperk

 

Met zuidewinden hun galey

 

Naer 't vogelrijke lantgewest,⁴⁴⁷

 

Daer 't krijtstrant van Achilles blank

 

Zich opdoet op het allerlest,

450

En helden met een' snellen gangk

 

Zich rustigh spoên, noit strevens moê,^448-51450-51

 

Tot aen 't Euxynsche Pontus toe?⁴⁵²

II. Tegenkeer:

 

Och of, op 't wenschen van mevrou

 

Helene, Ledaes waerde spruit,^453-54

455

Eens by geval aen dees landou

 

Van Troie quaem, dit hof ten buit,⁴⁵⁶

 

Om haeren hals en blonde vlecht

 

Te buigen voor mejoffers bijl,^457-58

 

Tet doot gedoemt van 't offerecht,⁴⁵⁹

460

Gestraft als zy, naer Griekschen stijl.⁴⁶⁰

 

Quaem hier [wat waer 't een blijde maer!]

 

Een Grieksche gley, en maekte een endt⁴⁶²

 

Van slaverny. och of men waer,⁴⁶³

 

Gelijkze droomde, uit deze elend⁴⁶⁴

465

In 's vaders hooftstadt te Myceen,⁴⁶⁵

 

En zong tot blyschap van elk een.⁴⁶⁶

Ifigenia:

 

Maer deze beide, vast gebonden,⁴⁶⁷

443 Vergelijk vs. 283.

444 aen den ... rey gaen: een kringdans gaan uitvoeren; zingende is tussen komma's te denken.

447 lantgewest; door Eur. wordt hiermee een eiland aangeduid; zie de volgende aant.

448-51 Onjuist; Gr.: ‘naar het eiland ‘Wittekust’ (Leuke; aan de mond van de Donau), de schone (zogenaamde) ‘Renbaan van Achilles’ (= andere benaming voor het eiland Leuke); blank (uit-blinkend) behoort bij krijtstrant als praed. attribuut.

450-51 Uitbreiding van het Lat. cursus pulchro stadio celebres; rustigh: krachtig, met animo.

452 Onjuist; Eur.: ‘over de Pontus Euxinus’. Vondel denkt aan het landschap Pontus; vs. 452 is te verbinden met vs. 447.

453-54 mevrou: onze gebiedster; zie vs. 374; waerde, naar het Lat. Het Gr. bedoelt hier met philè niets meer dan een possessivum (eigen).

456 van Troie: uit Troie. De rei weet, evenmin als Iphigenia, dat Helena reeds naar Griekenland is teruggekeerd; dit ... ten buit (onjuiste, verkortende vertaling van een Lat. explicatie): als offer voor de Dianadienst in dit gebied.

457-58 Gr.: ‘opdat zij, de haren omsproeid met bloedige dauw, door de hals-afsnijdende hand van mijn meesteres sterven mocht tot vergeldende boete’.

459 van 't offerecht (vgl. voor de schrijfwijze toetsteen, r. 14 der Opdraght): door het hier geldend recht tot offeren (der aan deze kust landende vreemdelingen).

460 gestraft als; Vondel bedoelt: tot haar straf geofferd als indertijd zij (Iphigenia); naer ... stijl (bep. bij zy) toevoeging.

462 gley: galei.

463 van slaverny: aan onze slavernij; och of ...; de oorspronkelijke tekst is hier corrupt. Het verband echter eist inderdaad, wat Vondel naar het Latijn geeft; men: wij (de rei).

464 gelijkze droomde; Vondel denkt aan vs. 45. Het Gr. echter bedoelt: gelijk wij zo dikwijls dromen.

465 in ... hooftstadt; Eur.: ‘in onze vaderstad’ (zie de vorige aant.).

466 tot ... elk een; Eur.: ‘delend in een aller harten vervullende vreugde.’

467 Tegenwoordig geeft men de nu volgende passage aan de koorleidster: Zie, daar komen zij ...

[p. 258]

 

En streng gevleugelt, komen gaen,⁴⁶⁸

 

Nieuwe offerhanden van Diaen.

470

Vriendinnen, zwijght, en houdt uw monden:

 

Want zy, der Grieken eerstelingen,⁴⁷¹

 

Genaeken ons van dichte by,

 

Op dat men hen ten offer wy',

 

Gelijkwe uit 's herders mont ontfingen.⁴⁷⁴

Rey:

475

Eerwaerde maeght [och of de stadt⁴⁷⁵

 

Dien offerdienst u wou vergeven,]^475-76

 

Ontfang toch zonder wederstreven⁴⁷⁷

 

Dien offer naer 's lants wijs, geschat

 

Voor goddeloos in Grieksche steden.

Ifigenia:

480

My staet eerst ga te slaen des tempels offerzeden,⁴⁸⁰

 

Op dat de godtsdienst der godinne wel besla.⁴⁸¹

 

Ontbint de handen van de vreemdelingen, dra,

 

Op datze aen Godt gewijt, ontslagen staen van banden.⁴⁸³

 

Vertrekt gy naer de kerk, en zuiverende uw handen,⁴⁸⁴

485

Bereit al 't geene wat u d'offerwet gebiet,

 

En nu ter zaeke dient. ô wonder, wat men ziet!⁴⁸⁶

 

Wie was uw moeder, wie uw vader? spreekt, laet hooren.

 

Hoe hiet uw zuster, was oit zuster u geboren?⁴⁸⁸

 

Wat mist de broederlooze aen zulk een' troost en schat

490

Van jongelingen, zooze oit lieve broeders hadt!^489-90

 

Wat mensch weet d'uitkomst van gebeurelijke zaeken,

 

Die, noch toekomende en op wegh, van ver genaeken?^491-92

 

Der goden raetbesluit is donker. niemant weet

 

Wat ramp hem boven 't hooft magh hangen, ofte leet.

468 gevleugelt: geboeid; streng: stevig.

471 der Grieken eerstelingen, letterlijke vertaling van Graecorum primitiae, buit, behaald op de Grieken; vgl. vs. 77; waarschijnlijk bedoelt Vondel de eerste Griekse offers (voor Diana; vgl. vs. 267).

474 gelijkwe ... behoort met genaeken te worden verbonden (dus vrij vertaald: zo was dus het bericht dat de herders ons brachten - zie vs. 249-vlg. - waar).

475 eerwaerde (veneranda) maeght: Diana.

475-76 och of ...; verkeerd begrepen, naar gedeeltelijk onjuist Lat.; Gr.: indien werkelijk de offeranden van dit volk u welgevallig zijn.

477 zonder wederstreven, toevoegsel.

480 staen: voegen; ga slaen: zorg dragen voor.

481 opdat de eredienst van Diana naar den eis geschiede.

483 aen Godt gewijt (redengevend); omdat ze aan ‘God’ gewijd waren, werden ze uit de boeien bevrijd.

484 vertrekt ...; tot de Tauriërs gericht, die de gevangenen hebben gebracht; zuiverende ... uw handen, toevoegsel.

486 O wonder ... ziet is de weergave van het Latijnse papai: uitroep van verwondering; Gr.: ‘ach’.

488 was ... geboren: indien ge tenminste een zuster hebt.

489-90 Eur.: ‘welk een edel paar jongelingen zal zij, (door uw dood) broederloos, in u verliezen’; zooze ... hadt, toevoeging. Vondel heeft blijkbaar aan een algemene sententie gedacht.

491-92 Aan het begin van de versregels die een zinspreuk (een sententia) bevatten, staan bij Portus aanhalingstekens. In vele gevallen - niet steeds - neemt Vondel deze over. - De Commelinus-tekst is hier corrupt. Gr. (juiste tekst): welke mens weet, of hem niet eens een dergelijk lot zal treffen; vs. 492 is een uitbreiding van het begrip toekomst.

[p. 259]

495

Het avontuur bedekt dit diep voor 's menschen oogen.⁴⁹⁵

 

O arme gasten, uit wat lant komtge aengetogen?

 

Hoe verre zworftge, eer gy belande aen deze kust?

 

Hoe lang van 't vaderlant, geduurigh ongerust?⁴⁹⁸

Orestes:

 

Waerom beschreitge dit zoo deerlijk? om wat zaeken

500

Betreurtge, wie gy zijt, de ween, die ons genaeken?⁵⁰⁰

 

Ik reken hem niet wijs, die, veegh zijnde, uit ontzagh⁵⁰¹

 

Voor sterven, deze vrees wil dempen met beklagh,⁵⁰²

 

En ook den klaeger, reedt een ander te beschreien,⁵⁰³

 

Die, al verwezen, zich tot sterven moet bereien,

505

En geene hoop van heil kan scheppen, naerdemael⁵⁰⁵

 

Hy enkel leet verkeert in eene dubble quael.

 

De droefheit houdt hem dan door haer vermogen onder.

 

Dan stervenze alle beide, in stê van een' byzonder.^507-08

 

Elk moet zijn avontuur uitharden. hierom laet

510

Dit schreien over ons: want wat hier ommegaet

 

In 't offren melden ons de lantliên, hier gezeten.^510-11

Ifigenia:

 

Wie van u beide toch wort Pylades geheeten,

 

Dat lustme uit uwen mont te hooren en verstaen?

Orestes:

 

Dit is de man. nu wat vermaek brengt u dit aen?

Ifigenia:

515

Waer wert hem 't burgerrecht in Grieken aengeboren?⁵¹⁵

Orestes:

 

Mevrouw, wat baet het u, wanneerge dit zult hooren?

Ifigenia:

 

Zijt gy gebroeders, uit een moeders schoot gebaert?

Orestes:

 

Gebroêrs, niet van geboort, maer vrientschap uit den aert.⁵¹⁸

Ifigenia:

 

Hoe heetge? melt uw' naem, indien men het magh weeten.

495 het avontuur: het Lot.

498 Onjuist; Eur.: ‘En hoe lang zult gij ver van uw vaderland zijn - voor altijd daar beneden (bij de schimmen van de onderwereld).’

500 wie gy zijt: wie gij ook moogt wezen; ween, meervoud van wee (smart).

501 ontzagh: vrees; zie het volgende vers.

502 beklagh: zelfbeklag.

503 naar het Latijn, met onjuiste uitbreiding. Dit vers geeft in het verband geen zin en wordt in verschillende oude uitgaven verworpen als duplicaat van het vorige (V.'s ‘een ander’ behoort te zijn zich zelf).

505 hoop van heil: spem salutis.

507-08 Gr.: ‘hij laadt de blaam van dwaasheid op zich (maakt zich belachelijk), en sterft desondanks.’

510-11 wat ... offren; Eur.: ‘hoe men hier offert, is ons wel bekend.’ Het slot van vs. 511 is een storend toevoegsel van V.: van de ‘lantliên, hier gezeten’ (die hier wonen) hebben O. en P. het niet gehoord; vgl. vs. 288.

515 In welke Griekse stad werd hij geboren?

518 uit den aert: door zielsverwantschap.

[p. 260]

Orestes:

520

Men moght ons beide wel met recht elendigh heeten.⁵²⁰

Ifigenia:

 

Dat vraegh ik niet. wijt dit fortuin en 't hachlijk lot.

Orestes:

 

En stervenwe onbekent, wy sterven vry van spot.⁵²²

Ifigenia:

 

Gevoeltge dit naer uw groothartige gedachten?⁵²³

Orestes:

 

Gy zult mijn lichaem, niet mijn' naem, ten offer slaghten.

Ifigenia:

525

Ontdektge ons niet den naem van uw geboortestê?

Orestes:

 

Gy vraeght het. dit brengt my, die sterf, geen voordeel mê.⁵²⁶

Ifigenia:

 

Wat hindert het dus veel te melden, my ten beste?⁵²⁷

Orestes:

 

Ik roeme op Argos, mijn heer vaders lant en veste.⁵²⁸

Ifigenia:

 

O goden! vreemdling, is daer uw geboortestadt?⁵²⁹

Orestes:

530

Mycenen is 't, voorheen zoo zegenrijk geschat.⁵³⁰

Ifigenia:

 

Vertroktge, als balling, of van welk geval besprongen?

Orestes:

 

Ik zworf, als balling 's lants, vrywilligh, en gedwongen.⁵³²

Ifigenia:

 

Wilt gy niet melden 't geen ik aen u vraegen zal?⁵³³

Orestes:

 

Zoo 't kan ter loop geschiên, in zulk een ongeval.⁵³⁴

520 ons beide, onjuist. Eur. heeft een pluralis poëticus; versta: men zou mij met recht ‘ongelukskind’ kunnen noemen.

522 en ... onbekent: mogen we onbekend sterven, dan ...; vgl. Ed. 841.

523 Is de oorzaak van uw houding (weigering) trots?

526 Eur.: ‘gij vraagt iets, de beantwoording waarvan mij, den ten dode gedoemde, geen voordeel brengt.’

527 dus veel: slechts dit; my ten beste: om mij ter wille te zijn.

528 Ik roem op Argos als mijn vaderland; en veste, toevoeging (zie vs. 529-30).

529 daer: in het landschap Argos.

530 zegenrijk (beatus): gezegend.

532 vrywilligh en gedwongen, d.w.z. niet ten gevolge van een feitelijke verbanning, maar onder de druk van een op hem rustende vloek.

533 Versta: mag ik u (nu of nog) een vraag stellen?

534 Niet geheel juist; Eur.: ‘ik zal dat in mijn rampzalige toestand als iets bijkomstigs beschouwen.’

[p. 261]

Ifigenia:

535

Gy komt uit Argos, hier gelant naer mijn gebeden.⁵³⁵

Orestes:

 

Niet met mijn' wil, is 't u ten dienst, gy weet de reden.⁵³⁶

Ifigenia:

 

Misschien kentge Ilium, alom ontzien met schroom?⁵³⁷

Orestes:

 

Och kende ik Troie noit, noch zagh 't oit in mijn' droom!⁵³⁸

Ifigenia:

 

Men zeght het leit in d'assche, uit aller menschen oogen.⁵³⁹

Orestes:

540

Het is zoo. deze faem verkuntschapte u geen logen.⁵⁴⁰

Ifigenia:

 

En keerde toen Helene in Menelaüs stê?⁵⁴¹

Orestes:

 

Zy keerde wel, doch bragt geen heil den mijnen mê.

Ifigenia:

 

Waer is zy? want zy trof voorheene my met smerte.⁵⁴³

Orestes:

 

Zy woont nu weder by haer' eersten man te Sparte.⁵⁴⁴

Ifigenia:

545

O algemeene plaegh, by Griek en my berucht!⁵⁴⁵

Orestes:

 

En uit haer bruiloft plukte ik ook een bittre vrucht.⁵⁴⁶

Ifigenia:

 

En keerde 't Grieksche heir, gelijk men hoort gewaegen?

Orestes:

 

Gy vraegtme teffens veel, verwartme in al dit vraegen.⁵⁴⁸

Ifigenia:

 

'K wil weeten, eerge sterft, hoe 't daer gelegen zy.

535 naer ... gebeden; men versta: als mij welkome vreemdelingen, als gewenste bezoekers.

536 Eur.: wat mij betreft niet (gewenst); wat het voor ú betekent, moet gij zelf maar weten’.

537 Hier komt de vraag die aansluit bij vs. 533; de moderne edities plaatsen daarom vs. 533 en 534 ná 536.
alom ... schroom; Eur.: ‘alom vermaard’ (overal met ontzag genoemd).

538 Gr.: ‘mocht ik in 't geheel niets van Troje weten, zelfs niet zò veel als men uit een droom van iets weet.’

539 uit ... oogen: verdwenen voor het gezicht.

540 deze faem: het gerucht dat dit inhoudt.

541 Menelaüs stê: Sparta, zie vs. 544.

543 my; Eur.: ‘ook mij.’

544 haer' eersten man (Menelaüs); de tweede was Paris die Helena had geschaakt.

545 o ... plaegh slaat op Helena (vgl. vs. 374).

546 bruiloft: verbintenis met Paris; een bittre vrucht; Orestes doelt op het feit dat zijn vader Agamemnon naar Troje moest optrekken, waardoor zijn moeder alleen bleef met haar (lateren) minnaar.

548 teffens veel: veel tegelijk.

[p. 262]

Orestes:

550

Vraegh wat u lust. vraegh stout: ik antwoort vrank en vry.⁵⁵⁰

Ifigenia:

 

Is Kalchas, wichelaer van 't heir, weêr thuis verscheenen?

Orestes:

 

Men zeght hy is vergaen met krijghsvolk uit Mycenen.⁵⁵²

Ifigenia:

 

Eerwaerdste godtheit! of Laërtes zoon noch leeft?⁵⁵³

Orestes:

 

Hy keerde noch niet t' huis. men zeght hy zwerft en zweeft.⁵⁵⁴

Ifigenia:

555

Dat hy verga, en niet in 't vaderlant vergader.⁵⁵⁵

Orestes:

 

Gy wenscht zoo slim niet, of zy gunnen 't dien verraeder.⁵⁵⁶

Ifigenia:

 

Leeft Thetis zoon Achil nu noch met lijf en ziel?

Orestes:

 

Al doot, die t'Aulis eer zoo vruchtloos bruiloft hiel.⁵⁵⁸

Ifigenia:

 

Bedrieghlijk, zooze zeght, die 't voelde dus verwaten.⁵⁵⁹

Orestes:

560

Wie zijtge dan, die scherp doorzoekt de Grieksche staeten?⁵⁶⁰

Ifigenia:

 

Ik ben van daer, en raekte een maeght ook vroegh van kant.⁵⁶¹

Orestes:

 

Mevrou, gy vraeght met reên wat omging in dat lant.⁵⁶²

Ifigenia:

 

Waer is de veltheer, in 't getal der goôn getekent?⁵⁶³

550 stout (onbevreesd) en vrank en vry (onbeschroomd), versvulling.

552 Onjuist. Eur.: ‘men zegt te Mycene dat ....’

553 eerwaerdste godtheit (o dea veneranda), uitroep van vreugde; Laërtes zoon: Ulysses (zie vs. 27-vlg.).

554 zweven; vgl. vs. 282.

555 vergader (niet de zijnen); vgl. Edipus, vs. 1323 en 1325; Odusseus (Ulysses) kwam twintig jaar na de val van Troje thuis; de fictie van ons treurspel is, dat het tien jaar na Trojes val speelt.

556 Onjuist; Eur.: ‘verwens hem niet: alles wat hem behoort, is reeds zò in een jammerlijke toestand’ (men denke aan het lot van Penelope).

558 al doot; vgl. Edipus, vs. 1166.

559 Versta: Op bedrog berustend (was die bruiloft) gelijk zij zegt die het tot haar verderf ondervond; dus verwaten (toevoegsel) trekken wij dus bij 't (ondervond als een zo vervloekt schandstuk).

560 die ... staeten: die een zo scherp onderzoek instelt naar de Griekse toestanden.

561 ook moet zijn: nog; versta: en werd reeds als maagd weggerukt (van al wat mij dierbaar was).

562 met reên (recte); versta: het is begrijpelijk dat gij (als Griekse) ...

563 getekent: gerekend (zie Herkules in Trachin, vs. 939); in ... getekent; Eur.: dien men gelukkig roemt.

[p. 263]

Orestes:

 

Wien meentge? dien ik kende is by 't geluk misrekent:⁵⁶⁴

Ifigenia:

565

Vorst Agamemnon, oir van Atreus rijxgebiet.⁵⁶⁵

Orestes:

 

Ik weet het niet. zwijgh stil, en vraegh dees vraegen niet.

Ifigenia:

 

Neen by Jupijn, zegh op: het kan mijn hart verblijden.

Orestes:

 

Hy raekte droef om hals, en miste een' in zijn lijden.⁵⁶⁸

Ifigenia:

 

Is hy al heen? hoe quam hy aen zijn endt? ô wee!⁵⁶⁹

Orestes:

570

Hoe zuchtge dus hierom, of raekt u dit al mê?⁵⁷⁰

Ifigenia:

 

'K beklaegh zijn eerste heil, volmaekt en vry van rouwe.⁵⁷¹

Orestes:

 

Hy raekte droef om hals, vermoort van zijne vrouwe.

Ifigenia:

 

Beklaeghlijk lot, vermoort, en van zijn bedtgenoot?⁵⁷³

Orestes:

 

Nu rust dan: vraegh niet meer, en laet die dingen doot.

Ifigenia:

575

Dus veel noch: leeftze, die hem heeft dien slagh gegeven?⁵⁷⁵

Orestes:

 

Z'is doot: want dienze baerde ontnam de moeder 't leven.

Ifigenia:

 

Verwart palais! waerom holp hy de moeder voort?⁵⁷⁷

Orestes:

 

Hy koelde aen haer zijn' moedt, tot wraek van 's vaders moort.⁵⁷⁸

Ifigenia:

 

Hy strafteze, helaes, om zulk een stuk rechtvaerdigh.

564 is ... misrekent: is door het lot misdeeld.

565 oir ...: erfgenaam van Atreus' vorstenmacht.

568 en ... lijden: en sleepte een mee in zijn verderf (nl. zijn zoon Orestes).

569 al, zie vs. 558.

570 of: is het misschien dat ...

571 volmaekt ... rouwe, toevoegsel.

573 Onjuist; Eur.: ‘beklaaglijk beide, hij die doodde en zij die gedood werd’.

575 dus veel noch: slechts dit nog.

577 verwart palais (o confusa domus): ontredderd paleis; voorthelpen: van kant helpen, ombrengen.

578 moedt: toorn.

[p. 264]

Orestes:

580

Met recht: en nochtans schat de godtheit hem strafwaerdigh.⁵⁸⁰

Ifigenia:

 

Liet Agamemnon dan geen' erfgenaem in 't hof?

Orestes:

 

Elektre alleen, een maeght, befaemt en rijk van lof.⁵⁸²

Ifigenia:

 

Wat stroit de faem nu van de dochter, die hy slaghte?

Orestes:

 

Datze uit dit leven scheide, en smolt in elx gedachte.⁵⁸⁴

Ifigenia:

585

Zy was elendigh, en de vader, die haar doot:⁵⁸⁵

Orestes:

 

Om eene booze vrou geraekteze in die noot.⁵⁸⁶

Ifigenia:

 

Leeft Agamemnons zoon noch t'Argos, en in vrede?

Orestes:

 

Dees droeve is nergens, en alom, en houdt geen stede.⁵⁸⁸

Ifigenia:

 

O valsche droomen, gy verdwijnt in ydelheên!⁵⁸⁹

590

En gy, ô geesten, wijs geheeten om uw reên⁵⁹⁰

 

Zijt logenachtigh, en lichtvaerdigh, als de droomen.

 

In menschelijke en in godts zaeken wort vernomen⁵⁹²

 

Een wargeest. dit alleen blijft over, dat de zoon,

 

Die wijs was, en gespelt te zitten op den troon,

595

Nu doot is: magh men hun betrouwen dat zy 't weeten.^590-95

Rey:

 

Helaes, wie weet ons naer de waerheit af te meeten

 

Of ons voorouders noch in wezen zijn, of neen?^596-97

580 met recht neemt rechtvaerdigh uit vs. 579 weer op; de godtheit; Eur.: de goden; strafwaerdigh doelt op de vervolging door de Furiën.

582 befaemt ... lof, toevoeging.

584 en ... gedachte; Eur.: ‘dat zij het licht des levens niet meer aanschouwde.’

585 doot (doodde), hist. praesens.

586 eene booze vrou: Helena.

588 droeve (miser): ongelukkige; houdt geen steden: heeft geen vaste verblijfplaats.

589 droomen; zie vs. 44-vlg.

590 en; Vondel bedoelt: ook; geesten; Vondel denkt door het Lat. genii aan geestverschijningen; om uw reên (woorden) is toevoeging.

592 wort vernomen: laat zich waarnemen.

590-95 zinledig; de moderne edities geven terecht deze verzen aan Orestes. Gr. (volgens de juiste lezing): ‘Maar ook de Goden, die nog wel wijs heten, zijn niet minder onwaarachtig dan de gevederde dromen. Grote verwarring heerst zowel in goddelijke zaken als in menselijke en slechts dit ene betreurt hij (die zoon van Agamemnon) dat hij, schoon wel bij zinnen, gehoor gaf aan de woorden van zieners, waardoor hij ten verderve ging, zoals ieder die zijn lot kent, weet dat hij ten verderve ging.’ Deze woorden worden door Orestes tot het publiek gesproken. Iphigenia staat met afgewend gelaat in gedachten verzonken; Portus heeft hier aanhalingstekens.

596-97 Onjuist. Eur.: ‘Ach en wat ons (dienaressen) betreft, wie kan zeggen, of onze ouders nog in leven zijn?’

[p. 265]

Ifigenia:

 

Hoort toe, gy gasten: wy zyn in gesprek getreên

 

Heel ernstigh, dat u me ten beste kan gedyen,

600

Inzonderheit aen my, indienge dit wilt lyen.^597-600

 

Wilt gy naer Argos gaen, indien ik u beschut,

 

Iet bootschappen aen mijn bloetvrienden, hun tot nut,⁶⁰²

 

En brengenze eenen brief, geschreven uit medoogen

 

Van een' gevangen, die wel weet dat wy niet poogen⁶⁰⁴

605

Een' mensch te slaghten: want men dootze naer de wet

 

Van 't lant, gelijk Diaen die zelf heeft ingezet.

 

'K had dus lang niemant om naer Argos heen te zenden,

 

En brieven wederom te brengen van bekenden.^607-08

 

Gy zijt een, die, zoo 't schijnt, my geensins haetigh zijt,⁶⁰⁹

610

En kent Mycene en hen, waer aen ik nu ter tijt

 

U af wil vaerdigen. men zal uw lijf verschoonen,^610-11

 

En om 't bestellen van een' brief dus rijk beloonen.⁶¹²

 

Maer d'ander zal alleen, van u gescheiden gaen

 

[Indien de stadt hem eischt,] ten offer van Diaen.⁶¹⁴

Orestes:

615

Mevrou, gy spreekt heel wel, dit eenige uitgesloten,

 

Hem offeren, dat zou mijn hartewee vergrooten.⁶¹⁶

 

Ik ben de stuurman van de reis naer deze wal.⁶¹⁷

 

Hy is mijn reisgenoot, mijn jammer ten geval.⁶¹⁸

 

Het waer onbillijk u te dienen met zijn lijden

620

En sterven, en my zelf van jammer te bevryden:^619-20

 

Doch 't zal geschiên, geef hem den brief, met uw bevel,⁶²¹

 

Dat hy dien t'Argos brenge, en uwen last bestell'.

 

Laet iemant, wien het lust my slaghten. wie zijn kennis⁶²³

 

En vrienden brengt in last, en zich houdt buiten schennis,^623-24

625

Is byster boos van aert. het is mijn reisgenoot:

 

'K zagh hem zoo noode als my opoffren aen de doot.

Ifigenia:

 

O edelmoedige, uit een' braven stam gesproten,

 

Oprechte halsvrient van uw vrienden en genooten!

597-600 Onjuist. Gr. (juiste tekst): ‘Luistert, ik ben op een gedachte gekomen, waarmee ik zowel uw voordeel beoog als het mijne, en het beste is het, wanneer eenzelfde ding beide partijen bevredigt’.

602 hun ... nut, toevoeging.

604 weet; versta wist; niet poogen; versta: niet uit vrije wil (mensen offeren).

607-08 om naer Argos ...; Eur.: ‘die uit Argos afkomstig was en dien ik daarheen terug kon zenden met een brief voor mijn verwanten’.

609 gy, tot Orestes; haetigh zijt: haat toedraagt.

610-11 waer aen ...: tot wie ik ... wil zenden.

612 van een' brief; versta: van slechts een brief; dus rijk: zo rijk (dat uw leven gered wordt).

614 indien (siquidem); versta: aangezien.

616 mijn hartewee vergrooten; Eur.: ‘mij zeer bezwaren.’

617 Eur.: ‘ik ben de schipper van deze jammervaart’ (overdr.).

618 mijn jammer ten geval: mij in mijn jammer ten dienste.

619-20 u ... lijden: u ter wille te zijn ten koste van zijn leven.

621 doch ... geschiên; versta: doch laat het zò geschieden (sed sic fiat).
met uw bevel, toevoeging.

623 iemant, wien: al wien.

623-24 kennis en vrienden, hendiadys; zich ... schennis: zich onttrekt aan leed.

[p. 266]

 

Och of mijn broeder, dien ik derf, zoodaenigh was:⁶²⁹

630

Want ik, ô vrienden, derf mijn' broeder op dit pas

 

Alleen door 't niet te zien. wy zullen dezen zenden,^630-31

 

Dewijl gy 't zoo begeert, met brieven aen bekenden:⁶³²

 

Maer gy zult sterven: want gy dringt hier sterk op aen.

Orestes:

 

Wie zalme slaghten, en dit gruwelstuk bestaen?

Ifigenia:

635

De zoendienst der godinne is my belast te plegen.

Orestes:

 

O maeght, een schendigh ampt bedientge, en zonder zegen.⁶³⁶

Ifigenia:

 

'K bekleê dit ampt door noot, die my zoo verre braght.⁶³⁷

Orestes:

 

Gy zijt een vrou, en voertge een zwaert, dat mannen slaght?

Ifigenia:

 

Geensins, maer 'k zal mijn hant afwasschen aen uw vlechten.⁶³⁹

Orestes:

640

Zoo vraegen vry staet, zegh, wie zalme heden rechten?⁶⁴⁰

Ifigenia:

 

Zy zijn daer binnen, die het bloetrecht gadeslaen.⁶⁴¹

Orestes:

 

Wat graf verwacht ik, als het halsrecht is voldaen?

Ifigenia:

 

Het heiligh lijkvier, en een grafspelonk naer waerde.⁶⁴³

Orestes:

 

Och zalme zusters hant niet dompelen in d'aerde?⁶⁴⁴

Ifigenia:

645

Och arme mensch, gy wenscht al t'ydel, wiege ook zijt.

 

Uw zuster woont van deze ongrieksche kust te wijt:

 

Doch nu ge een Griek zijt, wil ik zelf, naer mijn vermogen,

629 dien ik derf, onjuist; Eur.: ‘den enigen die mij gebleven is.’

630-31 Eur.: ‘want ook ik heb een broeder, alleen hij is ver van mijn ogen’; op dit pas: op dit ogenblik; 't zal men wel moeten opvatten als een lidw. bij een substantivisch ‘niet te zien’ (door het niet-zien).

632 met ... bekenden; versta: met een brief.

636 schendigh: schandelijk; Gr.: ‘niet benijdenswaard’; zonder zegen (infelicem): waarop geen zegen rust, onzalig.

637 zoo verre: daartoe (noot: noodzaak).

639 maer ...; Eur.: ‘maar ik zal uw haar rondom met de hand besprenkelen’.

640 heden, regelvulling; rechten: scherprechter zijn (vgl. 641 en 42).

641 gadeslaen (curare): waarnemen, uitoefenen.

643 naer waerde (waardig), toevoeging.

644 Onjuist; de zin is op te vatten als wens; Gr.: ‘o mocht mij de hand van mijn zuster een grafplaats bereiden.’

[p. 267]

 

U met dien lijkdienst trou berechten uit medoogen.

 

'K zal 't graf stoffeeren met cieraeden naer uw' staet,⁶⁴⁹

650

En uw' lijkstapel voên met geelen honighraet,⁶⁵⁰

 

Gezogen van de by uit bloem van bergh en dalen.^650-51

 

Maer 'k wil de brieven uit de godtskapelle haelen.⁶⁵²

 

Gevoel dan dat ik u niet haete bits en boos.⁶⁵³

 

Gy dienaers, slaetze ga, doch vry en bandeloos.⁶⁵⁴

655

Ik zal misschien, tot vreught van mijnen welbekenden,⁶⁵⁵

 

Op 't hooghst van my bemint, een bo naer Argos zenden.⁶⁵⁶

 

De brief zal hem tot vreught eer lang bootschappen dat

 

Zy leven, die men lang voor doot gerekent hadt.⁶⁵⁸

Rey:

 

'K beklaege u, dien men nu zal brengen

660

Om 't zoenaltaer met bloet te sprengen.^659-60

Orestes:

 

Uitheemsche vrouwen, vaert, ay vaert

 

Vry voort: dit's geen ontfarmen waert.^661-62

Rey:

 

O jongeling, wy eeren u⁶⁶³

 

Om dit gelukkigh lot, dat nu

665

U toeviel: want gy vrank ten leste

 

Zult keeren naer uw vaders veste.^665-66

Pylades:

 

Dit is onwenschbaer voor een' vrient,⁶⁶⁷

 

Geensins met 's halsvrients doot gedient.⁶⁶⁸

Rey:

 

Elendige offerhanden,

670

Den vreemde uit vreemde landen

 

Tot zijn bederf. och ongeval,

649 cieraeden; bedoeld warden gewaden die mee worden verbrand.

650 voên met: uitstorten over; in een versregel die bij Commelinus ontbreekt, noemt Eur. ook olie.

650-51 De verbinding honighraet en zuigen is niet fraai.

652 brieven; weer meerv. (vgl. vs. 632) naar Lat. literae.

653 Versta: weet, dat niet een vijandige gezindheid mijnerzijds de oorzaak van uw dood zal zijn.

654 gaslaen: bewaken.

655 mijnen welbekenden (enkelv.); Eur.: een van de mijnen, van mijn verwanten.

656 Men vatte zenden op als doen bereiken; dan komt misschien (in vs. 655) tot zijn recht.

658 zy leven (plur. poëticus): iemand (zij) leeft.

659-60 Onjuist; dien ... sprengen, Eur.: ‘die bestemd zijt tot een bloedige (= ten dode wijdende; zie vs. 639) sprenkeling’.

661-62 vaert ... voort, ter vert. van Lat. valete. Bij Eur. is de bedoeling deze dat O., als een die gaat sterven, een laatste groet aan de rei brengt. Vondel bedoelt: gaat gij maar heen; dit ... waert: het feit dat ik moet sterven, verdient geen beklag.

663 (tot Pylades) eeren is lett. vert.; Eur. bedoelt: prijzen gelukkig.

665-66 vrank is toevoeging; ten leste is te verbinden met keeren; vert.: gij zult (keren en) ten slotte bereiken.

667 onwenschbaer geeft het Lat. non optanda weer.

668 geensins is causaal te verbinden met de vorige versregel; gedient met (vgl. vs. 37): ingenomen met, behagen scheppend in.

[p. 268]

 

Wie of van beide sterven zal?^669-72

 

Ik hang in twijffel wie van bey dien last moet draegen.⁶⁷³

 

Zal ik u allereerst, of uwen vrient beklaegen?

Orestes:

675

Ay zeghme, ô Pylades, zijnwe eens, en bey vernoeght?⁶⁷⁵

Pylades:

 

Ik weet niet. dit's een vraegh, waer op geen antwoort voeght.⁶⁷⁶

Orestes:

 

Wat maeght is dit? hoe wijs wist deze op Grieksch te vraegen,⁶⁷⁷

 

En van de zwaericheên, voor Ilium gedraegen,

 

Ook van de wederkomst der Grieken, en Godts tolk,⁶⁷⁹

680

Waerzegger Kalchas, en Achilles, stut van 't volk,

 

En Agamemnon, wiens elenden zy betreurde!

 

Zy vraeghde wat zijn vrouwe en kinderen gebeurde.

 

Dees jongkvrou is een telgh van Argos, hier gelant.⁶⁸³

 

Zy zoude zeker nu geen' brief van haere hant

685

Heenzenden, noch zoo scherp die dingen onderzoeken,

 

Als of 't haer mede trof, indien het in die hoeken

 

Van Argos en het rijk noch wel geschapen stont.^686-87

Pylades:

 

Ik docht het geen gy zeght, en had het in den mont,⁶⁸⁸

 

Behalve dit alleen: want ieder kan gewaegen,

690

Wie tijdingziek is, van der vorsten nederlaegen.^689-90690

 

Doch dit ter zy gezet, zy sprak'er noch wat by.⁶⁹¹

Orestes:

 

Wat was dit? legh het uit, op dat het klaerder zy.⁶⁹²

Pylades:

 

'T waer schandelijk dat ik na uwe doot zou leven.

 

Wy reisden t'zaemen: 't past dat wy te zaemen sneven:

695

Of 't lantschap Focis en gansch Argos zou niet valsch⁶⁹⁵

 

Getuigen welk een schande ik haelde op mijnen hals.

669-72 naar het corrupte vb.; Gr. (met moderne emendatie): ‘Droevige zending (van Pylades), jammerlijk sterven (voor Orestes): wie van u beiden is het meest rampzalig?’ bederf: verderf.

673 wie ... draegen, onjuist; vgl. de vorige noot en het volgende vers en lees: wat van beiden ik moet doen.

675 Onjuist; Gr.: ‘Is het u ook zo wonderlijk te moede als mij?’ (vgl. vs. 677).

676 waerop ... voeght; Eur.: ‘waarop ik niet kan antwoorden’ (omdat de vraag te vaag is).

677 op Grieksch; versta: als een echte Griekse.

679 en is emphatisch op te vatten (èn over ..., èn over ...).
en Godts tolk (= Kalchas): en omtrent Gods tolk.

683 van Argos is een vermoeden van Orestes; dat Iphigenia een Griekse is, heeft zij zelf (vs. 561) reeds gezegd.

686-87 Alsof het ook haar raakte (alsof ook zij er belang bij had), indien (in geval) ...

688 in den mont: op de lippen.

689-90 De constructie is geheel naar het Latijn; versta: maar één voorbehoud moet ik maken: uit het bekend zijn met het lot van beroemde vorsten kan men geen gevolgtrekkingen maken; want heeft de waarde van een dubbele punt; wie tijdingziek is: wie met belangstelling de gebeurtenissen tracht te volgen.

690 nederlaegen (clades): rampspoedige lotgevallen.

691 zy sprak ... by, naar een corrupte tekst; juiste (Gr.) tekst: ‘ik heb nog iets anders overdacht.’

692 opdat ... zy: versta: opdat het ook u zelf daardoor klaarder worde.

695 Focis: vaderland van Pylades.

[p. 269]

 

'T zal veelen schijnen, want boosaerdigen vermeeren,⁶⁹⁷

 

Dat ik u hier verriet, om zelf alleen te keeren,⁶⁹⁸

 

Of u om hals holp, tot verdriet van al 't geslacht,⁶⁹⁹

700

Door looze laegen, om uw rijxkroon, groot van maght,

 

Uw zuster trouwende, en uw vaders erf te strijken.⁷⁰¹

 

Ik schaem my des, en 't hart van vreeze wil bezwijken.⁷⁰²

 

Onmooghlijk is 't dat ik niet met u sterven zou,

 

Mijn bloet storte, en verbrande, uit ongeveinsde trou.⁷⁰⁴

705

Ik blijve uw vrient, en zie dees vlek niet uit te vaegen.⁷⁰⁵

Orestes:

 

Wat mooghtge strijden, 't voeght my zelf mijn' last te draegen.⁷⁰⁶

 

Een enkle droefheit is genoegh. waer toe het leet

 

Verdubbelt en verzwaert? want nu gy 't schande heet

 

En droefheit, zou my ook het zelve wedervaeren,⁷⁰⁹

710

Indien ik u, met my in last en doots bezwaeren,

 

Om 't leven holp. wat my belangt, 't gaet wel. ik sterf⁷¹¹

 

Gelukkigh, die, van Godt bezocht, het leven derf.⁷¹²

 

Gy leeft gezegent, en in zuivre en blijde hoven,⁷¹³

 

Ik by Godtloozen. laet u zuster trou beloven,⁷¹⁴

715

En kinders winnen: want ik gafze u tot een vrou.⁷¹⁵

 

Zoo blijft mijn naem in eere, en vaders huis van rou

 

Bevrijt, niet kinderloos, ontbloot van erfgenaemen.^716-17

 

Dies ga, en leef, en bou mijn vaders hof te zamen.⁷¹⁸

 

Belantge in Grieken, en in Argos, d'eedle stadt,⁷¹⁹

720

'K bezweere u by uw hant, ernsthaftigh aengevat,

 

Bestelme een graf, tot een gedachte van 't voorleden.⁷²¹

697 boosaerdigen vermeeren (multi enim sunt mali), bedoeld als: er zijn veel boze mensen in de wereld (voor Vondels comparatieve denk- en uitingswijze kan men vergelijken vs. 616).

698 verraden: trouweloos in de steek laten, vgl. vs. 726.

699 tot ... geslacht; Gr.: ‘wegens de rampspoeden van uw geslacht’.

701 Gr.: ‘(om) als echtgenoot van uw zuster (Electra), de erfdochter (in dat geval) de koningsmacht te verwerven’; rijxkroon (700) en uw vaders erf (701) zijn te verbinden (het rijk van uw vader als wettige opvolger); uw zuster trouwende heeft de waarde van een instrumentale bepaling (door met ... te trouwen; maar vgl. hierbij aant. vs. 714-15).

702 en 't hart ... bezwijken: en dat (die slechte faam) ducht ik.

704 uit ... trou; verzwarende en verklarende uitbreiding van met u (vs. 703).

705 Eur.: ‘ik ben uw vriend en schuw blaam’; Vondel: en zie geen mogelijkheid (als men deze blaam op mij werpt) mij hiervan (van deze smet) vrij te pleiten.

706 wat ... strijden, onjuist; Eur.: ‘spreek toch niet van zulke schandelijke dingen’; my zelf; versta: dat ik alleen ...

709 het zelve, nl. dat mij blaam trof.

711 't gaet wel (quod enim ad me attinet, non male res habet, si moriar ...): mij is dit lot een uitkomst.

712 (ik sterf) gelukkig, daar ik als een door God zo zwaar beproefde het leven toch reeds derf. De oude druk heeft achter vs. 711 een punt. Wil men die interpunctie handhaven (maar vgl. 713 gy lèèft gezegent), dan is vs. 712 een algemene sententie met een ingressief derven (en wijkt de vertaling van het Lat. vb. af).

713 in ... hoven: in een huis, waarop geen moordvloek rust (een onbezoedeld huis).

714 ik by Godtloozen: mijn huis is door goddeloosheid bevlekt.
laet ... beloven, niet in overeenstemming met Eur.; Pylades is reeds met Electra gehuwd (vgl. vs. 715).

715 en ... winnen; Eur.: ‘eenmaal gered zult gij’ ...

716-17 van rou bevrijt (toevoeging): voor het droevig lot van uitsterven bespaard; in eere (toevoeging); versta: in aanzijn (bestaan).

718 bou ... hof; het Lat. inhabita geeft aanleiding om bouwen op te vatten als bewonen (vgl. vs. 263); maar in dit verband kan bou mijn vaders hof te zamen ook betekenen: geef het stamhuis van mijn vader nakroost (zie Ndl. Wdb. i.v. bouwen, kol. 784).

719 Argos is een landschap (vgl. vs. 528).

721 tot ... voorleden; Eur.: ‘met een gedenkteken.’

[p. 270]

 

Dat zuster my beklaege, en ga het graf bekleeden

 

Met eene haervlecht: en verkuntschap toch aen haer^722-23

 

Hoe eene Grieksche vrou my slaghte op 't zoenaltaer.⁷²⁴

725

Verlaet mijn zuster niet: dat waer uw bloet versmaeden,⁷²⁵

 

En vaders hoogen stam en heerlijk hof verraeden.⁷²⁶

 

Vaer wel, mijn waertste vrient, en trouwe jaghtgenoot.

 

Gy hebt om mijnen 't wil geleden stoot op stoot.

 

Apol heeft, spellende te Delfis, ons bedrogen,⁷²⁹

730

De logenkunst verjaeght uit Grieken, zoet op logen,⁷³⁰

 

Waerzeggery ten smaet, en 't oude orakelkoor,^730-31

 

Toen ikze al 't mijn betroude, en gevende gehoor,⁷³²

 

Mijn moeder moorde, en nu dit boete met mijn leven.⁷³³

Pylades:

 

Uw graf gewort u. 'k zal uw zuster niet begeven,

735

Noch onze trou, en wil, als gy zijt overleên,^734-35

 

U noch veel vieriger beminnen dan voorheen.

 

Doch schoon de bittre doot gereet staet voor mijne oogen,⁷³⁷

 

De godtspraek heeft hierom tot noch toe niet gelogen:

 

Want als d'elende komt in top gestegen staen,

740

Dan plaghze menighmael wel dapper om te slaen.⁷⁴⁰

Orestes:

 

Zwijg stil. 'k verwacht geen' troost van godt Apolloos drempel.⁷⁴¹

 

Daer komt mevrou alreê getreden uit den tempel.

Ifigenia:

 

Vertrekt gylieden, en bereit daer binnen wat⁷⁴³

 

Men tot den offerdienst en 't slaghten noodigh schat.

745

Hier zijn de brieven, niet geschreven zonder traenen⁷⁴⁵

 

Voor u, ô gasten, hoort wat ik u wil vermaenen.⁷⁴⁶

722-23 ga ... bekleeden met eene haervlecht: leg (op het graf) een haarvlecht (zie vs. 183).

724 Grieksche; Eur.: Argivische (vgl. vs. 783).

725 uw bloet: uw eigen verwant (zie Inhoudt, r. 6).

726 vaders: mijn vaders; verraeden; zie vs. 698.

729 ons: mij.

730 de logenkunst (zijn leugenachtige voorspellingen) heeft mij (= ons) verjaagd uit Griekenland; of is de drukfout voor door? Hierop schijnt ook te wijzen de toevoeging zoet op logen, die bij Grieken (= Griekenland) geen zin heeft en bij logenkunst minder goed past, maar die - met schampere tegenstelling in het volgende vers: waerzeggery enz. - goed zou aansluiten bij Apol vs. 729. De vert. van 730 en 731 is onjuist; zie de volgende aant.

730-31 Eur.: ‘en door een listige kunstgreep mij zo ver mogelijk weggevoerd van Griekenland, uit schaamte over een vroegere (onheilbrengende) godsspraak, die hij mij had gegeven’; orakelkoor: orakeltempel (zie daarbij Edipus, vs. 983).

732 ze: de voorspellingen der godheid; al 't mijn: mijn gehele lot.

733 en nu ... leven: waarvoor ik nu ...

734-35 'k zal ... trou, wsch. op te vatten als een ontkennende hendiadys: ik zal mijn echtverbintenis met uw zuster ...

737 mijne, onjuist; lees: uwe.

740 plagh; de vorm is verl. tijd, de betekenis teg. tijd (ze wàs en is nòg gewoon); dapper: volkomen.

741 Denk achter drempel een dubbele punt; de zin betekent: Apollo brengt mij geen uitkomst.

743 vertrekt ... wordt gezegd tot de tempeldienaars.

745 brieven; zie vs. 652; niet ... traenen (literarum ... lachrymosa volumina), bij brieven; voor u sluit aan bij brieven.

746 Achter gasten denke men een kommapunt; vermaenen: (bovendien nog) op het hart drukken.

[p. 271]

 

Geen drukkige is zich zelf' gelijk, als hy, ontlast

 

Van vreeze, stout wort, en op geen beloften past:⁷⁴⁸

 

Dies docht ik dat hy, uit dit lant by zijn gezellen⁷⁴⁹

750

Geraekt, verzuimen zal mijn brieven te bestellen,

 

Die dezen brief getrou naer Argos brengen moet.⁷⁵¹

Orestes:

 

Wat eischtge? spreek ront uit. waer wringt de laers uw' voet?⁷⁵²

Ifigenia:

 

Hy zweere dezen brief te levren ons bekenden,⁷⁵³

 

En vrienden t'Argos, daer wy hem om heenezenden.⁷⁵⁴

Orestes:

755

Zult gy hem wederom trou zweeren met een' eedt?⁷⁵⁵

Ifigenie:

 

Om wat te doen, of niet? dit zeghme, op dat ik 't weet.⁷⁵⁶

Orestes:

 

Dat ghy hem geensins doot, maer vry weêrom laet vaeren.⁷⁵⁷

Ifigenia:

 

Met reên, zou hy mijn' wil aen vrienden openbaeren.⁷⁵⁸

Orestes:

 

Maer zal de dwingelant dit lijden en verstaen?⁷⁵⁹

Ifigenia:

760

'K zal 't hem vroet maken, en dien vremdling t'scheep doen gaen.⁷⁶⁰

Orestes:

 

Zoo zweer dan heiligh dit te doen naer mijn behaegen.⁷⁶¹

Pylades:

 

Ik zweer het.⁷⁶²

Ifigenia:

 

zegh dien brief te leveren mijn maegen.

Pylades:

 

'K zal zelf dees brieven aen uw vrienden draegen gaen.

748 stout: vol overmoedig zelfvertrouwen; en op ... past: daar hij zich dan (dikwijls) niet meer bekommert om beloften.

749 docht ik: bedacht ik met vrees; of is docht drukfout (dialectische bijvorm) voor ducht? Lat.: ego igitur metuo.

751 De bijzin met die behoort bij hy (vs. 749), dat dus de klemtoon krijgt.

752 waer ... uw voet; vgl. Joseph in Dothan, vs. 866 (Dl. IV, p. 114).

753 ons bekenden (mijn verwanten); vgl. vs. 655.

754 daer ... om: met welk doel.

755 wederom: van uw kant.

756 of niet (te doen): of te laten.

757 Lat.: non mortuum at incolumem.

758 Dat spreekt van zelf, als hij (wat toch mijn bedoeling is) mijn wens aan verwanten zal overbrengen.

759 dwingelant; Gr.: turannos is: vorst, zonder ongunstige bijbetekenis; verstaen: oren hebben naar, inwilligen.

760 zal vroet maken (persuadebo ei): zal overreden, overtuigen (vgl. o.a. Halma i.v.).

761 Gr.: ‘Bezweer het en gij (tot Iphigenia), zeg hem een eed voor die plechtig en bindend zal zijn’; naer ... behaegen, toevoeging.

762 De hele versregel wordt door Iphigenia gezegd; met de juiste persoonstoewijzing en moderne verbetering: ‘Gij moet verklaren deze hier te zullen overbrengen aan mijn verwanten.’

[p. 272]

Ifigenia:

 

Ik u van 't Cyaneesch steenrotsigh strant ontslaen.⁷⁶⁴

Orestes:

765

Wat godtheên neemtge tot getuigen van uwe eeden?⁷⁶⁵

Ifigenia:

 

Diane, wiens altaer en offer wy bekleeden.⁷⁶⁶

Pylades:

 

Ik zweer by 't hooft der goôn, wiens eer daer boven blijkt.⁷⁶⁷

Ifigenia:

 

Indienge uwe eeden schent, en my verongelijkt?⁷⁶⁸

Pylades:

 

Zoo keere ik nimmer: maer zoo gy uw trou durft smetten?⁷⁶⁹

Ifigenia:

770

Zoo moete ik levend noit mijn' voet in Argos zetten.

Pylades:

 

Nu luister watwe noch te reukloos slaen voorby.⁷⁷¹

Ifigenia:

 

Wat wiltge dan noch meer? laet hooren wat het zy.⁷⁷²

Pylades:

 

Bewilligh dit beding, zoo 't schip door storm moght blijven,⁷⁷³

 

De brief in zee vergaen, en ik aen lant quaem drijven,⁷⁷⁴

775

Dat gyme van dien eedt in dit geval ontslaet.

Ifigenia:

 

Hoor wat ik doen wil. veel gebeurt'er in elx staet.⁷⁷⁶

 

'K wil 't inhoudt van dien brief by monde u openbaeren,⁷⁷⁷

 

Op dat gy 't altemael mijn vrienden kunt verklaeren,

 

Dan gaenwe zeker: want indienge niet vergaet,⁷⁷⁹

780

Zoo spreekt de stomme brief al wat geschreven staet.

 

Vergaet de brief in zee, en komtge aen lant gedreven,⁷⁸¹

 

Behouden 's lijfs, zoe kunt gy 't hun te kennen geven.

764 ‘Ik mijnerzijds zal u ongedeerd laten henengaan door de donkere rotsen’; voor Cyaneesch zie aant. vs. 250 en 375.

765 wat godtheên (quem deorum); wie van de godheden, eist het Latijn; ook V. kan dat bedoelen (ondanks getuigen).

766 wiens, vgl. Van Helten § 126; altaer en offer, op te vatten als hendiadys (het ambt van ...); bekleeden, zie vs. 637.

767 by ... goôn: bij Jupiter.

768 verongelijken (injuriam facere): onrecht doen.

769 smetten; vgl. schenden in vs. 768.; zoo ... nimmer: moge ik dan nimmer terugkeren.

771 te reukloos: zeer ondoordacht.

772 Vrije vertaling.

773 blijven (praegnant gebruikt): vergaan.

774 ik ... drijven: ik slechts mijn leven redde.

776 veel ... staet: den mens kan veel overkomen; ieders lot is wisselvallig.

777 inhoudt, vroeger ook onzijdig.

779 niet vergaet, onjuist; Eur.: ‘wanneer ge de brief behouden overbrengt.’

781 In het verband vraagt ge in komtge de nadruk; beter zou dus zijn gij.

[p. 273]

Pylades:

 

Dat 's recht. zoo kan ik my voldoen, den goôn vooral.⁷⁸³

 

Nu zegh wien ik den brief in Argos levren zal,

785

En melt wat gy beveelt aen uw geslacht t'ontvouwen.⁷⁸⁵

Ifigenia:

 

Zegh Ifigene leeft, al wortze doot gehouwen⁷⁸⁶

 

By Grieken, en voorheene in Aulis lang verbrant.

 

Zy zent aen 's konings zoon Orest dit schriftlijk pant.

Orestes:

 

Waer woont zy? isze van de doot dan weêr verrezen?⁷⁸⁹

Ifigenia:

790

Gy zietze: wilme met geen woorden lastigh wezen.⁷⁹⁰

 

Zegh broeder, brengme weêr naer Argos, eer ik sterf,⁷⁹¹

 

Uit dit moordaedigh lant. verlosme van dit erf,⁷⁹²

 

En 't offren der godinne, om wie ik 't ampt bewaere⁷⁹³

 

Van vreemdelingen heen te leiden ten altaere.

Orestes:

795

Wat zegh ik? Pylades? waer staenwe, en op wat gront?⁷⁹⁵

Ifigenia:

 

Orestes is zijn naem, dien noemde ik u terstont.

 

Vergeet het niet, en quijt getrou uw heilige eeden.^796-97

Pylades:

 

O goden!

Ifigenia:

 

daeghtge Godt in dees gelegenheden?⁷⁹⁸

Pylades:

 

Gansch niet: vaer voort: ik stont versuft om 't geen ik dacht.⁷⁹⁹

800

'K zal vraegende misschien iet vinden onverwacht.⁸⁰⁰

Ifigenia:

 

Ga zegh Orest, Diaen bestelde, om ons te hoeden⁸⁰¹

 

Voor vaders zwaert, een hinde, en lietze op 't outer bloeden,

783 zoo ... vooral: zò kan ik handelen tot volle tevredenheid van mij zelf en (wat meer is) ook van de goden.

785 geslacht: familie.

786 Na zegh deelt I. de inhoud van haar brief mede.

789 woont; Eur.: ‘is’.

790 Zij staat hier vòòr u, onderbreek mij niet; hierna vervolgt I. haar mededeling (zie 791).

791 Denk achter zegh dubbelpunt met aanhalingstekens.

792 erf: land.

793 der godinne, een genitief naar 't Latijn; om wie: ter ere van wie.

795 wat zegh ick: wat moet ik hier zeggen, met de betekenis: ik kan geen woorden vinden; waer ... gront: ik weet niet waar ik ben.

796-97 Eur. zet hier de mededeling van de inhoud van de brief voort in aansluiting bij vs. 792 verlosme enz.; ‘anders zal ik uw huis met vloek vervolgen Orestes (dan tot Pylades): ik herhaal de naam, opdat gij u die goed zult inprenten’; terstont: zoëven.

798 Daeght ge ...; versta: waarom roept gij de goden aan in een aangelegenheid die mij alleen betreft?

799 gansch niet, op te vatten als: het is niets; ik ... dacht: mijn gedachten dwaalden af.

800 Dit vers behoort aan Iphigenia: als ik verder navraag, zou ik allicht geen geloofwaardige inlichtingen van u krijgen.

801 bestellen: zorgen voor, brengen.

[p. 274]

 

Toen vader waende dat hy ons geoffert had.

 

Diane voerde ons hier. dit's d'inhoudt van dit bladt.

Pylades:

805

Wat hebtge my nu met een' lichten eedt verbonden,⁸⁰⁵

 

En braef gezworen! ik vertoef niet, maer gezonden

 

Van deze uw zuster, geve, Orest, aen u dit pant,

 

Den brief, geschreven met uw zusters eige hant.

Orestes:

 

'K aenvaerde, en hoeve geen verklaering van dees blaeden.⁸⁰⁹

810

'K gevoele geene vreught van woorden, maer van daeden.⁸¹⁰

 

O liefste zuster, ik sta stom, och och och och:

 

En schoon ik u omhels, 'k geloof het naulijx noch.

 

Wat zal 't een wellust zijn dit wederom te hooren!^811-13

Rey:

 

O gasten, niet te ruigh een priesterin, gekoren⁸¹⁴

815

Ten offer van Diaen, t'omhelzen: draeght ontzagh.

 

Ontwijt den sluier niet, dien niemant raeken magh.⁸¹⁶

Orestes:

 

O Agamemnons telgh, uit eenen stam gesproten

 

En vader! keer u om, en went eens onverschoten⁸¹⁸

 

Uw aengezicht naer my, uw' eigen broeder, dien

820

Gy nu omhelst, en docht uw leven noit te zien.⁸²⁰

Ifigenia:

 

Noem ik u broeder? rust gy niet van zoo te spreeken?⁸²¹

 

Heel Argos spreekt van hem, en alle Eubeesche streeken.⁸²²

Orestes:

 

Uw broeder is daer niet, elendige, voorwaer.

Ifigenia:

 

Zijt gy geboren uit de dochter van Tyndaer?⁸²⁴

805 licht: gemakkelijk te volbrengen; braef (et quae pulcherrime jurasti): mooi.

809 verklaering, naar verkeerd begrepen Lat. explicationes (plur. poët.); versta: openvouwing, opening.

810 Eur.: ‘ik wil eerst mijn vreugde genieten, niet in woorden alleen, maar in werkelijkheid, feitelijkheid’ (door u te omhelzen).

811-13 Gr.: ‘dierbare zuster, ofschoon zo verbijsterd dat ik het nog niet goed kan geloven, toch zal ik, u omarmend, mijn vreugde smaken na het horen van deze wonderbaarlijke dingen’.

814 niet te ruigh ...: wil toch niet, op grove wijze, ... omhelzen.

816 sluier: het heilig gewaad der priesteres (vgl. En. XI, r. 627; zie Dl. VII, blz. 150).

818 en vader: en uit eenzelfden vader; keer u om ... naer my, uitbreiding naar het Lat., dat heeft: wend u niet van mij af (nu gij uw broeder hier terughebt); I. omhelst O. niet (zie vs. 820); onverschoten: zonder vrees.

820 zien: terugzien.

821 Versta: moet ik u broeder noemen? rusten: aflaten (houd op met zo te spreken).

822 Onjuist; Eur.: ‘Argos (met nadruk) is vol van hem en niet dit land.’ Eubeesch is onjuist: het Lat. heeft Nauplia terra; N. is een stad in Argos; V. zal deze naam in verband hebben gebracht met Nauplius (den vader van Palamedes), die koning van Euboea was.

824 de dochter van Tyndaer: Clytaemnestra; zie vs. 6.

[p. 275]

Orestes:

825

'K ben Agamemnons zoon, van Pelops voortgekomen.⁸²⁵

Ifigenia:

 

Wat zeghtge? toonme een blijk. hoe hebtge dit vernomen?⁸²⁶

Orestes:

 

'K heb zeker blijks genoegh gehoort in vaders hof.⁸²⁷

Ifigenia:

 

Zegh op, ik luister toe, en lette op deze stof.⁸²⁸

Orestes:

 

'k Zal 't melden. 'k hoorde eerst uit Elektre hoe gins tusschen⁸²⁹

830

Thyest en Atreus een geschil rees, niet te blusschen.⁸³⁰

Ifigenia:

 

Ik hoorde het gerucht van 't gulden vlies, heel oudt:

Orestes:

 

En 't heughtme wel wat gy borduurde in zijde en gout.⁸³²

Ifigenia:

 

O allerliefste, dus wort schier mijn hart bewogen.⁸³³

Orestes:

 

Een zon, schoon schijnende in gekleurde regenbogen.⁸³⁴

Ifigenia:

835

Ik breide en weefde dat met kostelijke draên.⁸³⁵

Orestes:

 

En wiesch u moeder niet, toen gy zou t'Aulis gaen?⁸³⁶

Ifigenia:

 

Ik weet het, om aldaer ter quaeder uur te trouwen.⁸³⁷

Orestes:

 

Waerom zondt gy een vlecht aen moeder door getrouwen?⁸³⁸

Ifigenia:

 

Tot een gedachtenis van mijn begraven lijk.⁸³⁹

825 Denk voor 'k ben: ja.

826 hoe ... vernomen is een in dit verband niet passende toevoeging, die haar oorsprong vindt in een verkeerd begrijpen van het volgende Lat. vers (audi aliquid ex domo paterna).

827 Onjuist; zie de vorige aant.; Eur.: ‘vraag (= audi) maar naar iets uit mijn vaders paleis’.

828 ‘Neen, liever moet gij spreken en ik toeluisteren’ (om het te beoordelen).

829 ‘Nu dan, ik zal spreken; ten eerste hoorde ik van Electra’ (zuster van Orestes en Iphigenia) ...

830 Zie de aant. bij vs. 200 en 204.

832 Eur.: ‘En weet ge nog hoe gij dat hebt afgebeeld in een rijk weefsel?’

833 Vondel heeft het Lat.: o charissime prope meum flectis animum verkeerd verstaan; Eur.: ‘uw gedachten ráken de mijne’.

834 Geheel onjuist; Eur.: ‘en dan het beeld van de terugwijkende zon’ (zie vs. 201-202).

835 breide, toevoeging.

836 wiesch onjuist. Eur.: ‘Hebt gij van uw moeder niet het badwater meegekregen voor Aulis?’ (Dit badwater was bestemd voor het rituele bruidsbad).

837 ter quaeder uur ...; versta: Om onder de schijn van een huwelijk de dood te vinden.

838 Gr.: ‘En verder, zondt gij niet een haarlok aan uw moeder?’

839 Onjuist. Eur.: ‘om in plaats van mijn lichaam te worden begraven’ (nl. in een cenotaaf).

[p. 276]

Orestes:

840

'K zal tekens toonen, daer gezien, tot waerheits blijk.

 

'K zagh in de kamer van de maeghden, noch verholen,⁸⁴¹

 

Een oude speer in 't hof van Pelops, lang gescholen

 

Van Hippodamia de maeght, te Pize in 't zant,

 

Toen Enomaüs viel, gezwaeit met haere hant.^843-44

Ifigenia:

845

O allerliefste want geen mensch bestaet my nader,⁸⁴⁵

 

Orest, 'k omhelze u, ver van Argos hof en vader,⁸⁴⁶

 

Uit Argos hier belant.⁸⁴⁷

 

O allerliefste pant!

Orestes:

 

'K omhelze u, die wy lang al overleden waenen.

850

Nu menght zich vreught en druk, en onderlinge traenen

 

Bevochtigen de wang, van blyschap en van rou.^850-51

Ifigenia:

 

'K liet hem, een teder kint, bevolen aen de trou

 

Van 's voesters armen, in het hof, bebloet van moorden.⁸⁵³

 

Nu kan ik mijn geluk en blyschap met geen woorden

855

Uitbeelden. mijn gemoedt wat spreeke ik afgetreurt!⁸⁵⁵

 

Dit's meer dan wonder, en wie kan 't geen hier gebeurt

 

Ontvouwen met de tong, en klaer te kennen geven!^852-57857

Orestes:

 

Wy zullen beide nu gelukkigh t'zamen leven,⁸⁵⁸

 

Om 't onderling geluk van wederzy verheught.⁸⁵⁹

Ifigenia:

860

O vrienden, my gemoet een onverwachte vreught.⁸⁶⁰

 

Ik vreeze al dat hy magh ontglippen uit mijn handen.⁸⁶¹

841 in ... maeghden; Eur.: in uw meisjeskamer; noch verholen: nog altijd op een veilige plaats bewaard, in 842 herhaald in lang gescholen.

843-44 Geheel in de war. Eur.: ‘die Pelops eenmaal zwaaide, toen hij Hippodameia, de maagd uit Pisa (zie vs. 1), verwierf door haar vader Oenomaüs te doden.’ Oenomaüs doorstak ieder dien hij inhaalde, met zijn speer. Toen Pelops hem in de renstrijd overwon, deed hij hem hetzelfde lot ondergaan.

845 want ... nader; Gr.: ‘alleen dit éne (dat alles voor mij inhoudt): liefste die gij zijt.’

846 hof en vader (Agamemnon is dood), misschien op te vatten als vaderlijk paleis.

847 Vondels metrum wisselt naar aanleiding van de lengte der regels bij Euripides. Slechts hier heeft dit gezichtsbeeld op Vondels vers invloed uitgeoefend; in het oorspronkelijke drama is van vs. 845-912 de maat lyrisch, waar Iphigenia spreekt, terwijl Orestes blijft antwoorden in jambische dialoogverzen.

850-51 Eur.: ‘Tranen en (= van) verdriet en vreugde te zamen bevochtigen ons beider ogen, de uwe en de mijne’ (dit laatste drukt V. uit in onderlinge).

853 bebloet van moorden is een dwaze toevoeging.

855 spreeke, conjunctief met de betekenis: zal (moet) spreken (zeggen); afgetreurt, misplaatste toevoeging.

852-57 Het Gr. heeft hier een opeenvolging van extatische uitroepen in lyrische maat (zie Opmerking bij vs. 847); bij Vondel is dit geheel verloren gegaan.

857 en ... geven, toevoeging.

858 zullen ...; Gr.: ‘mogen wij ...’

859 toevoeging.

860 vrienden, tot het koor, dus op te vatten als vriendinnen; onverwacht; Gr.: verbijsterend.

861 al is hier modaal bijwoord; ontglippen, nl. als ijdel droombeeld.

[p. 277]

 

O menscheneeters hof, gebout op noortsche stranden!⁸⁶²

 

O waerdigh vaderlant, geboortestadt Myceen,

 

'K begroete u, daerme 't licht des levens eerst bescheen.⁸⁶⁴

865

'K bedanke u, die my voede, en mijnen waerden broeder,

 

Het licht van al 't geslacht, en mijnen trouwen hoeder.⁸⁶⁶

Orestes:

 

Wy beiden sproten wel uit hoogen stamme, maer

 

Gansch ongelukkigh solt ons leven, van gevaer⁸⁶⁸

 

En jammeren gepropt.

Ifigenia:

 

Dat voelde ik ongelukkigh,⁸⁶⁹

870

Toen vader 't bloote zwaert uitrukte dootsch en drukkigh,⁸⁷⁰

 

En 't koude lemmer my wou drijven in het hart.⁸⁷¹

Orestes:

 

Het schijntme afwezende u daer ook te zien met smart.⁸⁷²

Ifigenia:

 

Och broeder, toen hy my met looze treken leide,

 

En zonder bruiloftstorts, terwijl een ieder schreide,⁸⁷⁴

875

Naer helt Achilles tent, daer traenen en misbaer⁸⁷⁵

 

Zich mengden onder een, om 't bloedigh moortaltaer.⁸⁷⁶

Orestes:

 

Wat waschbadt stont'er, om het offer rein te baden?

Ifigenia:

 

'K moght vaders stout bestaen, te blint en onberaeden,

 

Beklaegen, en den moort, die geenen vader past.^878-79

Orestes:

880

Het eene gruwelstuk hing aen het ander vast.^879-80

 

Elendige, hadt gy uw' broeder moeten slaghten⁸⁸¹

862 Uitbreiding naar het verkeerd begrepen ‘O Cyclopische woonstê’ van Euripides: de geweldige burchtmuren van Mycene waren volgens de sage door Cyclopen gebouwd. Vondel denkt aan den mensenetenden Cycloop Polyphemus in verband met de mensenoffers aan het hof van den Taurischen koning Thoas (wonende aan het ‘noortsche (d.i. Taurische) strand.’ Dit heeft Kalff reeds opgemerkt (Ts. 13, blz. 109-vlg.; zie daarbij het geheel onverdiend verwijt in Geerts' boek Vondel als classicus enz., blz. 11).

864 'k begroete u: heil u.

866 licht (lumen), hier: heil, zegen.

868 sollen: stuurloos voortrollen.

869 voelen: ervaren.

870 dootsch en drukkigh (miser pater): dodelijk bedroefd; Eur.: ‘rampzalig verblind.’

871 hart; Eur.: hals.

872 Versta: Hoewel ik niet aanwezig was, schijnt het mij, alsof ik het voor me zie.

874 zonder bruiloftstorts (sine hymenaeo): terwijl geen huwelijk mij wachtte; de rest is toevoeging.

875 naer ... tent; versta: in schijn naar A.'s tent.

876 om; Gr. bij (dus de tranen en weeklachten zijn van I.).

878-79 'k moght ... beklaegen zijn woorden van Orestes: ‘ook ik heb gejammerd om de rampzalige moed van mijn vader.’

879-80 en den moort ...; Iph.: ‘Een vader die geen vader was, bracht mij een jammerlijk verderf (nl. indirect haar offerambt in Taurië), het ene onheil kwam uit het andere voort’ (zie verder vs. 882 met aant.).

881 Uitroep van Orestes.

[p. 278]

 

Door dwang van dees godin; men zoude u schuldigh achten

 

Aen zulk een' broedermoort, te reukeloos begaen.^877-83882-83

Ifigenia:

 

Ik hebbe een schendigh stuk bestaen,⁸⁸⁴

885

Een schendigh moortstuk voorgenomen.

 

Och broeder, naulijx zijtge ontkomen⁸⁸⁶

 

Mijn onrechtvaerdigh moortgewelt,⁸⁸⁷

 

Mijn moortmes, op uw keel gestelt.

 

Wie ziet dees zwaericheên ten ende?

890

Wat avontuur helptme uit elende?⁸⁹⁰

 

Wat heilzaem middel vinde ik best

 

Om u uit dit vervloekt gewest

 

Dees stadt te helpen, vry van rouwe,

 

In onze Argivische landouwe,⁸⁹⁴

895

Eer ik mijn zwaert en handen moet⁸⁹⁵

 

Besmetten met uw edel bloet?

 

Bedroefde ziel, 't zal u betaemen

 

Een veiligh middel te beraemen,

 

Om snel te voet te lande haest,⁸⁹⁹

900

En niet ter zee, te vliên verbaest,^899-900

 

[De doot genaekt met wijde schreden,]^901-vlg.

 

Door vreemde volken, woest van zeden,

 

Door ongebaende wegen: want⁹⁰³

 

Langs 't Cyaneesch steenrotzigh strant

905

Is 't eng en boghtigh. zoo veel mijlen

 

Te scheepe zou de vlught verwijlen.^904-06

 

Elendige, och wat overlegh

 

Rukt deze hinderpaelen wech!

 

Wat Godt, wat mensch, eer wy 't vermoeden,⁹⁰⁹

910

Zal deze vlught en nootreis spoeden,⁹¹⁰

 

En toonen Atreus overschot

 

Ons beide een ent van 't heiloos lot!⁹¹²

877-83 De persoonsaanduidingen in de Commelinus-editie zijn onjuist: vs. 877 behoort te worden gesproken door Iphigenia (nl.: ‘o, en die besprenkeling daar in Aulis, als wijding tot de dood’).

882-83 Gr. (Iphigenia vervolgt haar afgebroken zin van vs. 879-80): ‘door de beschikking van een goddelijke macht; o ik rampzalige wegens mijn vreselijke moed tot zulk een daad.’

884 bestaen (de durf gehad tot), vrijwel synoniem van voorgenomen in vs. 885.

886 naulijx (vix): ternauwernood.

887 onrechtvaerdigh (injustus); Gr.: goddeloos.

890 avontuur: gunst van het lot.

894 in: naar.

895 mijn zwaert, toevoeging.

899 haest: ijlings.

899-900 Eur.: ‘zal het zijn over land ... dat wij vluchten en niet over zee?’; verbaest (toevoeging): door ontsteltenis bevangen.

901-vlg. 't Gr. heeft een nieuwe zin: ‘maar in dat geval zult gij de dood naderen (Vondel keert dit om) op uw weg door ...’

903 want; Gr.: maar ... (hier overweegt Iph. een tweede mogelijkheid, nl. de vlucht over zee).

904-06 Onjuist; Eur.: ‘wanneer gij vlucht op een schip door de enge doorgang tussen de “Donkere Rotsen” (de Symplegaden), dan zal uw tocht zeer lang zijn’; verwijlen (trans.): vertragen, lang doen duren.

909 Eur.: ‘of welk onverhoopt gelukkig toeval.’

910 spoeden: begunstigen, tot een goed einde brengen.

912 ons beide, bijstelling bij Atreus overschot (= aan de enig overgebleven Atriden).

[p. 279]

Rey:

 

'K zagh in dit wonderbaer geval 't geen met geen monden

 

Is uit te drukken, en ik hoorde, en zal verkonden

915

Wat mijn gehoor vernam, mijne oogen moghten zien.^913-15

 

Orest, 't is billijk, dat oprechte vrienden, wien

 

'T gebeurde elkandere t'ontmoeten, uit ontfarmen⁹¹⁷

 

En blyschap onderling van weêrzy zich omarmen.

 

Nu voeght het ga te slaen, de rou ter zy gezet,⁹¹⁹

920

Hoe, na'et bereiken van 't gewenschte heil, wy met

 

De minste noot den gront van Tauren mogen ruimen.^920-21

 

De wijze mannen geen gelegenheit verzuimen

 

Die voorvalt, op dat hun geluk noch verder ga.^916-23922-23

Orestes:

 

Dat's recht gezeit. fortuin verleene ons heur gena.

925

De maght van boven zal een grooter kracht byzetten.^924-25

Ifigenie:

 

Het kan mijn opzet noch gesprek met u beletten,

 

Indienge eerst my berecht hoe 't met Elektre ging:^926-27

 

Wat lot haer toeviel. dit behaeghtme zonderling.⁹²⁸

Orestes:

 

Zy leeft, verlooft aen hem, gezegent en in weelde.⁹²⁹

Ifigenia:

930

Wat man is dit? hoe hiet de vader, die hem teelde?

Orestes:

 

Focenser Strofius. begeertge meer, zoo vraegh.⁹³¹

Ifigenia:

 

Is om Elektre dan dees vrient zoo na mijn maegh?⁹³²

Orestes:

 

Hy is ons zusterling, ten halsvrient my beschoren.⁹³³

913-15 Vondel vertaalt de Lat. tekst die corrupt Grieks weergeeft en voegt toe in vs. 914 en ('t geen) ik hoorde en in vs. 915 mijne ... zien; Gr. (met moderne emendatie): ‘Tot het wonderbaarlijke en onuitsprekelijke behoort wat ik hier met eigen ogen mocht aanschouwen en niet slechts van anderen die het mij berichtten, hoorde’.

917 uit ontfarmen (toevoeging): uit deernis met elkaar.

919 de rou: de klachten.

920-21 Eur.: ‘hoe wij, de heerlijke zegen der redding deelachtig, kunnen ontkomen uit dit barbaarse land’; na 'et bereiken behoorde te zijn: bereikend; met de minste noot (met de geringste kans op ramp), toevoeging.

916-23 De juiste overlevering geeft deze woorden aan Pylades; oprechte is toevoeging; vrienden: verwanten (hier: broer en zuster).

922-23 Onjuist; Gr.: ‘wie verstandig is gaat de door het lot aangewezen perken niet te buiten, maar doet eerst wat het ogenblik van nu eist, om daarnà te doen, wat dan verder komt, nl. vreugde smaken.’

924-25 Fortuin ...; onjuist naar corrupte tekst. Gr. (juiste tekst): ‘De Fortuin zal hier tezamen met ons zorg voor dragen, zo meen ik; immers als men zelf zich inspant, dan laat het zich horen dat ook de goddelijke bijstand krachtiger wordt.’

926-27 Onjuist. Eur.: ‘Niets belet en zal mij verhinderen dit u eerst te vragen ...’

928 dit ... zonderling: een mededeling hieromtrent zal mij in 't bijzonder welkom zijn.

929 verlooft; Eur.: gehuwd (nupta); vgl. vs. 714.

931 Zie vs. 695.

932 Gr.: ‘Is hij de zoon van Atreus' dochter, en mijn bloedverwant?’ zie de volgende versregel.

933 zusterling (consobrinus): kind van (vaders) zuster; Strophius was gehuwd met een zuster van Agamemnon; halsvrient: boezemvriend; in vs. 937 echter bloetvrient = bloedverwant; vgl. Inhoudt, aant. 6.

[p. 280]

Ifigenia:

 

Hy was, toen vader my wou slaghten, niet geboren.⁹³⁴

Orestes:

935

Noch niet, want Strofius was toen noch kinderloos.

Ifigenia:

 

Mijn eige zusters man, zijt welkom voor altoos.⁹³⁶

Orestes:

 

Hy is mijn bloetvrient niet alleen, maer ook mijn hoeder.⁹³⁷

Ifigenia:

 

Hoe kontge lijden zulk een schelmstuk van uw moeder?⁹³⁸

Orestes:

 

Ay zwijgh. ik nam de wraek van haeren mannemoort.⁹³⁹

Ifigenia:

940

En om wat reden holp zy uwen vader voort?

Orestes:

 

Die klank luit schendigh. leer uw moeders schult verzwijgen.⁹⁴¹

Ifigenia:

 

Ik zwijgh. Mycene ziet u nu ten troone stijgen.⁹⁴²

Orestes:

 

Daer Menelaüs heerscht: wy zwerven buiten 't lant.⁹⁴³

Ifigenia:

 

Verdrukt dan oom 't geslacht, befaemt door schant op schant?⁹⁴⁴

Orestes:

945

Geensins, de Razerny vervolghtme alom te vinnigh.

Ifigenia:

 

Dit bleek op strant. men zeght gy raesde daer krankzinnigh.

Orestes:

 

'K ben nu niet eerst om mijn bezetenheit verdacht.⁹⁴⁷

Ifigenia:

 

De Vloekgodin, zoo 'k hoor, bestraft uw moederslaght.⁹⁴⁸

934 In de oorspr. tekst is dit een vraag; mogelijk is in Vondels tekst een drukfout ingeslopen en moet men de punt in een vraagteken veranderen.

936 voor altoos verdraagt zich moeilijk met welkom.

937 hoeder: beschermer.

938 Onjuist; Eur.: ‘Hoe kont gij die vreselijke daad begaan ten opzichte van uw moeder?’

939 van ... mannemoort: wegens het vermoorden van haar man.

941 Versta: het verhaal daarvan klinkt te schandelijk om u daarvan mededeling te doen; leer ...; Eur.: ‘laat ... rusten’ (vraag niet naar ...).

942 Ik laat dat rusten (en nu zijt gij dus koning te Mycene?). Waarschijnlijk is Vondels ten troone stijgen duratief(... als een ten troon gestegene).

943 Neen, daar heerst M. (Orestes' oom, koning van Sparta).

944 Onjuist. Eur.: ‘Hoe? heeft vaders broeder misbruik gemaakt van de rampzalige toestand van ons huis?’

947 Eur: ‘ik ben niet nu voor het eerst aanschouwd in waanzinnige toestand’; Lat. conspecti. Heeft V. onder invloed daarvan gedacht aan suspecti en daardoor verdacht geschreven?

948 zoo 'k hoor: zoals ik nu begrijp.

[p. 281]

Orestes:

 

Zy rijdtme nacht en dagh, en weet my in te toomen.⁹⁴⁹

Ifigenia:

950

Wat moghtge aen deze kust, zoo hoogh in 't noorden, komen?

Orestes:

 

Door Delfis antwoort, en Apollo, die het riedt.⁹⁵¹

Ifigenia:

 

Met welk een ooghmerk? magh men 't hooren ofte niet?

Orestes:

 

'K zal 't zeggen. dit's 't begin van mijne zwaericheden.

 

Na datwe moeder met ons handen [welke reden

955

Wy liever zwijgen dan verhaelen], dreven knap^954-55955

 

De Vloekgodinnen ons met kracht in ballingschap.

 

Ik trok op Godt Apols gebodt t'Athene binnen,

 

Om daer te pleiten voor onnoembre Vloekgodinnen:⁹⁵⁸

 

Hier zit het heiligh recht, van Jupiter gestelt⁹⁵⁹

960

Voor Mars, die zijne vuist bevlekte door gewelt:⁹⁶⁰

 

En daer verscheenen, wou my geen der onderzaten⁹⁶¹

 

Huisvesting gunnen, als een' mensch by Godt verwaten:⁹⁶²

 

Maer die, hierom beschaemt, noch, aengeport door reên,⁹⁶³

 

Mijn heil behartighden, bestelden my alleen⁹⁶⁴

965

Nootdruftigh dischgerecht, in 't eenzaem huis gezeten.⁹⁶⁵

 

'K most zwijgen, en geen' mensch te spreeken my vermeeten,⁹⁶⁶

 

Noch nutten spijs en drank met iemant dischgemeen.⁹⁶⁷

 

Elk dronk zijn schael vol wijns, die langs de tafel heen

 

Omwandelde, terwijl men zong en quinkeleerde.^968-69

970

Ik dorst die gasten niet bestraffen, schoon 't my deerde,⁹⁷⁰

 

En treurde stom en stil, ontveinsde 't geen ik zagh.

 

Ik zuchte zwijgende, om vrou moeders nederslagh.⁹⁷²

949 in te toomen (op te vatten als: met een toom te regeren) is te denken in verband met rijden (vgl. bezeten zijn door een boze macht).

951 Door ... Apollo, hendiadys.

954-55 reden: woorden; de tussenzin vervangt wat O. niet zeggen wil (nl. hadden vermoord).

955 knap: aanstonds, gezwind.

958 onnoembaer (non nominandas Deas): wier naam men schuwt uit te spreken.

959 Hier in Athene zetelt een gerechtshof, door Jupiter ingesteld. Dit doelt op de Areopagus (de bloedraad voor moordzaken).

960 Mars: Ares (vgl. het woord Areopagus). Deze had een zoon van Poseidon, die zijn dochter onteerd had, gedood en moest daarom terechtstaan voor de overige goden.

961 der onderzaten: der Atheners.

962 verwaten: vervloekt.

963 die: anderen, die; hierom beschaemt; versta: zich schamend een hulpelozen zwerver zò te behandelen; noch: nochtans, in weerwil van de te voren genoemde feiten; aengeport door reên (opgewekt door redelijke overwegingen), toevoeging.

964 alleen: terwijl ik afgezonderd van hen moest zitten.

965 in ... gezeten, niet juist; Eur.: ‘ofschoon in hetzelfde vertrek als ik’ (dus te verbinden met die in vs. 963).

966 Eur. zegt het andersom, nl. dat de anderen (de vertrekgenoten) Orestes niet toespraken.

967 dischgemeen: in tafelgemeenschap met de overigen.

968-69 die ... omwandelde, toevoeging, die strijdt met Euripides' bedoeling (de drinkbeker ging juist niet om); terwijl ... quinkeleerde; Eur.: ‘en ieder vermaakte zich’ (Lat.: indulgebant genio).’

970 gasten; Eur.: ‘gastheren’; bestraffen: afkeuring uiten tegen.

972 om ... nederslagh: wegens het feit den moordenaar mijner moeder te zijn.

[p. 282]

 

Nu hoore ik heeft mijn ramp Athene stof gegeven

 

Een feest te vieren, noch by hen in zwang gebleven,^973-74

975

En Pallas volk eert noch dien gouden offerkelk.⁹⁷⁵

 

Na dat ik stont te recht op Mavors bergh voor elk,⁹⁷⁶

 

Besloegh ik eenen stoel, en 't hooft der Razernyen⁹⁷⁷

 

Den andren stoel voor my. het ging'er op een stryen.⁹⁷⁸

 

'K verweere mijne zaek met reên, en Febus hoort

980

De wettige oirzaek van dien droeven moedermoort,^979-80

 

En geeft getuighnis van mijne onschult. Pallas telde⁹⁸¹

 

Gelijke stemmen, dies de vierschaer vonnis velde,

 

En van de moederslaght my vrykende en ontsloegh.^981-83

 

Wat Vloekgodin hier zat, en 't vonnis overwoegh,⁹⁸⁴

985

Bestemde dit besluit, en schoude my gansch louter:^984-85985

 

Maer andre Vloeken, dol en wetteloos en stouter,⁹⁸⁶

 

Vervolghden, dreven my, vol onrust, heene en weêr,⁹⁸⁷

 

Dies ik naer 't heilighdom te Delfis wederkeer.

 

Daer legge ik voor de kerk gestrekt, en vaste en waeke,⁹⁸⁹

990

En zweer de hant aen my, uit opgezette wraeke,⁹⁹⁰

 

Te slaen, ten zy 't Apol, die my verriet, wil hoên.⁹⁹¹

 

Ik hoorde Febus uit den gouden dryvoet toen⁹⁹²

 

My herwaert zenden, om Dianes beelt, gesteegen⁹⁹³

 

Van boven uit de lucht, te schaeken door zijn' zegen,⁹⁹⁴

995

En neêr te zetten op Athenes vryen gront.⁹⁹⁵

 

Nu helpme trou aen 't heil, getoont door Febus mont.

 

Bestelme 't beelt, op dat de Razernye scheie,⁹⁹⁷

 

En 'k zal u in Myceen herstellen met mijn gleie.⁹⁹⁸

973-74 mijn ramp: mijn smartelijke ervaringen bij die ontvangst.

975 Onjuist; Gr.: ‘en waarbij het volk van Pallas (Athene) gebruik maakt van een vaatwerk dat een máát inhoudt.’ Volgens de sage had men namelijk om niet verplicht te zijn uit hetzelfde mengvat te scheppen, waaruit ook voor Orestes geschept werd, en hem toch ook weer niet te kwetsen, bij ieder van de gasten te voren een maat wijn (= 12 bekers) neergezet. Een toespeling op die maat in vs. 968 is bij Vondel verloren gegaan.

976 Mavors bergh: Areo-pagus, zie aant. bij vs. 959-vlg.

977 besloegh: nam plaats; 't hoofd der Razernyen: de oudste der Furiën.

978 voor my; versta: tegenover mij. Aanklager en beschuldigde stonden beide voor het gerechtshof.

979-80 Onjuist; Gr.: ‘Ik verdedigde mij enerzijds, en anderzijds hoorde ik tegen mij uitspreken de aanklacht wegens moedermoord.’

981 Eur.: ‘waarop Phoebus (Apollo; zie vs. 979) door zijn getuigenis mij redt’ (Orestes had namelijk gehandeld in opdracht van Apollo's orakel).

981-83 Pallas ...; bij staking van stemmen volgde vrijspraak in historische tijd (verg. vs. 1525). De bekende voorstelling, volgens welke Pallas Athene haar stem toegevoegd zou hebben aan de vrijsprekende stemmen, vindt men in de Eumeniden van Aeschylus.

984 overwoegh: overwoog.

984-85 Onjuist. Gr.: ‘Diegenen van de aanwezige Furiën die instemden met dit vonnis, bedongen voor zich in de onmiddellijke nabijheid van de plaats der stemming een heiligdom’;

985 bestemmen: zijn goedkeuring hechten aan; schoude ... louter: beschouwde mij als volkomen gezuiverd.

986 Niet juist; Eur.: ‘Maar diegenen van de Furiën die zich niet bij die bindende uitspraak (letterl.: wet; vgl. V. 's wetteloos) wilden neerleggen.’

987 vervolghden, nl. als voorheen.

989 en waeke, toevoeging.

990 uit ... wraeke (toevoeging): mij voorgenomen hebbende mij (op die wijze) op Apollo te wreken.

991 verriet: aan het ongeluk had prijsgegeven.

992 De Pythia (orakel-priesteres) zat op een gouden drievoet.

993 gesteegen ... (gevallen); vgl. de aant. bij vs. 91.

994 door ... zegen, toevoeging.

995 neêr te zetten: een vaste plaats te geven.

997 scheie: van mij scheide (aflate).

998 herstellen: terugbrengen (in uw oude staat); gleie: galei.

[p. 283]

 

O waerde zuster, eer der zustren, helpme dan,⁹⁹⁹

1000

En 't vaderlijke huis: want zoo men 't beelt, dat van

 

Den hemel daelde, niet kan schaeken uit uw kooren,¹⁰⁰¹

 

Zoo is de gansche stam en Pelops hof verloren:

Rey:

 

Der goden gramschap treft geduurigh dan en dus,¹⁰⁰³

 

De telgen van den stam en 't zaet van Tantalus.¹⁰⁰⁴

Ifigenia:

1005

O broeder, eerge quaemt was 't eenige verlangen

 

Naer Argos, om uw' mont te kussen en uw wangen.¹⁰⁰⁶

 

Nu wil ik watge wilt, en wensche u naer mijn maght¹⁰⁰⁷

 

Te vryen van uw smart, en vaders droef geslacht

 

Te redden, en weêrom op vasten voet te stellen,

1010

En wil den dochtermoort niet wreeken, noch vertellen.¹⁰¹⁰

 

'K wil mijne hant aen u niet slaen, maer 't huis behoên,

 

Doch vreeze dees godin of dwinglant zal 't vermoên,

 

Als hy d'altaernis van het kerkbeelt vint verlaeten.^1012-131013

 

Hoe berge ik 't leven best? wat onschult kanme baeten?¹⁰¹⁴

1015

Doch kan men teffens dit beschikken snel en stip,¹⁰¹⁵

 

Het kerkbeelt schaeken, en my bergen in een' schip,

 

Dat waer gevaerlijk, doch een daet met recht lofwaerdigh.

 

Maer wiltge scheiden, my hier laeten, 'k ben wilvaerdigh.

 

Trek vry behouden heen naer huis, en spoe u voort.

1020

Ik zwicht voor lijfsgevaer, noch dreigement, noch moort,¹⁰²⁰

 

Zoo gy geborgen blijft. men wenscht een' vorst in 't leven,^1018-211021

 

Den pijler van het huis. wat's aen een vrou bedreven!¹⁰²²

Orestes:

 

'K wil niet mijn hant aen u, gelijk aen moeder, slaen:¹⁰²³

 

Al bloet genoegh gestort. ik leef en sterf voortaen

1025

Met u alleen, en wil een zelve lot genieten,¹⁰²⁵

 

U medevoeren, of hier 't leven inneschieten,

999 eer der zustren (sororium caput), verkeerd begrepen. Eur.: ‘zuster-hoofd’ = zuster (in statige taal betekent hoofd dikwijls: persoon, wezen).

1001 kooren; vgl. voor dit anachronistisch beeld vs. 731 met aant.

1003 dan en dus (ter afsluiting van Orestes' woorden): blijkens het voorgaande.

1004 Tantalus, zie vs. 1.

1006 om ... wangen; Eur.: ‘om u weer te zien.’

1007 nu ... wilt; versta: nu wil ik bovendien, wat gij wilt.

1010 vertellen heeft hier misschien de betekenis: in aanmerking nemen, in rekening brengen.

1012-13 Deze verkorte constructie levert geen goede zin. Eur.: ‘doch ik vraag mij met bezorgdheid af, hoe mijn ontrouw verborgen kan blijven voor de godin, en voor den vorst, wanneer hij ...’.

1013 altaernis (verchristelijking); Eur.: voetstuk.

1014 best is misplaatst; in dat geval zou hier moeten staan; onschult: verontschuldiging.

1015 teffens: tegelijkertijd; dit (deze twee dingen), met klemtoon.

1020 voor ... moort: voor dreigende dood.

1018-21 vrije, maar in hoofdzaak juiste vertaling.

1021 een' vorst; Eur. heeft: ‘een man wordt gemist, als hij sterft’ (hij is de stamhouder, ‘de pijler van het huis’; vgl. vs. 59).

1022 wat ... bedreven: wat belang heeft (het leven van) een vrouw.

1023 Versta: ik wil niet de oorzaak zijn van uw dood (nl. door alleen te vluchten), zoals ik die van de dood van mijn moeder ben.

1025 alleen: slechts.

[p. 284]

 

En sterven aen uw zy. hoor mijn gevoelen noch.

 

Zoo dit Diaen verdriet, hoe zoume Febus toch

 

Beveelen 't outerbeelt naer Pallas stadt te scheepen,

1030

Uw aenschijn hier te zien? want dit by een gegreepen,¹⁰³⁰

 

En overwoogen, hoop ik t' Argos weêr te staen.¹⁰³¹

Ifigenia:

 

Hoe kan 't geschieden dat wy beide niet vergaen,

 

Terwijlwe mikken op het wit van ons begeeren?¹⁰³³

 

Bedenk het. 't ooghmerk is alleen naer huis te keeren.¹⁰³⁴

Orestes:

1035

En kan men dien tyran niet helpen aen een' kant?

Ifigenia:

 

Gevaerlijk, zoo hy wort van vreemden aengerant.¹⁰³⁶

Orestes:

 

Men waegh' het, raeken wy aldus den noot te boven.

Ifigenia:

 

Ik durf het niet, en moet uw moedigh opzet loven.¹⁰³⁸

Orestes:

 

Of gy my heimelijk verschuilde in deze kerk?

Ifigenia:

1040

Om in de duisternis te glippen uit dit perk?¹⁰⁴⁰

Orestes:

 

De nacht bedekt den dief: de waerheit zoekt de zonnen.¹⁰⁴¹

Ifigenia:

 

Men zou de tempelwacht niet licht bedriegen konnen.

Orestes:

 

Helaes, wy zijn om hals. hoe raekt men van dien gront?

Ifigenia:

 

My dunkt ik weet noch raet, en eenen nieuwen vont.

1030 uw aenschijn ... zien; versta: waarvan toch het gevolg moest zijn dat ik u hier weer vond; want, onder invloed van het Lat. enim. De Nederl. zinsconstructie eist hier: neen, (dit alles samengevat).

1031 weêr te staen: eenmaal te zijn.

1033 bij onze pogingen om ons gewenste doel te bereiken.

1034 't ooghmerk, onjuist. Eur.: ‘maar weet: bereid om het te wagen ben ik wel’.

1036 Overeenkomstig het Lat. Versta: het is een gevaarlijke onderneming voor een vreemdeling tegen hem op zijn eigen gebied een aanslag te wagen. Het Gr. heeft echter: ‘Vreselijk, als vreemdeling zijn gastheer te doden’ (Iph. heeft gewetensbezwaren).

1038 Eur.: ‘Ik zou het niet over mij kunnen verkrijgen, maar waardering heb ik voor uw bereidwilligheid om ten koste van alles mij te redden’.

1040 uit dit perk (land), toevoeging.

1041 de waerheit; versta: onschuldige daden; zonnen, om rijm (voor het oog) te krijgen.

[p. 285]

Orestes:

1045

Ontvou my uwen raet, of ik het ook verstont.^1043-451045

Ifigenia:

 

'K gebruik met glimp dat gy van spooken zijt bezeten.¹⁰⁴⁶

Orestes:

 

Wat treken vint men, daer de vrouwen niet van weten?

Ifigenia:

 

'K zal melden hoe gy vlughte om uwe moederslaght.

Orestes:

 

Gebruik mijn onheil tot ons heil, naer uwe maght.¹⁰⁴⁹

Ifigenia:

1050

'K zal zeggen dat men u ten offer niet magh wijden:

Orestes:

 

En met wat glimp en schijn? 'k vermoede iet in dit lijden.¹⁰⁵¹

Ifigenia:

 

Gy zijt onzuiver, en moet eerst geloutert zijn.

Orestes:

 

Hoe kuntge 't kerkbeelt hun dan schaeken met een' schijn?

Ifigenia:

 

Ik wil het zuiveren aen strant, in zoute stroomen.¹⁰⁵⁴

Orestes:

1055

Is 't kerkbeelt binnen, daer wy beide om herwaert komen?¹⁰⁵⁵

Ifigenia:

 

'K zegh 't outerbeelt, van u bevlekt, eischt zuivering.¹⁰⁵⁶

Orestes:

 

En waer? zegh zuidwaert, daer ons d'inham eerst ontfing.¹⁰⁵⁷

Ifigenia:

 

Daer 't schip op anker leght gemaert om af te vaeren.¹⁰⁵⁸

Orestes:

 

Draeght iemant neffens u het kerkbeelt naer de baeren?¹⁰⁵⁹

1043-45 vertonen dezelfde rijmklank, evenals 1060-62; een dergelijk drierijm in koning Edipus, vs. 1579-81 en 1600-1602; van dien gront: uit dit land.

1045 of ... verstont: opdat ik het ook zou kunnen begrijpen (ut et ego sciam).

1046 met glimp: als listig voorwendsel (het feit dat ...); spooken: boze geesten.

1049 naer ... maght (vermogen), toevoegsel.

1051 zie vs. 1046; in ... lijden, slappe toevoeging.

1054 het, onjuist; Eur.: u.

1055 Onjuist; de woorden zijn bedoeld als tegenwerping: Maar het beeld, waarom wij (Orestes en Pylades) ..., blijft dan toch binnen.

1056 'k zegh; versta: ik zal tegen Thoas zeggen ...

1057 zegh ... De juiste lezing van het Gr. is: bedoelt gij de inham van de zee?

1058 gemaert: gemeerd; aan (anker)touwen vastgebonden.

1059 neffens u; versta: die u begeleidt.

[p. 286]

Ifigenia:

1060

Ik zelve alleen magh dit aenraeken, en niet ruw.¹⁰⁶⁰

Orestes:

 

Wat deel heeft Pylades aen dezen moort zoo schuw?¹⁰⁶¹

Ifigenia:

 

Men zegge dat hy zich bezoedelt heeft aen u:¹⁰⁶²

Orestes:

 

Zult gy dit heimlijk of met 's konings wil voltrekken?¹⁰⁶³

Ifigenia:

 

'K zet hem met woorden om; ik kan 't niet anders dekken.¹⁰⁶⁴

Orestes:

1065

De gley leght zeylreede, om te gaen op Godts gena.¹⁰⁶⁵

Ifigenia:

 

Bezorght gy 't ovrige, op dat d'aenslagh wel besla.¹⁰⁶⁶

Orestes:

 

Een eenigh schort hier aen, dat d'aenslagh blijf verholen.

 

Bezweert dees vrouwen, en vermaentze, om niet te doolen.¹⁰⁶⁸

 

Een vrouwetong verwekt medoogen in den mensch.¹⁰⁶⁹

1070

Ik hoope al 't ander zal beslaen naer onzen wensch.

Ifigenia:

 

O waerde vrouwen, 'k heb mijn opzicht op u allen.¹⁰⁷¹

 

Mijn leven hangt aen u, en hoe dit uit wil vallen,¹⁰⁷²

 

Of wel of qualijk, en versteeken van mijn lant,¹⁰⁷³

 

En waertsten broeder, en mijn' waertsten bloetverwant.¹⁰⁷⁴

1075

Dit zy 't begin dan van mijn rede t'overwegen,¹⁰⁷⁵

 

Hoe alle vrouwen van natuure zijn genegen

 

Tot onderlinge liefde, en, tot een' toeverlaet,

 

De hant te houden aen den algemeenen staet.^1077-78

 

Zwijght stil, en helpt ons vlught. men looft getrouwe tongen.¹⁰⁷⁹

1060 en niet ruw (toev.; evenals zoo schuw in het volgende vers): met gewijde handen.

1061 dezen moort; Gr. (met mod. em.): deze onderneming van ons nu (hoe kunnen wij Pylades hier ook in betrekken?)

1062 aen u; Eur.: ‘te zamen met u’; zie vs. 1200.

1063 wil: goedvinden.

1064 zet hem ... om: beweeg hem er toe; dekken (latere); versta: doe ik het anders, dan kan ik het toch niet verheimelijken.

1065 op Godts gena, toevoeging.

1066 aenslagh: plan.

1068 om ... doolen: om niets verkeerd te doen (zich niet onvoorzichtig te uiten); toevoeging.

1069 Versta: Als vrouw zult gij de juiste woorden weten te vinden om haar mededogen op te wekken.

1071 'k heb ... allen: ik houd mijn ogen (= hoop) op u gericht.

1072 en ... vallen: en de uitslag van onze onderneming (hangt aan u).

1073 en versteeken ...; de grammatische aansluiting ontbreekt; bij versteeken is een subject ik te denken (en ...: zodat ik verstoken zal blijven ...).

1074 mijn' ... bloetverwant; Gr. (met mod. em.): mijn liefste bloedverwante (Electra).

1075 t'overwegen: het verzoek om te overwegen ...

1077-78 en ... staet: en, als betrouwbare hulp in nood, genegen het gemeenschappelijk belang te behartigen.

1079 getrouwe tongen: tongen die trouw kunnen zwijgen.

[p. 287]

1080

Gedenkt hoe hier een trits van vrienden, hardt gedrongen,¹⁰⁸⁰

 

Al teffens een gevaer geperst is uit te staen,¹⁰⁸¹

 

Te keeren in hun lant, of teffens hier vergaen.¹⁰⁸²

 

Raek ik behouden, gy zult ook dien zegen erven.

 

'K zette u behouden en verheught op Grieksche werven.¹⁰⁸⁴

1085

Weshalve bidde ik u, by uwe rechte hant,¹⁰⁸⁵

 

En u, en u, en u, met mont en kusverbant,¹⁰⁸⁶

 

By uwe trou, en by de liefste in uw geslachten,¹⁰⁸⁷

 

By vader, moeder, en uw kinders, leert u wachten.¹⁰⁸⁸

 

Wat zeghtge nu hier toe? hoe sterktge dit verzoek?¹⁰⁸⁹

1090

Wie kan het weigeren? maektge u hierinne t'zoek,¹⁰⁹⁰

 

Dan is 't voorwaer met my en broeder omgekomen.

Rey:

 

Mevrou, schep goeden moet. volhardt by 't voorgenomen:

 

Wat ons belangt, van ons wort niet een woort gerept

 

[Dat weet Jupijn], van al wat gy geboden hebt.¹⁰⁹⁴

Ifigenia:

1095

Het ga u wel om zulk een antwoort, rijp van reden.

 

Uw aller plicht vereischt terstont in 't hof te treden.¹⁰⁹⁶

 

De koning van dit lant zal strax verschijnen, om¹⁰⁹⁷

 

Hier t'onderzoeken of men voor het heilighdom

 

De gasten heeft geslaght, gewijt tot offerhanden.

1100

  Eerwaerdighste godin, die, t'Aulis aen de stranden,

 

My voor 't moordaedigh zwaert van vader hebt bevrijt,

 

Behoeme, en deze mede, in dezen bangen strijt.¹¹⁰²

 

Of Grieken zal om u, lieght d'antwoort uit Godts kooren,¹¹⁰³

 

Noit Delfis zoeken, om Apolloos mont te hooren.

1105

Maer nu verzoenbaer, schey uit dit verwaten lant.¹¹⁰⁵

 

Trek heen naer Pallas stadt, daer zy d'olyven plant.¹¹⁰⁶

 

Het voeght u langer niet te blijven by dien wreede,¹¹⁰⁷

 

Nu gy mooght woonen in een zegenrijke stede.¹¹⁰⁸

1080 hardt gedrongen: in benarde toestand.

1081 Versta: gezamenlijk voor hetzelfde hachelijke alternatief gesteld wordt.

1082 teffens (als gezamenlijk) ook bij te keeren te denken.

1084 werf: kust, landingsplaats (Iphigenia's woorden houden de belofte in dat zij pogingen zal doen om deze Griekse vrouwen te redden; later belooft koning Thoas de rei de vrijheid op last van de godin, wat Iphigenia nu nog niet weet).

1085 Op weshalve laat Vondel hier de woordschikking van de hoofdzin volgen.

1086 met ... kusverbant; Eur.: ‘bij uw dierbare wang’ (die I. kust).

1087 by uwe trou; Eur.: knieën (zie de aant. bij vs. 381); geslachten: familie.

1088 leert u wachten (toevoeging), omschrijving voor: wees voorzichtig, neemt u in acht (een dgl. constructie in vs. 941).

1089 hoe ...; Eur.: ‘wie van u zegt het mij toe?’ sterken (affirmare): bevestigen.

1090 hem t'zoek maken: zich onttrekken.

1094 van ... hebt: omtrent alles wat gij ons opgedragen hebt (te verzwijgen).

1096 terstont: aanstonds.

1097 strax: weldra.

1102 strijt: nood (vgl. Edipus, vs. 1493).

1103 om u: door uw schuld; uit Godts kooren, vgl. vs. 1001.

1105 verzoenbaer (propitius): genadig.

1106 daer ... plant, een toevoeging, die getuigenis aflegt van Vondels belezenheid.

1107 by dien wreede (Thoas), toevoeging.

1108 zegenrijk, vert. van beatam.

[p. 288]

I. Keer:

 

Halcyon, die, met rou belaên,¹¹⁰⁹

1110

Om Pontus rotsstrant heenen¹¹¹⁰

 

Uw droevigh onheil zingt met steenen,

 

Een' zang, by wijzen slechts verstaen,¹¹¹²

 

En uwen man doorgaens beklaeght,¹¹¹³

 

Met galmende gezangen,

1115

'K gelijke my, van druk bevangen,¹¹¹⁵

 

By u, waer van het strant gewaeght.¹¹¹⁶

 

Ik hier een vogel, zonder schacht,

 

En onvoorzien van pennen,

 

Verlang naer Griekenlant te rennen,

1120

Uit lust ter Godtheit van de jaght,¹¹²⁰

 

Die op den bergh van Cynthus vaert,¹¹²¹

 

Met palmen, groen van bladen,

 

Laurieren en olijf geladen,¹¹²³

 

Latonaes dochter lief en waert.¹¹²⁴

1125

'K wensch zwaenen, tot gezang geboren,¹¹²⁵

 

Aen 't water daer met lust te hooren.¹¹²⁶

I. Tegenkeer:

 

Het stontme op traenen, toen de stadt¹¹²⁷

 

Ter neêr plofte, ik most vaeren

 

Met vreemde roovers door de baren,

1130

Om gout geveilt, en opgevat.¹¹³⁰

 

De spruit van Agamemnon moet

 

De maeght, een priesterinne,

 

Ten dienst der wufte jaghtgodinne,

 

Een plengster van het hartebloet,¹¹³⁴

1109 Halcyon; Alcyone, de gade van Ceyx, werd volgens de sage in een steeds klagende ijsvogel veranderd, toen zij het lichaam van haar echtgenoot, die verdronken was, zag aanspoelen aan de kust (zie Herscheppinge XI, vs. 927-vgl.).

1110 Pontus, onjuist; Eur.: zee.

1112 wijzen: ingewijden.

1113 doorgaens: voortdurend.

1115 gelijken: vergelijken.

1116 gewaeght: weergalmt.

1120 uit lust ...: uit verlangen naar Diana.

1121 Cynthus: berg op Delos, waar Diana is geboren.

1123 geladen (bij Cynthus): begroeid.

1124 De bedoeling van Euripides is dat de genoemde palm en laurier Latone een welkome steun boden bij het ter wereld brengen (Lat. partui, door Vondel vertaald als dochter) van haar dochter.

1125 'k wensch: ik verlang er naar.

1126 Bij de Cynthus was een bekend meertje, tussen laurieren en palmen, waar Apollo en Diana waren geboren.

1127 stontme op: kostte mij; de stadt: mijn vaderstad in Griekenland (de rei bestaat uit Griekse vrouwen, die krijgsgevangen zijn gemaakt, vgl. vs. 143).

1130 prothusteron (als buit uit Griekenland, naar Taurië, meegevoerd en ...).

1134 hartebloet: hertenbloed (cervorum interfectricis).

[p. 289]

1135

Hier dienen met een offerboet,¹¹³⁵

 

En schaffen offerhanden

 

Van vee, om op 't altaer te branden,

 

Met een doorgaens bedrukt gemoedt.^1131-381138

 

Gy zijt de zwaericheên gewent,

1140

En hoeftze niet te leeren

 

Verdraegen: doch de kans kan keeren

 

Met eenen zwaey, na lange elend.^1139-42

 

Na zacht gevley van goede dagen

 

Is 't juk van rampspoên zwaer te draegen.

II. Keer:

1145

De gley met vijftigh riemen zal,

 

Befaemde maeght, u slingeren¹¹⁴⁶

 

Naer Argos met den dans der vingeren

 

Op Faunus fluit. dat zoet geschal^1147-48

 

Bestelt den roeier kracht en moedt.¹¹⁴⁹

1150

Apollo spoedt het vaeren¹¹⁵⁰

 

Met zijne lier van zeven snaeren,

 

En zingt en speelt u door den vloet

 

Aen 't vruchtbre en vette Atheensche lant.

 

De snelle riemen streven

1155

Door zee: ik eenzaam hier gebleven,

 

Sla mijn gezicht naer u van strant.

 

De winden vallen in het zeil

 

Van achter. touwen rekken¹¹⁵⁸

 

Terwijl de winden rustig trekken,¹¹⁵⁹

1160

En 't schip door zee bruischt tot uw heil,

 

Op heesch klaeroen en zeetrompetten,¹¹⁶¹

 

Om recht Pireüs in te zetten.¹¹⁶²

II. Tegenkeer:

 

Och quaem ik op de klaere baen,¹¹⁶³

 

Daer 't brandend vier der zonne,

1165

Der hemellichten aêr en bronne,¹¹⁶⁵

1135 offerboet: zoenoffer;

1131-38 Geheel onjuist. Gr. (met mod. em.): ‘hier dien ik, de dochter van Agamemnon, de maagdelijke priesteres van de hertendoodster Diana, bij het altaar waar Grieken worden geofferd; ach ik benijd het lot van wie altijd ongelukkig is geweest’ (Bij Eur. is dus sprake van drie personen in onderlinge verhouding, bij Vondel blijkbaar slechts van twee; vgl. de onjuiste vert. in vs. 137). Vondels vertaling (o.i. door Van Lennep verkeerd geïnterpreteerd) zou Eur. weergeven, als men achter moet in vs. 1131 een komma plaatste, 1131 opvat als bijstelling bij spruit, en in vs. 1135 voor hier als subject ik (= de rei) invoegt; 1133 wuft: rondzwervend (de wufte jaghtgodinne is Diana).

1138 doorgaens: voortdurend.

1139-42 naar de onjuist overgeleverde tekst; Gr. (juiste lezing): ‘opgegroeid in het leed heeft hij (zie het slot van de hiervòòr aangehaalde Gr. vert. van vs. 1131-38) geen besef van zijn ellende, maar de omslag van het lot is het die de jammer aanbrengt’.

1146 slingeren (hier gekozen uit rijmnood): voeren.

1147-48 met ... fluit: door Pan begeleid op de rietfluit.

1149 bestellen: geven.

1150 spoeden: begunstigen.

1158 touwen rekken: het touwwerk wordt strak gespannen door het zwellende zeil.

1159 rustig: krachtig; trekken; het door de wind bolstaande zeil trekt.

1161 berust op verkeerde opvatting van het Latijnse classicum apparatum = scheepstuig; Vondel heeft classicum opgevat als krijgstrompet. Heesch (raucus) gebruikt V. meer in dergelijk verband (zie bijv. Dl. VI, het 8ste boek van de Aeneïs, r. 31: de schorre trompet; elders: heesch bazuingeschal; vgl. Ndl. Wdb.).

1162 om recht de haven van Athene (Piraeüs) binnen te varen.

1163 quaem ... op; Gr.: ‘mocht ik heengaan (op vleugels) langs’ ...

1165 toevoeging; aêr en bronne = bronader (vgl. bijv. Lucifer, vs. 294).

[p. 290]

 

Gewoon is jaerlijx om te gaen:¹¹⁶⁶

 

'K zou recht in top van 't oude hof,¹¹⁶⁷

 

Vol kamers, hangen blijven,^1167-68

 

En op mijn taeie vleugels drijven¹¹⁶⁹

1170

In 't hart der reien, daer met lof^1169-70

 

Ik, maeght zijnde, in de bruiloft stont,¹¹⁷¹

 

En voor mijn moeders voeten¹¹⁷²

 

Bevalligheden quam ontmoeten,

 

En voerdeze ten dansse in 't ront.^1173-74

1175

'K was uitgestreeken met de pracht¹¹⁷⁵

 

Van rijke feestgewaeden,

 

En puik van allerley cieraeden,

 

Daer 't al most volstaen in zijn kracht.¹¹⁷⁸

 

Haerlokken schaduwden mijn kaeken,

1180

Waer op de roozen schooner blaeken.¹¹⁸⁰

Thoas:

 

Waer is, waer spreeke ik nu de Grieksche kerkkostrin?¹¹⁸¹

 

Heeft zy de gasten al gewijt voor ons godin?

Rey:

 

Hier isze, ô koning. die u reên geeft van haer werken.¹¹⁸³

Thoas:

 

Wel Agamemnons kint, draeghtge uit Dianaes kerken,¹¹⁸⁴

1185

Dat ongeoorlooft is, dit kerkbeelt met uw hant?¹¹⁸⁵

Ifigenia:

 

Hou stant, heer koning. och hou toch een luttel stant.¹¹⁸⁶

Thoas:

 

Wat rechtge nieus aen? zeghme, ô Ifigeen, doe kennis.¹¹⁸⁷

Ifigenia:

 

Ik zuivere antwoorde u. my gruwt van zulk een schennis.¹¹⁸⁸

1166 jaerlijx, onjuiste toevoeging; de zin zou hier dagelijks eisen.

1167 in top van: boven.

1167-68 hof, vol kamers; Eur.: ‘de kamers van mijn ouderlijk huis’; hangen blijven, nl. op mijn vleugels om neer te dalen.

1169 toevoeging; taei: weerstand biedend (krachtig).

1169-70 Eur.: ‘en mocht ik (eenmaal weer thuis) mijn oude plaats innemen in de rei ...’

1171 in de bruiloft; versta: bij bruiloftsfeesten.

1172 voor ... voeten; Euripides denkt waarschijnlijk aan twee reien: een van gehuwde vrouwen en een van de jonge meisjes.

1173-74 Onjuist; Eur.: ‘in de kring van mijn jonge vriendinnen mee de reidans uitvoerde, in een wedstrijd in bevalligheid’ (met elkaar in bevalligheid wedijverend).

1175 uitgestreeken: uitgedost.

1178 Versta: terwijl alles op zijn best moest zijn; terwijl ieder trachtte zich op zijn schoonst voor te doen.

1180 toevoeging.

1181 kerkkostrin (custos harum aedium): priesteres (vgl. vs. 137); zij heeft de sleutel van de tempel in bewaring. - Na vs. 1182 laat Vondel weg: ‘en brandt hun lichaam reeds daar binnen?’

1183 Iphigenia treedt naar buiten met het beeld van Diana in de armen; reên: rekenschap.

1184 wel; versta: hei daar.

1185 dat: wat.

1186 hou stant: blijf staan, waar ge zijt (het vervolg is verslappende uitbreiding).

1187 nieuws: ongewoons, ongehoords.

1188 Onjuist; Gr.: ‘verfoeilijk! om rein te blijven spreek ik dit woord uit.’ Vondel vertaalt met omzetting het Lat.: abominor, impolluta enim hoc tibi respondeo.

[p. 291]

Thoas:

 

Wat brengtge nieus voor? spreek recht uit, beknopt en klaer.¹¹⁸⁹

Ifigenia:

1190

Gy vingt hier offers op, ten smette van 't altaer.¹¹⁹⁰

Thoas:

 

Hoe weetge dit? of spreektge alleen naer uwe meening?¹¹⁹¹

Ifigenia:

 

Het kerkbeelt keerde zich, daer 't stont, om dees verkleening.¹¹⁹²

Thoas:

 

Van zelf? of keerde 't door aerdtbeving met een' zwey?¹¹⁹³

Ifigenia:

 

Van zelf, en ons godin look d'oogen alle bey.

Thoas:

1195

Wat 's d'oirzaek? zijn de vreemde ontzuivert door hun leven?¹¹⁹⁵

Ifigenia:

 

Dat is 't, en anders niet. my schrikt 't geen zy bedreven.

Thoas:

 

Vermoordenze op hun kust een' aengekomen gast?¹¹⁹⁷

Ifigenia:

 

Zy quamen herwaert aen, met huismoort zwaer belast.¹¹⁹⁸

Thoas:

 

Wat huismoort? 't lustme dit te hooren, en te weeten.

Ifigenia:

1200

Zy hebben, bey vervloekt, hun moeder dootgesmeeten.¹²⁰⁰

Thoas:

 

O Godt Apollo, dit's in 't noorden noit gehoort!¹²⁰¹

Ifigenia:

 

Heel Grieken dreefze wech, en schupteze uit de poort.¹²⁰²

Thoas:

 

Zoo brengtge 't beelt hierom naer buiten van het outer?

Ifigenia:

 

Om 't af te wasschen, in dees lucht, heel rein en louter.¹²⁰⁴

1189 wat ... voor; wat voor bijzonders hebt ge mee te delen.

1190 ten smette ... altaer, bijv. bep. bij offers (die ... zullen verontreinigen).

1191 meening: gissing, vermoeden.

1192 keerde zich: draaide zich om; om ... verkleening (smaad), toevoeging.

1193 zwey: zwaai.

1195 door hun leven, (hun wandel); toevoeging.

1197 hun; lees: deze; een' aengekomen gast, onjuist; Eur.: ‘hebben zij aan deze kust een niet-Griek (Tauriër) gedood?’

1198 huismoort: moord op verwanten.

1200 doodgesmeeten: doodslag gepleegd aan.

1201 Eur.: ‘zelfs bij de niet-Grieken zou niemand dit ooit hebben bestaan.’

1202 en ... poort, uitbreidende toevoeging.

1204 Onjuist; Eur.: ‘om het buiten de moordbezoedeling te brengen’.

[p. 292]

Thoas:

1205

Hoe kreeghtge kennis van der vreemdelingen smet?

Ifigenia:

 

Toen 't kerkbeelt op 't altaer gekeert stont en verzet.¹²⁰⁶

Thoas:

 

Gy vat het recht, als opgevoedt by Grieksche wijzen.¹²⁰⁷

Ifigenia:

 

Hun blijde tyding streelt mijn hart, dat d'aders rijzen.¹²⁰⁸

Thoas:

 

Zoo brengenze u wat goets van Argos uit de zee?¹²⁰⁹

Ifigenia:

1210

Mijn eenigh broêr Orest leeft noch in rust en vrê.¹²¹⁰

Thoas:

 

Zoo wiltge om deze maer hen spaeren by het leven?¹²¹¹

Ifigenia:

 

En vader is gezont en frisch tot noch gebleven.

Thoas:

 

Gy gingt, Diaen ten dienst, dan uit de kerk met reên?¹²¹³

Ifigenia:

 

Als die gansch Grieken haete, om 't onheil daer geleén.¹²¹⁴

Thoas:

1215

Waer nu gebleven met dees vreemden uit de baren?¹²¹⁵

Ifigenia:

 

Men moet d'instelling van de kerkwet rein bewaeren.

Thoas:

 

Hoe komen waschvat en uw degen van der hant?¹²¹⁷

Ifigenia:

 

Ik wil ze eerst zuiveren kerkpleghtigh op het strant.¹²¹⁸

Thoas:

 

Met eene bronaêr, of in zoute waterplassen?

1206 verzet, synoniem van gekeert; inde Gr. tekst laat I. aan deze woorden voorafgaan: ik ondervroeg hen (toen ...).

1207 Eur.: ‘wel heeft Griekenland u opgekweekt tot wijsheid dat gij dit zo goed hebt ingezien.’

1208 Eur.: ‘En nu hebben zij getracht door zoete lokspijs mij te verleiden.’

1209 zoo brengenze ...; versta: berichtten ze u dan ...?

1210 in ... vrê, toevoeging.

1211 Onjuist; Eur.: ‘dit zeiden zij zeker in de hoop dat gij hen uit dankbaarheid zoudt sparen.’

1213 Onjuist; Eur.: ‘maar gij hebt natuurlijk de zijde der godin gekozen?’

1214 als die: daar ik.

1215 uit de baren (toevoeging): die over zee gekomen zijn.

1217 Versta: waarom dan niet gegrepen naar ...; degen: zwaard.

1218 kerkpleghtigh, in overeenstemming met de heilige gebruiken.

[p. 293]

Ifigenia:

1220

De zee is maghtigh al de vlekken af te wassen.

Thoas:

 

Het offer der godin zal heiliger beslaen:

Ifigenia:

 

En mijne tempelplicht ook heiliger bestaen.¹²²²

Thoas:

 

Komt hier de zeetong niet Dianaes drempel likken?¹²²³

Ifigenia:

 

Wy hoeven eenzaemheit, en moeten meer beschikken.¹²²⁴

Thoas:

1225

Zoo breng hen waerge wilt: 'k wil geen geheimnis zien.

Ifigenia:

 

My past het outerbeelt in 't loutren eer te biên.¹²²⁶

Thoas:

 

Met reên: het is bevlekt met moederslaght, te schroomen.¹²²⁷

Ifigenia:

 

Ik had het anders uit den tempel niet genomen.

Thoas:

 

Godtvruchtigheit, met vlijt gepaert, een ieder sticht.¹²²⁹

Ifigenia:

1230

Hoor watme staet te doen.¹²³⁰

Thoas:

 

Dat meltme naer uw' plicht.

Ifigenia:

 

Men boey de gasten.

Thoas:

 

Hoe, op datze niet ontvlieden?¹²³¹

Ifigenia:

 

Een Griek is trouweloos.

Thoas:

 

Gy dienaers, boeit henlieden.

Ifigenia:

 

Men breng' de gasten hier.

1222 Eur. (dubbelzinnig): ‘ook voor mij persoonlijk zal het zò beter zijn.’

1223 De bedoeling van Thoas is: ge behoeft u niet zo ver te verwijderen (Diana's tempel stond vlak bij het strand).

1224 Denk voor deze versregel: Inderdaad, maar ...; en ... beschikken (weer dubbelzinnig): en hebben nog verdere plichten in dezen; zie vs. 1226.

1226 in ... biên: eerbiedig te zuiveren.

1227 met reên; Eur.: ‘gij bedoelt zeker, omdat het ...’; schroomen (toevoeging): die men dient te schuwen.

1229 godtvruchtigheit ... gepaert; versta: nauwgezette, toegewijde vroomheid.

1230 Onjuist. Eur.: ‘hoor, wat voor mij (door u) gedaan moet worden.’

1231 Hoe ...; Eur.: ‘waarheen zouden zij kunnen vluchten?’

[p. 294]

Thoas:

 

Het zal terstont geschiên.

Ifigenia:

 

Men dekke d'oogen, dat zy 't zonnelicht niet zien.^1234a1234b

1235

Bestelme ook eenen stoet van uwe lijftrouwanten.¹²³⁵

Thoas:

 

En om wat reên?

Ifigenia:

 

Om al dien hoop in stadt te planten.^1236b

Thoas:

 

Op dat'er geen verschijne omtrent dien offerslaght? ¹²³⁷

Ifigenia:

 

Dat waer een gruwelstuk.^1238a

Thoas:

 

Ga heen, getrouwe wacht,

 

En zegh dat niemant dit slaghtoffer dicht genaeke.

Ifigenia:

1240

Geen van de vrienden hoedt de stadt met zulk een waeke.

Thoas:

 

Gy tuight van my het geen op u veel beter slaet,

 

Naerdien het gansche lant om u verwondert staet.^1238b-42

Ifigenia:

 

Nu sta hier voor de kerk.^1243a

Thoas:

 

Om wat te doen en leeren?^1243b

Ifigenia:

 

De kerk te zuiveren met gout, op dat in 't keeren¹²⁴⁴

1245

Gy haer gereinight vint, wanneer de gasten hier^1244b-45

 

Aenkomen.^1245b-46a

1234a d'oogen; Eur.: ‘hun hoofden’.

1234b dat zy ...; de juiste persoonsverdeling geeft deze woorden aan Thoas; Eur.: ‘(Ik begrijp het; zeker) opdat zij niet worden beroerd door het zonlicht.’ (dat daardoor nl. bezoedeld zou worden).

1235 Iphigenia spreekt weer. Hierna laat Vondel het volgende weg: Thoas: ‘Deze mannen hier zullen u vergezellen’; Iphigenia: ‘En zend verder een bode naar de stad.’ Hierop slaat de vraag van Thoas in vs. 1236.

1236b Versta: opdat hij (de bode) de gehele bevolking bevel geeft thuis te blijven.

1237 Gr.: ‘(Is dat) opdat niemand in aanraking zal komen met de bloedsmet (die op de vreemdelingen rust?)’ V. geeft het Latijn weer.

1238a Eur.: ‘(Ja), want dat zou de bezoedeling overbrengen (op de burgerij)’.

1238b-42 De persoonsverdeling in de Commelinus-editie is onjuist. Portus heeft het Latijn daarmee in overeenstemming gebracht en uitgebreid. Gr. (juiste tekst met mod. emendatie): Thoas (tot een dienaar): ‘Gij, ga heen en boodschap dit’. - Iphigenia: ‘(Ja dit,) dat niemand mag naderen tot hun aanblik’. - Th.: ‘Wel zorgt gij trouw voor onze burgerij.’ - Iph.: ‘Zeker, en in de eerste plaats voor mijn vrienden, tegenover wie ik dit verplicht ben.’ - Th.: ‘Hiermee doelt gij op mij; o, hoe terecht bewondert u de gehele stad.’

1243a nu; Eur.: ‘Gij (Thoas) sta ...’.

1243b om ... leeren, hendiadys en prothusteron: om wat te leren doen, d.i. om wat te doen in opdracht van u; vgl. voor deze omschrijving (leren + inf.) vs. 941 en 1088.

1244 gout; Gr. (met mod. em.): vuur; men brandde zwavel.

1244b-45 (vint); deze woorden, als vraag uitgesproken, worden reeds in de Commelinus-editie aan Thoas gegeven.

1245b-46a Dit behoort het begin te zijn van een door Iphigenia toegevoegde opdracht, die na aenkomen onderbroken en in 1247 voortgezet wordt.

[p. 295]

Thoas:

 

Wat verricht ik dan naer 's kerks manier?¹²⁴⁶

Ifigenia:

 

Gy moet uwe oogen met een' zijden sluier dekken.¹²⁴⁷

Thoas:

 

Om met geen offerslaght mijne oogen te bevlekken?¹²⁴⁸

Ifigenia:

 

En draele ik u te lang?^1249a

Thoas:

 

Hoe treffe ik best de maet?^1249b

Ifigenia:

1250

Het geve u dan niet vreemt.^1250a

Thoas:

 

Beschik wat hier toe staet.^1250b

Ifigenia:

 

Och of dees zuivering besloegh naer mijn gebeden!

Thoas:

 

Ik bidde desgelijx het zelve uit rijpe reden.¹²⁵²

Ifigenia:

 

Ik zie de gasten nu aenstappen uit het huis,¹²⁵³

 

De jongelingen, en het heilighdom, heel kuisch,¹²⁵⁴

1255

Om dien vervloekten moort door offerslaght te vaegen.¹²⁵⁵

 

Ik zie de fakkels voor de gasten heenedraegen,¹²⁵⁶

 

En 't geen de loutering van hun en 't kerkbeelt eischt.

 

'K gebie den burger dat hy voor dees zuivring deist.¹²⁵⁸

 

Zoo eenige kostrin de hant wil rein bewaeren,¹²⁵⁹

1260

Of huwlijk sluiten, of in arbeit gaet van baeren,¹²⁶⁰

 

Vertrekt en wijkt, op dat gy smet ontfangt noch hoon.¹²⁶¹

 

O dochter van Jupijn, en dochter van Latoôn,¹²⁶²

1246 naer ... manier, toevoeging.

1247 gy moet; lees (zie aant. 1245b-46a): dan moet gij; zijden sluier; Eur.: doek.

1248 offerslaght, onjuist. Eur. bedoelt het aanschouwen van hen, op wie als moordenaars een bloedsmet rust.

1249a De zin is op te vatten als voorwaardelijke bijzin (die afgebroken, en in vs. 1250 voortgezet wordt), en dus zonder vraagtoon te lezen.

1249b Eur.: ‘Welke (tijd-)grens geldt in dit opzicht voor mij?’ (: hoelang is de duur bij normaal verloop). Iphigenia geeft hierop geen antwoord, zoals begrijpelijk is.

1250a Het ... vreemt: wees dan niet verwonderd, dan bevreemde u dat niet.

1250b Versta: neem voor uw werk ten volle de nodige tijd.

1252 uit ... reden, toevoeging.

1253 Opmerking: De tempelpoort gaat open, Orestes en Pylades worden geboeid naar buiten gebracht, Thoas bedekt het gelaat (zie vs. 1247).

1254 Vondel vertaalt het op corrupt Grieks berustende Lat.: et ornatum deae (‘het heilighdom’, op te vatten als: de heilige benodigdheden voor de dienst van Diana) et juvenes; heel kuisch (rein), toevoeging. V. zal met heilighdom bedoelen: heilig sieraad (hierbij is dan in V.'s zeugmatische constructie aenstappen op te vatten als aandragen. Grieks (juiste tekst): ‘Ook al wat behoort tot de dienst van de godin en jonge lammeren’.

1255 Versta: opdat die vervloekte moedermoord door een zoenoffer (van lammeren) uitgewist wordt.

1256 fakkels; deze behoorden tot het reinigingsmateriaal; voor ... heene: voor ... uit.

1258 zuivring; Eur.: deze (te zoenen) smet (: de jongelingen); deist (deinst): terugwijkt.

1259 kostrin; Eur.: tempelwachter.

1260 of ... sluiten; hierbij behoorde iemand als subject te zijn toegevoegd; of ... baeren; versta: of zo enige vrouw hier in gezegende omstandigheden is.

1261 vertrekt en wijkt; versta: die vertrekke en wijke (Lat.: si quis ... fugite); noch hoon, toevoeging.

1262 Aanroeping van Diana; Latoôn; zie vs. 136.

[p. 296]

 

Wassche ik hun' dootslagh af, en offre hen ter stede¹²⁶³

 

Daer 't voeght, gy zult voortaen, in veiligheit en vrede,

1265

Gerust een zuiver huis bewoonen zonder vlek,

 

En wy gelukkigh zijn. schoon ik nu niet ontdek'¹²⁶⁶

 

Het ovrige aen de goôn, veelkundigh en ervaeren,

 

Noch lust my, ô Diaen, dus veel u t'openbaeren.¹²⁶⁸

 

De tweeling van Latone¹²⁶⁹

1270

Godt Febus, met zijn gouden haer,

 

Verdient dat elk hem kroone,

 

Om zijn vernuft en harpesnaer.¹²⁷²

 

Diane, schoon van straelen,

 

Is fix op schieten afgerecht,

1275

In Delos vruchtbre dalen.¹²⁷⁵

 

De moeder van 't stilstaende en slecht

 

Bronwater, toenze scheide

 

Van 't eilant, overal befaemt^1276-78

 

Door hun geboort, geleide,

1280

Droeghze op de kruin Parnas genaemt,^1279-801280

 

Den wijngodt toegeschreven,¹²⁸¹

 

Daer eer de draek, een aerdtsch gedroght,¹²⁸²

 

Den rugh hadde opgeheven,¹²⁸³

 

Vol spikklen van natuur gewrocht.

1285

De muil zagh root en bloedigh,

 

Vol kopre tanden. zulk een dier¹²⁸⁶

 

Bewaekt Godts antwoort moedigh,¹²⁸⁷

 

In schaduwe van lauwerier.

 

O Febus, gy, noch teder,

1290

En hupplende op uw moeders arm,

 

Schoot dien spelonkdraek neder,

 

Begost, op 's vreemdelings gekerm,

1263 hen is ten onrechte toegevoegd; offeren is bij Euripides absoluut gebruikt (bedoeld is het reinigingsoffer bestaande in lammeren, zie vs. 1254).

1266 (schoon ...)

1268 Lat. onjuist; Gr.: ‘schoon ik het overige niet uitspreek, toch zullen de goden die meer weten, en gij, godin, mij verstaan’; noch: toch.

1269 Iphigenia is met de stoet verdwenen. De volgende passage behoort aan de rei. Dit gehele koor is in Vondels vertaling vrijwel onverstaanbaar geworden.
de tweeling: de éne tweeling (Apollo en Diana waren tweelingen).

1272 om ... harpesnaer (hendiadys): om zijn kunstig harp- (Eur.: cither-)spel.

1275 Hier ontbreekt in de overgeleverde Gr. tekst: (in Delos' vruchtbaar dal) bracht Latone ze ter wereld.

1276-78 Gr.: ‘De moeder, verlatende de plaats, waar ze haar kroost had ter wereld gebracht bij het rijkelijk neerstromende water’; Lat.: stillantium (druppend) at immotarum mater aquarum.

1279-80 geleide, droeghze; in de Edipus vindt men verschillende vbb. van deze asyndetische verbinding; ze behoorde te zijn hem (Apollo).

1280 Parnas: Parnassus, berg in Phocis, op de zuidelijke helling lag Delphi.

1281 toegeschreven: toegeheiligd; zowel Bacchus als Apollo werden op de Parnassus vereerd.

1282 eer, nl. voor Apollo's komst, oudtijds.

1283 hadde; versta: hield.

1286 Het Grieks spreekt van een koperen schubbenpantser; zulk een dier: dit (er zò uitziende) dier.

1287 Godts antwoord: het Delphisch orakel, waar destijds (zie vs. 1301) de godin Themis haar godsspraken gaf.

[p. 297]

 

Den vraegende te paeien,^1292-93

 

Gezeten op den dryvoettroon,¹²⁹⁴

1295

Heel schuw van 't zaet te zaeien¹²⁹⁵

 

Der logentael, te koop om loon,¹²⁹⁶

 

Daer lang Kastalje in waerde¹²⁹⁷

 

Haer water uitgiet klaer en puur,

 

En 't navelpunt der aerde¹²⁹⁹

1300

U kent voor zijnen nagebuur.¹³⁰⁰

 

Maer Febus rant in 't ende

 

Vrou Themis, telgh van 't aerdtrijk, aen,

 

Verstootze, in droeve elende

 

Uit d'antwoortkoorspelonk, die waen

1305

En zinnepoppen baerde,^1304-05

 

Ook veelen 't aenstaende en 't verleên

 

En 't voor de hant verklaerde,

 

Wat in den droom op 't bed verscheen:^1301-08

 

Want d'aerde, door 't verspreeken

1310

Van 't kroost der bitse nydigheit,

 

Godt Febus had versteeken,

 

En hem 's waerzeggers dienst ontzeit.^1309-12

 

De koning, snel van voeten,¹³¹³

 

Streeft naer den troon van Godt Jupijn,

1315

En klaeght hem, na het groeten,¹³¹⁵

 

Hoe hy nu quam in armen schijn¹³¹⁶

 

Met lege handen klaegen,¹³¹⁷

 

En badt hem vierigh 's aerdtrijx haet

 

En Delfis antwoort toch te jaegen

1320

Uit Febus kerke, nu versmaet.^1318-20

 

Jupijn begost te lachen,

1292-93 (gij) begont den vreemden bezoeker, die op klagende toon een orakel kwam vragen, tevreden te stellen met een antwoord; Eur.: ‘naamt in bezit het (door u aan Themis ontnomen) orakel.’

1294 dryvoettroon: de heilige drievoet, die u als troon diende (hierop zat nl. de priesteres, door wier mond Apollo sprak).

1295 schuw (bij - troon): afkerig.

1296 te koop (bij logentaal) om loon, toevoeging.

1297 Bedoeld als: waar het sinds lang in aanzien staande Kastalië; Kastalje: de Kastalische bron.

1299 't navelpunt der aerde (Delphi); zie voor deze benaming Edipus, vs. 617.

1300 Bij Euripides is Apollo niet de buur van de Delphische tempel, maar van de Castalische bron.

1304-05 die ... baerde behoorde bijv. bijzin te zijn bij aerdtrijk (zie de aant. hierboven); zinnepoppen: L. spectra, visioenen.

1301-08 Deels onjuist, deels onverstaanbaar. Gr.: ‘Maar-toen Apollo Themis, de dochter van de aardgodin Gaia, verdreven had van het orakel, baarde de aardgodin de nachtelijke droomvisioenen, die het verleden en wat volgt en de verder verwijderde toekomst openbaarden aan vele stervelingen in hun donkere slaap.’

1309-12 door ... nydigheit, onjuist. Vondel bedoelt waarschijnlijk: overgehaald door het kroost van haar felle ijverzucht (d.i. haar afgunstige gedachten). De Gr. tekst zegt: ‘vertoornd omdat haar dochter (Themis) verdreven was’ (= Lat.: invidia filiae ... pulsae); versteeken: verdreven, op zij gezet; vs. 1312 is een variatie van vs. 1311.

1313 de koning; versta: de heer (nl. de jonge Apollo).

1315 na het groeten, toevoeging.

1316 in ... schijn (toevoeging): als een arme (beroofd van inkomsten).

1317 met lege handen, op te vatten als: beroofd van zijn ambt; Vondel geeft Portus' op onjuist Grieks berustende Lat. vertaling weer. Gr. (juiste lezing): ‘hij sloeg zijn tedere armen om de troon van Zeus’.

1318-20 Gr.: ‘en smeekte hem het Pythisch heiligdom (Delphi's tempel) te bevrijden van de wrok der aardgodin en de nachtelijke openbaringen’ (die nl. Apollo's orakels hadden verdrongen; zie vs. 1305-vlg.).

[p. 298]

 

Naerdien de zoon zoo ras en snel

 

Hem quam om inkomst prachen

 

En winst voor zijn spelonkkapel.^1323-24

1325

Hy schud het hooft, en weigert¹³²⁵

 

Dees bede, schort het droomgenot,¹³²⁶

 

Neemt wegh het hooghgesteigert¹³²⁷

 

Bedrogh, gedwongen met een slot,¹³²⁸

 

Herstelt dus Febus waerde,¹³²⁹

1330

Beschikt den volken heiligh dicht¹³³⁰

 

In eenen hoop by een vergaerde,¹³³¹

 

Een waere spellinge, uit het licht

 

Van zijnen troon daer boven;^1332-33

 

Een afscheit waert te loven.¹³³⁴

Bode:

1335

O kosterinnen van altaer en kerk, waerheen¹³³⁵

 

Is koning Thoas, dien wy zoeken, nu getreên?

 

Sluit op de hofpoort: roept terstont den lantsheer buiten.¹³³⁷

Rey:

 

Wat's dit? zal ik het geen my niet geboôn is uiten?¹³³⁸

Bode:

 

Twee knaepen, door den raet van Agamemnons kint,¹³³⁹

1340

Vervlogen uit dit lant te water heel gezwint,¹³⁴⁰

 

Met eene Grieksche gley, die zy ter sluik bevrachtten

 

Met ons Dianes beelt, het welk wy heiligh achten.

Rey:

 

Gy zeght het geen men naeu gelooft dat kan geschiên.

 

De koning van dit rijk, dien gy begeert te zien,

1345

Ging haestigh uit de kerk.

Bode:

 

Waer ging hy heenestreven?

 

De vorst moet weeten wat de vreemden hier bedreven.

1323-24 Eur.: ‘begeerde te bezitten een dienst (= tempel), zo rijk aan goud’; prachen: (vleiend) bedelen.

1325 hy ... hooft, nl. als teken van toestemming. V. heeft het Lat. concussit comam verkeerd begrepen, en opgevat als ontkennend gebaar, vandaar zijn (onjuiste) verklarende toevoeging en ... bede (1325-26), waarbij het vervolg niet past.

1326 schort ... droomgenot: maakt een eind aan de voorspellende dromen (droomgenot: het gebruikmaken van dromen, als voorspelling).

1327 hooghgesteigert (toevoeging): dat reeds zulke proporties had aangenomen.

1328 bedrogh, naar de corrupte Commelinus-tekst; juiste tekst: ‘de waarheidsonthulling in de nacht’; gedwongen met een slot: bedwongen door er met geweld een eind aan te maken.

1329 dus: op deze wijze.

1330 heiligh dicht: goddelijke orakels in versvorm.

1331 in eenen hoop by een vergaerde is op te vatten als bijv. bep. bij volken, dus: die in groten getale het orakel van Apollo komen bezoeken. Vergaerde heeft dan in postpositie een e uit rijmnood (vgl. Van Helten, § 102) of vs. 1331 is op te vatten als een bijstelling bij volken en vergaerde staat voor vergaerden (den ... vergaarden).

1332-33 uit ... boven is onjuist. Eur.: ‘vanaf zijn (d.i. Apollo's) door bezoekers omringde troon’ (in Delphi). Vondel heeft blijkens daer boven gedacht aan de troon van Jupiter.

1334 afscheit: beslissing, besluit.

1335 kosterinnen; Eur.: wachters en dienaren.

1337 hofpoort, onjuist; Gr.: tempelpoort.

1338 zal ... uiten,, onjuist, gelijk 't Lat.; Gr.: ‘als ik ongevraagd mag spreken.’

1339 twee knaepen: de twee jongelingen.

1340 vervlogen: vluchtten weg.

[p. 299]

Rey:

 

Wy weeten 't niet: hierom ga heene, jaegh hem na,

 

En openbaer dit zelf den koning niet te spa.¹³⁴⁸

Bode:

 

Ay zie hoe trouweloos zijn vrouwen. zie haer nukken.¹³⁴⁹

1350

Gy zijt handaedigen aen haere lasterstukken.¹³⁵⁰

Rey:

 

Gy raest. wy kreunen ons de vlught der vreemden niet.

Bode:

 

Zult gy de hofpoort niet ontsluiten? wacht u, ziet.¹³⁵²

Rey:

 

Niet eer een tolk ons melde of nu de koning binnen

 

Of buiten 't hof ging.^1353-54a

Bode:

 

Op, sluit op, om tijt te winnen.

1355

Ik zegge noch, sluit op. hofwachters, gaet terstont,

 

En zeght den koning aen, uit mijnen eigen mont,

 

Dat hier de bode komt, met onverzierde maeren¹³⁵⁷

 

Van rampen, bootschappen hoe 't heden, is gevaeren.¹³⁵⁸

Thoas:

 

Wie raest en klopt dus voor de kerkdeur van Diaen,

1360

En jaeght een' dootschrik op het lijf die binnen staen?

Bode:

 

Dees logenachtigen my van den tempel dreven,

 

En zeiden gy waert uit, en zijt noch hier gebleven.¹³⁶²

Thoas:

 

Wat winst verwachtten zy? wat zochtenze hier door?¹³⁶³

Bode:

 

Dat melde ik u, ô vorst, hier na: nu luister, hoor

1365

Wat voor de hant is. dees gewijde aen onze altaeren¹³⁶⁵

 

Ifigenie is uit den lande weghgevaeren,¹³⁶⁶

 

Met deze gasten, en het kerkbeelt schoon van strael.¹³⁶⁷

 

Haer offerlouteren is loutre logentael.¹³⁶⁸

1348 niet te spa, toevoeging.

1349 nukken: boze streken.

1350 handaedigen (voor de spelling, zie toetsteen Opdr. r. 15): medeplichtigen; haere: hunne.

1352 Onjuist; Eur.: ‘Zult gij u niet ten spoedigste begeven naar de poort van het paleis’ (volgens de moderne persoonsverdeling zegt de rei dit tot den bode); wacht u, ziet: neem u in acht, zie toe, wat gij doet.

1353-54a Deze woorden behoren aan den bode te worden gegeven; tolk: iemand die mededelingen doet. Waarschijnlijk bedoelt Euripides de klopper op de poortdeur (zie vs. 1359); hof: tempel.

1357 onverziert: onverdicht, waar.

1358 bootschappen (werkw.) ... is uitbreiding.

1362 zijt noch: nochtans zijt gij.

1363 winst: voordeel.

1365 voor de hant: van ogenblikkelijk belang.

1366 Ifigenie, bijstelling, kan men tussen komma's denken.

1367 schoon van strael; vgl. vs. 1273.

1368 De woordspeling is van Vondel.

[p. 300]

Thoas:

 

Wat zeghtge? van wat wint ter quaeder uur gedreven?¹³⁶⁹

Bode:

1370

Geeft u dit vreemt? zoo berghtze Orestes en zijn leven.¹³⁷⁰

Thoas:

 

Wien bergtze, Tyndars zoon, haer' broeder, Tyndars zoon?¹³⁷¹

Bode:

 

Dien zy Diane toegewijt hadde om te doôn.

Thoas:

 

O gruwelstuk, wat naem, wat vloek brengt gy niet mede?¹³⁷³

Bode:

 

Hier denk niet aen, maer hoor, belieft het u, mijn rede,

1375

En overweegh de zaek, en na'et verhaelen let¹³⁷⁵

 

Met welk een' troep gy hen op 't spoor volgt en bezet.¹³⁷⁶

Thoas:

 

Gy raetme wel. zy zijn heel diep in zee gesteeken,

 

Op datze vlughtende mijn speer en schicht ontweeken.^1377-78

Bode:

 

Na datwe 't bare strant genaekten, daer Orest¹³⁷⁹

1380

De roofgley maerde al stil in 't boghtigh strantgewest,¹³⁸⁰

 

Zoo wenkte ons [die, van u tot wachters megezonden,

 

De gasten hielden wel zorghvuldigh vastgebonden,]

 

De koninglijke maeght, dat wy van haer een stuk

 

Afweeken, op dat zy, op haeren aenslagh tuk,¹³⁸⁴

1385

'T geheime zuivervier ontsteeken moght en branden:¹³⁸⁵

 

Maer zy hielt haere hant geslagen aen de banden

 

Der vreemdelingen, dat ons in nadenken braght.¹³⁸⁷

 

Noch volghdenwe het spoor der bende naer ons maght.¹³⁸⁸

 

Ten leste, op datze scheen wat anders aen te vangen,¹³⁸⁹

1390

Zoo stakze een keel op, huilde, en zong bedroefde zangen¹³⁹⁰

1369 van ... gedreven; versta: wat bezielde haar. Vondel geeft het Lat. flatus (calamitosus) weer door wint, waarmee ook hij fig. vlaag (nl. van waanzin) kan bedoelen.

1370 geeft ... vreemt: verwondert u dit.

1371 Tyndars zoon; zie vs. 5; zoon hier kleinzoon, afstammeling.

1373 wat ... mede; versta: of hoe zal ik het sterk genoeg uitdrukken. Vondel bedoelt iets overeenkomstigs (medebrengen op te vatten als gepaard gaan met).

1375 let: bedenk, overweeg (hoe).

1376 met ... troep: hoe ge met een troep; bezetten: bemachtigen.

1377-78 Eur.: ‘zij vluchten over een zee die zo uitgestrekt is, dat ze niet kunnen ontkomen aan mijn speren’ (ze hebben zulk een lange zeereis voor de boeg, dat ik ze zal kunnen inhalen).

1379 baer: naakt.

1380 de galei heimelijk in de inham der zee had vastgemeerd.

1384 op ... tuk (toevoeging): wier zinnen intussen slechts gericht waren op het welslagen van haar onderneming.

1385 geheim: dat niet door ongewijden mocht worden aanschouwd.

1387 in nadenken: tot achterdocht.

1388 de bende bestaat uit Iphigenia, Orestes en Pylades.

1389 wat anders, nl. dan dat, waarvan wij haar verdachten.

1390 huilde, variatie van stak ... op; bedroefde: toevoeging.

[p. 301]

 

In 't Grieksch, als die den moort wou spoelen in den vloet.¹³⁹¹

 

Na lang stilzitten schoot ons in of 't uitheemsch bloet,¹³⁹²

 

Van bant geslaekt, haer hier moght moorden, dan ontvlieden.

 

De vrees nochtans, om niet t'aenschouwen 't geen onslieden¹³⁹⁴

1395

Niet vrystont, hielt ons lang vast zitten stom en stil.¹³⁹⁵

 

Na'et zitten slooten wy met een' gemeenen wil¹³⁹⁶

 

Te stappen derwaert zy by een gezeten waeren,¹³⁹⁷

 

Al zou men 't ons verbiên. daer zienwe, reedt te vaeren,

 

Een Grieksche gley, voorzien met riemen, schrap en vlugh¹³⁹⁹

1400

Om zee te kiezen, als met vleuglen op den rugh

 

Gehecht, en vijftigh met den riem gereet te roeien,^1400-011401

 

De gasten achter op, geslaekt van bant en boeien,¹⁴⁰²

 

Aen 't stuuren met den boom: maer andren winden vast¹⁴⁰³

 

Het anker voor den boegh. een ander recht den mast,

1405

Of vlieght de touwen op, en redze, en spant de zeilen,^1404-5

 

En laet mevrou op strant. wy, ziende deze onheilen

 

En looze treken van de maeght, bezweeken niet,

 

Noch spaerden arrebeit, noch moeite, noch verdriet.^1407-08

 

Wy houden 't hoofttou vast, en rukken, eerze spoeien,¹⁴⁰⁹

1410

Met kracht de dollen uit, op datze ons niet ontroeien.^1409-10

 

Daer twistenwe onderling: wat spoetge uw reis ter zee,

 

En voert de priesterin, en 't heiligh kerkbeelt mê?

 

Waerom verstoutge u een verkochte maeght te roven?¹⁴¹³

 

Hy antwoort hun: Orest vervoert naer Argos hoven¹⁴¹⁴

1415

De lang geschaekte, die men weder hier bequam,¹⁴¹⁵

 

Zijn zuster, eene telgh uit Agamemnons stam.

 

Wy houdenze evenwel, om dit gewelt te weeren,¹⁴¹⁷

1391 als die: alsof ze.

1392 Lees: in, of enz.; 't uitheemsch bloet: Orestes en Pylades.

1394 Het grammatisch onjuiste niet staat hier onder invloed van het Latijn.

1395 hielt ... stil: deed ons al maar stom en stil neerzitten (hield ... zittend).

1396 slooten: besloten.

1397 derwaert: daarheen waar.

1399 schrap en vlugh: vaardig en ‘vliegklaar’ (dit vlugh houdt verband met vleuglen in vs. 1400).

1400-01 als ... gehecht, dit te denken als bep. hij gley (galei): de riemen wekken de indruk van op de romp van het schip vastgehechte vleugels.

1401 vijftigh, nl. de vijftig roeiers, waarmee Orestes en Pylades naar Taurië waren gekomen.

1402 achter op, onjuist. Gr.: ‘bij de achtersteven’ (nog op het land). Het schip ligt met de voorsteven naar de zeekant.

1403 aen ... boom, naar onjuist Latijn. Gr.: ‘men hield het schip nog met haken vast’; winden vast (zijn bezig te winden), anachronisme; Eur.: bevestigen.

1404-5 een ander ... strant, onjuist. Gr. (met moderne emendatie): ‘Anderen weer haasten zich de ladder neer te laten voor de beide vreemdelingen en beginnen de achtersteventouwen (die aan staken op het strand bevestigd waren) in te halen’; redden: klaar maken, in orde brengen.

1407-08 bezweeken ... verdriet, onjuist; Gr.: ‘lieten ons niet langer door schroom weerhouden’.

1409 't hoofttou: het achtersteventouw, dat nog op het strand ligt (zie aant. 1404-05). Vondel laat weg: ‘en de vreemdelingen’, Iphigenia (zie vs. 1417); spoeien: zich wegspoeden.

1409-10 en rukken ... uit, onjuist. Gr.: ‘en trachten de (als roer dienstdoende) stuur-riemen uit de openingen te trekken’.

1413 waerom ...; Gr.: ‘wie zijt ge die u verstout ...’; een verkochte maeght, onjuist; er dient te staan: tersluiks deze maagd.

1414 hy ... hun, onjuist. Eur.: ‘Hij (nl. Orestes) antwoordt ons: Ik ben Orestes, die ...’); voor hoven vgl. vs. 713.

1415 de ... geschaekte: haar die zo lang ontvoerde vrouw is geweest; men slaat op Orestes zelf.

1417 wy: de wachters van Thoas; ze: Iphigenia (zie de aant. bij vs. 1409); dit gewelt: deze gewelddadige ontvoering.

[p. 302]

 

En dwingenze, om met ons naer u ten hoof te keeren,¹⁴¹⁸

 

Waerop zy schriklijk ons in 't aenzicht randen aen.¹⁴¹⁹

1420

Wy trekken geen geweer, noch zyliên ook, maer slaen¹⁴²⁰

 

Met drooge vuisten toe, en bey de jonglings raeken¹⁴²¹

 

Ons op de borst en 't hart, dat al de ribben kraeken.¹⁴²²

 

Wy, dus getaistert, vliên de rots op, heel geschent.¹⁴²³

 

De leden, gansch vermoeit, bezwijken in het endt.¹⁴²⁴

1425

De mont en tanden bloên, en d'oogen, en de wangen.¹⁴²⁵

 

Wy vechten veiliger daerwe op de steenrots hangen,¹⁴²⁶

 

En smijten steenen: maer de schutters in het schip

 

Beschieten ons van ver met pijlen op de klip.

 

Het slingrend schip wort door de golf naer lant gedreven.

1430

Maetroozen durven zich te water niet begeven.¹⁴³⁰

 

Toen komt Orestes flux neêrstijgen in de zee.

 

Hy neemt zijn zuster op den arm en schouder mê,^1431-32

 

En, langs den valreep steil en schichtigh opgevloogen,¹⁴³³

 

Zet haer in 't schip, waerop het beelt, uit 's heemels boogen

1435

Om laegh gedaelt, begint te spreeken op dees wijs:^1434-35

 

O Grieksche zeeliên, valt aen 't roeien, elk om prijs,¹⁴³⁶

 

Dat al het water schuimt. wy hebbenze. wy wonnen¹⁴³⁷

 

Den schoonen buit, waerom men herwaert quam geronnen,¹⁴³⁸

 

Tot in d'Euxynsche zee, door 't schrikkelijk geklots

1440

Der Cyaneesche tegens een geklonke rots.^1439-40

 

Zy streven, op dees stem door 't water datze steenen.¹⁴⁴¹

 

Het schip, zoo lang het in de haven is, spoet heenen,¹⁴⁴²

 

Maer t'elkemael het uit de boght des inhams vlugh

 

Zou vaeren, smeet de golf en barning het te rugh:^1443-44

1445

Want byster onweêr, uit den zuiden opgesteeken,¹⁴⁴⁵

 

Den vaert belette. zy, geleert op alle streeken

1418 dwingen (praesens de conatu): trachten te dwingen.

1419 Versta: ... ons geweldige slagen in het gezicht geven.

1420 trekken geen geweer; Eur.: ‘hadden geen wapenen’.

1421 met drooge vuisten: enkel met de vuist.

1422 Eur.: ‘met de voet in de zijde en de lendenstreek’; dat ... kraeken, drastische toevoeging van Vondel.

1423 geschent: toegetakeld.

1424 Dit vers behoort aan vs. 1423 vooraf te gaan en te luiden: Nadat wij aldus slaags zijn geraakt, zijn wij weldra geheel uitgeput (en vluchten, dus geteisterd ...).

1425 Eur. alleen: ‘dat hoofd en ogen bloeden’.

1426 daer: van de plaats waar (we ... staan).

1430 maetroozen (zonder lidw.), naar de Commelinus-tekst; geëmendeerde tekst: de maagd (Iph.).

1431-32 Euripides heeft hier de omgekeerde volgorde: Orestes bevindt zich nog op het strand, waar hij zijn zuster verdedigd heeft; hij neemt haar nu op en stapt in het water (zie V. 's neêrstijgen).

1433 schichtigh: haastig.

1434-35 waerop ... wijs, naar de corrupte Commelinus-tekst; Gr. (juiste tekst): ‘met het (door haar gedragen) uit de hemel gevallen beeld (zie vs. 90-91) en daarna roept er iemand op het schip’.

1436 om prijs: om strijd.

1437 wy hebbenze; Vondel moet (vgl. 1434) wel bedoelen Iphigenia, maar de verbeterde Griekse tekst doelt op het beeld van Diana.

1438 geronnen, volt. deelw. van een verdwenen werkw. rinnen met de grondbetekenis vloeien, dan lopen, (snel) gaan; hier: varen.

1439-40 zie vs. 131-33.

1441 datze steenen (zuchten, hijgen); Eur. echter: gejuich aanheffend.

1442 haven; te denken is aan de inham uit de volgende versregel.

1443-44 ... vlugh vaeren; hier waarschijnlijk wel: al varende vrij komen uit de inham, de volle zee bereiken.

1445 byster onweêr: een onstuimige windvlaag.

[p. 303]

 

En buien, streven vast hier tegens aen met maght.^1446-47

 

De konings dochter valt aen 't bidden met dees klaght:

 

Latonaes spruit, behoeme, uw tempelpriesterinne,¹⁴⁴⁹

1450

Dat ik, van dezen gront verlost, Atheene winne.¹⁴⁵⁰

 

Vergeefme 't schaeken van uw heilighdom: want gy¹⁴⁵¹

 

Bemint uw' broeder ook. gedenk, godin, dat wy

 

Ons bloetverwanten me beminnnen naer 't betaemen.¹⁴⁵³

 

Maetroozen hooren dit gebedt, en roepen t'zamen:

1455

Godt woudts, ter goeder tijt. zy maenen op een ry¹⁴⁵⁵

 

Elkandren rustigh aen, en slaen van wederzy¹⁴⁵⁶

 

De handen aen den riem: doch 't schip, dat voortgang weigert,^1455-57

 

Komt met den vloet allengs naer strant toe neêrgesteigert.

 

Dees springt in zee, om 't schip te zetten van het zant;¹⁴⁵⁹

1460

Die winden 't anker voor den boegh gemeener hant.¹⁴⁶⁰

 

Men vaerdighde my af, als een' der gaeuste knaepen,

 

Om u te melden hoe het ginder staet geschapen.

 

Men ga dan heene, en hael de boeien by der hant.

 

Bedaert de zee niet, 'k zie dien ganschen hoop gestrant.¹⁴⁶⁴

1465

De zorgh des zeegodts heeft noch Troie niet vergeeten:¹⁴⁶⁵

 

Want hy, op Pelops stam en telgen fel gebeeten,

 

Zal Agamemnons zoon den burgeren en u^1466-67

 

Met recht nu levren, en Orestes zuster, schuw

 

Van Aulis in het eerste, om 't offer voor de schepen.

1470

Zoo wort d'ondankbre van de kerkgodin gegreepen.^1468-701470

Rey:

 

Rampzalige Ifigeen, nu raektge t'onbedacht¹⁴⁷¹

 

Met uwen broêr Orest noch eens in 's konings maght.¹⁴⁷²

1446-47 geleert ... buien: ervaren in het koers houden bij alle weer en wind (hendiadys).

1449 Latonaes spruit: Diana.

1450 winnen: bereiken.

1451 heilighdom, in het algemeen heilig voorwerp (vgl. vs. 1254), hier: beeld (zie ook vs. 1545); denk (ter wille van de aansluiting bij het vervolg) achter heilighdom: ter wille van mijn broeder.

1453 naer 't betaemen, minder gelukkige toevoeging.

1455 Godt woudts: (van een werkw. wouden, Duits walten): God geve het; aenmaenen: aansporen.

1456 rustigh: kloek, wakker.

1455-57 zy ... riem, onjuist. Euripides spreekt van een op gegeven commando uitgevoerd zich werpen op de riemen.

1459 dees (tegenover die): sommigen. Dit heeft (evenals die) bij Euripides echter betrekking op de Tauriërs, die het schip willen vermeesteren; om ... zant, (onjuiste) toevoeging van Vondel.

1460 Onjuist. Eur. (Comm.-tekst): ‘anderen (nl. weer Tauriërs) trachten uitgeworpen touwen met stroppen vast te maken’ (nl. aan het schip); gemeener hant: in gemeenschappelijke arbeid.

1464 'k zie ... gestrant; versta: dan komen zij niet meer weg (los) van het strand.

1465 Neptunus had in de Trojaanse oorlog partij gekozen tegen de Grieken; de zorg des zeegodts: de zeegod die steeds vol zorg is geweest voor Troje; Troie: de verwoesting van Troje, door de Grieken onder aanvoering van de Pelopiden (Agamemnon en Menelaüs, zie vs. 1466-67).

1466-67 want hy zal; dit behoorde te luiden: en hij zal dus; den burgeren: ons Tauriërs.

1468-70 en Orestes ..., onjuist. Gr.: ‘en zijn zuster, die er op wordt betrapt dat zij, het geweld haar in Aulis aangedaan vergetend, haar plicht tegenover de godin (die haar destijds redde) verzaakt.’ Vondel bedoelt: Orestes' zuster die aanvankelijk (tot nu toe) niet naar Aulis terugwilde, omdat men haar daar had willen offeren.

1470 zoo ... gegreepen (deprehenditur), onjuist. Eur.: ‘zo wordt zij er op betrapt dat ze ondankbaar is’ (zie de aant. hierboven).

1471 t'onbedacht (door uw roekeloze plan tot vlucht), toevoeging.

1472 noch eens: nogmaals.

[p. 304]

Thoas:

 

Gy burgers algelijk van deze ongrieksche kusten,

 

Welaen, wat sammeltge de paerden toe te rusten,¹⁴⁷⁴

1475

Te rennen strandewaert? zult gy de Grieksche gley¹⁴⁷⁵

 

Niet neemen, en met hulp van 't goddelijk geley,¹⁴⁷⁶

 

Dees godeloozen, op de vlught, met kracht aenrannen,¹⁴⁷⁷

 

De zommigen het schip heenstrevende vermannen,

 

Te water en te lant met maght van ridderschap,

1480

Om hen te vatten, en te slingren fel en rap^1478-80

 

Van eene steenrotse, of, met eenen pael geslagen¹⁴⁸¹

 

Door 't lichaem heene, zulk een' sprong te leeren waegen?¹⁴⁸²

 

Maer gy, ô vrouwen, wel bewust van dit verraet,¹⁴⁸³

 

'K wil op zijn tijt u zulk een schendige euveldaet

1485

Verleeren: nu gebiet de tijt het werk te spoeien,

 

Niet stil te zitten, eer de schelmen zeewaert roeien.¹⁴⁸⁶

Minerve:

 

Waer heene, ô koning? waer vervolghtge met dien troep¹⁴⁸⁷

 

De vlughtelingen? sta, en hoor Minerves roep,

 

En staek dees najaght. staek 't verdaegen van uw bende;¹⁴⁸⁹

1490

Apolloos antwoort stuurde Orestes, vol elende,

 

Om zich, bereden van de Razerny, t'ontslaen,¹⁴⁹¹

 

Zijn zuster t'Argos t'huis te voeren, zeewaert aen,¹⁴⁹²

 

En 't heiligh outerbeelt op mijnen gront te planten.

 

Ik zelve ontvouwe u dit. Orest met zijn trouwanten,¹⁴⁹⁴

1495

Die gy wilt dooden, daer de zeestorm hen bezwaert,¹⁴⁹⁵

 

Is van Neptuin, ten dienst van my, in noot bewaert.¹⁴⁹⁶

 

Hy roeit vast door de zee. Orest, hoor mijn geboden.¹⁴⁹⁷

 

Gy hoort mijn stem om hoogh, al zijtge ver gevloden.¹⁴⁹⁸

 

Aenvaert het kerkbeelt en uw zuster, en wanneer¹⁴⁹⁹

1474 sammelen: dralen.

1475 de Grieksche gley; Gr.: ‘datgene wat het Griekse schip aan het strand zal werpen’ (de scheepsbuit, O. en I.).

1476 met ... geley: met hulp van Diana.

1477 aenrannen: aanvallen, aangrijpen; Eur.: vangen.

1478-80 De zommigen ... vatten. Vondels vert.: zullen niet (zie vs. 1475) sommigen van u, er heen spoedend, het schip vermeesteren, hen zowel te water als te land met ruitermacht aanvallend om zich van hen meester te maken, is onjuist. Gr.: ‘laten anderen boten in zee brengen, opdat wij zowel met land- (vs. 1474-vlg.) als met zeeruiterij (vs. 1478 = bemande schepen) aanvallend hen vangen.’

1481 Het op een paal spietsen werd door de Grieken als een barbaars gebruik verafschuwd; het wordt ook elders als een gewoonte der Tauriërs vermeld.

1482 zulk ... waegen, toevoeging, waarschijnlijk met ironische betekenis, doelend op het naar beneden werpen (mogelijk is ook: ‘wij zullen ze zo leren (afleren) zulk een stoute poging tot ontsnapping te durven ondernemen’).

1483 bewust (conscius), hier: medeplichtig.

1486 eer ... roeien, toevoeging.

1487 Minerva verschijnt aan de hemel; zie Opdracht, r. 68.

1489 verdaegen: oproepen, samenroepen.

1491 t'ontslaen: te bevrijden van de wraak der Furiën.

1492 Denk voor zijn zuster: en om ter bereiking van dat doel (zijn zuster ...); t'Argos: naar Argos; zeewaert aen (toevoeging): de weg over zee nemend.

1494 dit; versta: dit, voorzover u betreft, en weet dan verder dat O. ...; met ... trouwanten (schepelingen hier), toevoeging.

1495 daer: op de plaats waar (= terwijl).

1496 ten dienst van my: om mij ter wille te zijn.

1497 Hy ... zee: zijn schip roeit alrede in volle zee; Orest; Eur. met overgang: ‘Gij echter, Orestes’ ...

1498 om hoogh: van omhoog.

1499 aenvaert (accepta): neem met u.

[p. 305]

1500

Gy bly t'Athene komt, gesticht tot Pallas eer,

 

Daer leght een plaets gewijt, in d'Attikaensche paelen,¹⁵⁰¹

 

Omtrent Karystus boort, by 't volk in groene dalen¹⁵⁰²

 

Geheeten Halas: bou en wy daer eene kerk,¹⁵⁰³

 

En plant het kerkbeelt van Diane, tot een merk

1505

Van uwe zwaericheên, genoemt Diane in 't noorden:^1504-05

 

En ter gedachtenis van 't leet, na'et moedermoorden,

 

In 't ommezwerven door gansch Griekenlant geleên,

 

Door drift der Vloekgodinne in vlekken en in steên.¹⁵⁰⁸

 

Men zal hier na het beelt van Tauren pleghtigh eeren:¹⁵⁰⁹

1510

Dan stel een kerkwet in voor die op 't feest verkeeren,¹⁵¹⁰

 

En vieren het ontslaen van uwe moederslaght.¹⁵¹¹

 

Men prikke met een zwaert een' manshals week en zacht,¹⁵¹²

 

Dat die zijn bloet laete, om de schuldige eer te geven¹⁵¹³

 

Aen dees godin: en gy: ô Ifigeen, verheven

1515

Ter kerkkostrinne, zult te Brauron voor Diaen¹⁵¹⁵

 

De tempeltrappen, haer geheilight, gadeslaen.

 

Als gy begraven leght, dan zal men, naer 's lants zeden,¹⁵¹⁷

 

U noch gedenken, en opdraegen zijde kleeden

 

En sluiers, die de vrou, in baerens last en noot

1520

Gestorven, binnen 't huis ontruimde met haer doot.¹⁵²⁰

 

'K beveele u dezen rey Griekinnen droef aen 't schreien,¹⁵²¹

 

Trouhartigh uit het lant te helpen en geleien;¹⁵²²

 

Dewijl ik u behoede, en gy naer wensch in 't velt

 

Van Mars met evental van stemmen zijt herstelt:^1523-241524

1525

En ô Orest, ik wil voortaen dat tot hun voordeel

 

Der stemmen evental gedaeghden berge in 't oordeel.¹⁵²⁶

 

O Agamemnons zoon, voer zuster van dees kust:

1501 in ... paelen: in het gewest van Attica; Eur.: ‘bij de grens van Attica.’

1502 omtrent ... boort, onjuist. Gr.: ‘bij de rots van Carystus’ (een plaats); in groene dalen, toevoeging.

1503 Halas: Halae (V. behoudt de Lat. acc. plur.).

1504-05 tot een merk (gedenkteken) ... noorden, onjuist. Gr. (met mod. em.): (en plaats daar het tempelbeeld van Diana) ‘genoemd naar het Taurische land en naar uw beproevingen’; zie verder de aant. bij vs. 1509.

1508 drift: voortdrijven; in ... steên, toevoeging.

1509 Onjuist; Gr.: ‘men zal de godin in het vervolg vereren als Artemis Tauropolos’ (het 2de deel van deze naam, -polos, wordt door Euripides in verband gebracht met het zoëven, in vs. 1507 gebruikte werkw. omzwerven (peripolein).
pleghtigh: in overeenstemming met de ritus.

1510 Versta: stel dan een godsdienstig ceremonieel vast voor hen die het door u in te stellen feest bezoeken.

1511 het ontslaen ... moederslaght, praegnant voor: de bevrijding van de op u - door uw moedermoord - rustende vloek.

1512 week en zacht, toevoeging.

1513 schuldig: verschuldigd (de mensen-offers van Taurië zullen dus door deze symbolische handeling worden vervangen).

1515 kerkkostrinne: tempel-priesteres; Brauron: stadje in Attica; te Brauron ...; Gr.: (in een tempel) ‘bij de Brauronische trapvormige berghelling sleuteldraagster (priesteres) zijn van Artemis’; gadeslaen: waarnemen, zorg dragen voor.

1517 zal men, nl. in de tempel te Brauron; naer ... zeden, toevoeging.

1520 ontruimde: achterliet, naliet (als erfdeel voor anderen).

1521 droef ... schreien, toevoeging.

1522 trouhartigh behoort volgens de Gr. tekst als bepaling bij Griekinnen. Dit terughalen zou dan eerst later moeten geschieden. Thoas neemt deze opdracht over (vs. 1537).

1523-24 in 't velt van Mars, onjuist (Lat. in Martis pago). Bedoeld is de Areopagus (Aresheuvel), zie vs. 959.

1524 evental; zie vs. 981-vlg.; her-stelt: in uw oorspronkelijke toestand gesteld, d.i. vrijgesproken.

1526 bergen: redden, vrij doen spreken.

[p. 306]

 

En gy, ô Thoas, toom uw gramschap in, en rust.¹⁵²⁸

Thoas:

 

Minerve, ô koningin, wie zou den wil der goden

1530

Niet volgen, nu dit wort van hooger hant geboden?

 

Gewis hy waer niet vroet. ik wil Orestes dan

 

Noch zijne zuster niet vervolgen, schoon hy van

 

'T altaer het kerkbeelt schaekte, en vloot met zijn gezellen.

 

Het voeght niet tegens uw vermogen zich te stellen.¹⁵³⁴

1535

Men laetze vaeren met ons kerkbeelt naer uw lant.¹⁵³⁵

 

Het werde op uw altaer ter goeder tijt geplant.¹⁵³⁶

 

'K wil deze vrouwen in 't gezegent Grieken zenden,¹⁵³⁷

 

Op uw gebodt, en mijn gedaeghde ridderbenden

 

Te rugge houden van uitheemschen, en hun schip.¹⁵³⁹

1540

Ik loof 't geen u gevalt, en rust hier stil en stip:¹⁵⁴⁰

 

Want aller goôn begeerte en d'uwe sta nu boven.¹⁵⁴¹

Minerve:

 

Maetroozen, vaert vry heene, en voert den lang verschoven¹⁵⁴²

 

Orestes, braven zoon van Agamemnon, heen

 

Naer mijn Athene toe. 'k geleize, en wil met een

1545

Mijn zusters heilighdom voor smette en schantvlek hoeden.¹⁵⁴⁵

 

Vaert heen, naer 's hemels wil en schikking, door de vloeden,

 

En slijt, bevrijt van druk,

 

Uw dagen met geluk.^{1546-481547-48}

Rey:

 

Eerwaerdighste onder goôn en menschen,

1550

Wy volgen, Pallas, naer ons wenschen,¹⁵⁵⁰

 

Op uw gebodt. ik hoorde daer

 

Een onverwachte blyde maer.

 

Eerwaerdige overgroote zege,^1553-vlg.

 

'T is reên dat ik dit overweege

1555

Mijn leven lang, en zulk een kans

 

Bekransse met den lauwerkrans.^1554-56

1528 rust: laat af van vervolging (vgl. 1540), met de bijgedachte: berust.

1534 uw vermogen: uw goddelijke macht.

1535 men: ik.

1536 werde: worde; ter goeder tijt (feliciter): gelukkig en wel; evenzo vs. 1455.

1537 Grieken: Griekenland.

1539 van uitheemschen: van het achtervolgen der vreemdelingen.

1540 rust; zie vs. 1528.

1541 De juiste tekst geeft het ten grondslag liggende Grieks aan Minerva. Gr.: ‘dit is wel gesproken: de macht van het moeten dwingt niet alleen u, mens, maar ook zelfs de Goden.’

1542 Maetroozen, vaert dient te zijn: winden waait; lang verschoven (verstoten, verjaagd), toevoeging.

1545 mijn ... heilighdom, zie vs. 1451; voor ... schantvlek, toevoeging.

1546-48 De juiste tekst geeft deze verzen aan de rei.

1547-48 Onder invloed van de korte regels van het Lat. gebruikt Vondel ook korte verzen.

1550 naer ... wenschen is toevoeging; het werkw. is opvolgen.

1553-vlg. zijn tot de godin der overwinning gericht (zege: Lat. Victoria; Gr. Nikè).

1554-56 Onjuist; Eur.: ‘beheers mijn gehele leven en houd nimmer op het te bekransen’. Deze laatste bede behoort niet tot het stuk zelf, maar wordt hier evenals ook in de Orestes en de Phoenissae van Euripides door het koor uitgesproken met het oog op de wedstrijd tussen de verschillende treurspeldichters bij eenzelfde feest; vgl. Feniciaensche, vs. 1921 vlg., Rey: Doorluchte zege, vaer zoo voort, | En kroon mijn' wandel, zoo 't behoort.