De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

(1936)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



[pagina 830]
De Heerlyckheit der Kercke. Opgang. Het tweede boeck.Ga naar voetnoot* Dus lange hing mijn oor en oogh noch, in 't poortaelGa naar margenoot* Der Kercke, aen heilbelofte, en eeden, en verhael Van profecyen en voorspellingen, aen beelden, En ruwe tekening, waerop de zinnen speelden 5[regelnummer] Met aendacht om Godts wit te vatten; te verstaenGa naar voetnoot5 Hoe 's hemels wijsheit ons van verre allengs de baen Ter Kercke baent, en melt, door al die wijze pennen, Wat in haer' boezem schuilt; hoe ieder haer kan kennen Aen dezen ommetreck, zoo ras hy binnen treet:Ga naar voetnoot9 10[regelnummer] Nu afgerecht door Godt, en Priester, en Profeet,Ga naar voetnoot10 De wet, en Engelen, om eenmael tijt te winnen,Ga naar voetnoot11 Verlang ick in te treên op Godts geleide, en binnenGa naar voetnoot12 t'Aenschouwen hoeze zich in 't leven openbaer', Naer 't rechte voorbeelt zweem', dat over menigh jaer,Ga naar voetnoot14 15[regelnummer] En doorgaens eene ry van veertigh volgende eeuwen, Haer wezen ons ontwierp, op 't Godtsbladt der Hebreeuwen. Een geest, nu ick haer zie, gelijckze in 't voorbeelt stont,Ga naar voetnoot17 Vermaentme eerst door de poort te stappen naer de vont, Ter rechter zijde, en daer, met zuiver wit behangen, 20[regelnummer] Haer' opgang met den doop van Christus aen te vangen. Den stam van Juda, wien de kroon was toegezeit,Ga naar margenoot* Bescheen gewisselijck een groote majesteit,
[pagina 831]
Toen, naer Godts heilbelofte en eeden, hem gezwooren, Messias uit zijn telge en afkomst wiert geboren;Ga naar voetnoot24 25[regelnummer] Emanuël Godts Zoon, des menschen zoon met een:Ga naar voetnoot25 Den oirsprong, erfgenaem, en eigenaer alleen Van al wat zichtbaer en onzichtbaer is te gader; Van Englen aengebeên; die 't wezen van den vader Ons uitdruckt, en de glans is van zijn vaders eer; 30[regelnummer] Een koning, een gezalfde, en eeuwigh heerschend heer, Die zich, ter rechte hant, op 's hemels troon zou zetten, En voor zijn voeten al Godts vyanden verpletten. Gewisselijck wat was 't een eer voor dezen stam, Dat Christus in het licht hier uit te voorschijn quam! 35[regelnummer] Maer geene mindere eer ontfingen dees geslachten Der onbesneên, die blint op Godt noch Godtheit achtten, Toen 't licht een bron van 't licht, de duisternis bescheen,Ga naar voetnoot37 En Godt zich noch aen plaets, noch stammen, noch besneên Verbinden wou, maer elck bestraelen uit ontfarmen, 40[regelnummer] En nemen al wat leeft in Christus opene armen; Gelijck hy aen het kruis most hangen uitgereckt, Onnozel als een lam, van smet noch schult bevleckt. De straelen van zijn star met dees genade troosten,Ga naar margenootGa naar voetnoot43 Nu dertigh jaer geleên, de koningen van 't oosten,Ga naar voetnoot44 45[regelnummer] En wezen 't jonge licht in 't laege Bethlehem;Ga naar voetnoot45 Terwijl het Priesterdom en gansch Jerusalem, Bewaerders van de wet en der profeeten schriften, In slaep gevallen, met schenckaedjen nochte giften, Den koning der Hebreen, die hen verlossen zou, 50[regelnummer] Bekenden in zijn ampt. hy komt dan om den bouGa naar voetnoot50 Der Kercke, in zijn persoon, den hoecksteen, te beginnen, Den gront, waerop geen sleet van eeuwen iet kan winnen;Ga naar voetnoot52 Waerop Profeeten en Apostels staen gegront, Als pylers van't gewelf, de Kerck van 't nieu verbont. 55[regelnummer] Sint Jan, de strenge zoon van priester Zacharias,Ga naar margenoot En eene boetbazuin, de voorbo van Messias, Onthiel zich daegelijx langs d'oever der Jordaen, En bade en dompelde al, die, droef en overlaên Van zielvleck en van smet, zich willigh baden lieten,
[pagina 832]
60[regelnummer] Daer 't water uit zijn bron en ader ylt te schietenGa naar voetnoot60 In ruimer boezem. hy genoeght zich, licht verzaet, Met springkhaen, en alleen met wilde honighraet.Ga naar voetnoot62 Een ruwe kemels huit bedeckt ter noot zijn lenden.Ga naar voetnoot63 Hier stont hy in den drang des volcks, van allen enden 65[regelnummer] Verzamelt, toen van verr' het onbesmette lam, Zoo zuiver als het was, naer dezen oever quam, En uit gehoorzaemheit, in reine waterplassen, Zich van Joannes hant liet dompelen en wassen: En aengezien de vont, en dit geheimnismerck 70[regelnummer] De rechte deur is van de Katholijcke Kerck, En Godt belast den zoon te hooren, en te minnen,Ga naar voetnoot71 Zoo zienwe alree dees Kerck gegrontvest, en beginnen In Jesus, die gedoopt een vaste hoecksteen streckt Van 't ongemeeten dack, dat al de weerelt deckt: 75[regelnummer] Zoo zienwe alree den boom uit zijnen wortel groeien, Die op het pinxterfeest op 't heerelijckst zal bloeien. En Christus, uit de kil der heilige Jordaen,Ga naar voetnoot77 Getreden in zijn ampt, begon van die tijt aen Godts wet te leeren, en scholieren te vergaeren, 80[regelnummer] Geheilight tot dien bou, als d'eerste hooftpilaren Der Kercke, in Jesus doot bekraghtight, en volwrocht, Toen 't kruisorakel storf, en sprack: Het is volbroght. Hoe heerlijck zou de Kerck, als 't licht uit d'oosterpoorte, Hier opgaen, zoo Godts zoon, gekent in zijn geboorte,Ga naar margenoot* 85[regelnummer] En leven, sterven, en verrijzen uit het graf, En blijde hemelvaert, een luister van zich gaf!Ga naar voetnoot86 Maet laet u Lukas dees historien afmaelen, Wiens tekeningen, oock haer goddelijcke straelen, Voorheene schoten in mijn' trouwen Boetgezant,Ga naar voetnoot89 90[regelnummer] En klaeren spiegel van den Godtsdienst: want zijn hant,Ga naar voetnoot90 Gestiert van 's hemels geest, Emanuël geleide Van Nazareth, tot daer hy uit de weerelt scheide, En opvoer, als een helt, naer Godt, van wien hy quam, En die hem wellekomde, en in zijne armen nam. 95[regelnummer] Zoo dra de pinxterdagh, een feest, noit aengenaemer,Ga naar margenoot*Ga naar voetnoot95 Jerusalem bescheen, en Sion, daer de kamer
[pagina 833]
Bekleet was met Marie, en Godts gezantendom, En Kerckscholieren, uit bevel des meesters, om Eendraghtigh in 't gebedt den Heilgen Geest t'ontfangen, 100[regelnummer] En 's hemels kracht, waer naer aendachtigen verlangen;Ga naar voetnoot100 Vernamenze uit de lucht het vliegende gedruis Van eenen storremwint; die snel het gansche huis Vervulde, en schockte, daerze eenstemmigh adem haelen. Een regenbuy van vier' en gloet van roode straelen 105[regelnummer] En tongen storte op 't hooft der schaere, een eer van 't feest.Ga naar voetnoot105 Het vyerigh twaleftal, nu zwanger van dien Geest, En rijckelijck begaeft, door yver aengedrongen, Verkundight Jesus naem, met allerhande tongen.Ga naar voetnoot108 De Persiaen, de Parth, en hy, die Meden bout;Ga naar voetnoot109 110[regelnummer] Die in Judea woont, en aen den Nyl zich houdt,Ga naar voetnoot110 Oock Kappadocisch bloet, Cyreners, Libyaenen, En die in Frygie de steile rotsen baenen, En die in Pontus vreest voor onbekent venyn,Ga naar voetnoot113 d'Uitlandige Romain, die wetgenooten zijnGa naar voetnoot114 115[regelnummer] En yvraers voor de wet, Kretenzers, Pamfilieren, En wieroockbrengers van 't gewest der Arabieren: Zoo menigh volck als hier het hooge feest vereert Dringt in de kamer, als de wonderfaem vermeert Door gansch Jerusalem. zy staen voor 't hooft geslagen, 120[regelnummer] En treden in gespreck. zy hooren ondervraegen d'Apostels, hooft voor hooft, die toonen zich bereit Een ieder in zijn spraeck te dienen met bescheit. Uitheemschen roepen: hoe? wat wil dit wonderteken? Wy hooren Galileen, onnoosle visschers, spreeckenGa naar voetnoot124 125[regelnummer] Van 's hemels wonderheên, met taelen, en verstant,Ga naar voetnoot125 Als ingeboornen zelfs, en burgers van ons lant. Maer schimpers, onverlicht van goddelijcke voncken, Beschimpen Godt den geest, en roepen: zy zijn droncken. Al schijnt het hemelsch licht in onverlicht geslacht, 130[regelnummer] Hardtneckigheit is blint; by haer is 't eeuwigh nacht. Sint Peter, 't zichtbre hooft der Kercke en Christgezanten, Gewettight om alsins den boom van 't kruis te planten,Ga naar voetnoot132 Rijst vierigh overende, in 't midden van den ring Der Twaelve, en voert het woort in dees verzameling,
[pagina 834]
135[regelnummer] Gelijck betaemt den mont der mindere amptgenooten, En spreeckt in 't einde aldus: Het zy gy zijt gesproten Uit Jakobs stam, of niet, en binnen deze stadt Of buiten woont, hoort toe, behaeght het u, en vat Mijn rede. deze zijn met wyn noch most beschoncken; 140[regelnummer] Het is eerst morgenstont: maer heden is 't gekloncken,Ga naar voetnoot140 't Geen Ioël, Godts Profeet, veel jaeren heeft gespelt, Gelijck zijn perckement, u toegereickt, vermelt. De Godtheit wil haer' Geest, gelijck een bron van vlieten, Op allerley geslacht en onze kinders gieten, 145[regelnummer] En leiden 't ruwe volck, door zichtbre wonderheên, Naer Iesus, die in 't licht van wondren u verscheen, En gy uit haet aen 't kruis gehecht hebt en geslagen:Ga naar voetnoot147 Maer Godt verweckte hem in 't leven na dry dagen; Zoo dat geen graf het lijck noch oock de hel de ziel,Ga naar voetnoot149 150[regelnummer] Die neder was gedaelt, in haere maght behiel; Gelijck ons David spelde, en menige eeu te voren, Toen Godt dien nazaet hem met eede had gezworen, Wiens graf men daeglijx ziet. wy tuigen, hooft voor hooft,Ga naar voetnoot153 Dat Godt den lieven zoon, gelijck hy had belooft, 155[regelnummer] Verweckte, en Jesus, die gekruist wiert, en begraven, Den hemel nu regeert, van waer hy dus de gaven Van Godt, den heilgen Geest, op zijn gezanten giet, En uitstort; dies bestemt het geen gy hoort en ziet.Ga naar voetnoot158 Gy kruiste Jesus hier: de hemel wou hem eeren, 160[regelnummer] En zalfde den gekruiste, een' vorst, een' heer der heeren,Ga naar voetnoot160 Die zich ter rechte hant des grooten vaders zet, En met de voeten al zijn vyanden verplet. Hier op bezwijckt hun hart: zy bidden al verlegen Om raet, en Cefas raet dees kruisvlack af te veegenGa naar voetnoot164 165[regelnummer] In water, en in bloet van Jesus, 't opperhooft; Belooftze Godt den Geest, hun overlang belooft, En hunne kinderen, en allerhande troepen Van volcken, wijt en zijt tot een altaer geroepen. Dry duizent stellen flux in Christus hun geluck, 170[regelnummer] En buigen hart en hals gewilligh onder 't juckGa naar voetnoot170 Des waters, vierigh om het hemelsch mann' te nutten,Ga naar voetnoot171
[pagina 835]
Met hun gebeên en have en schat de Kerck te stutten. De liefde, aen 't wassen, houdt geen eigendom alleen, Maer smilt hun hart en have en schatten in 't gemeen. 175[regelnummer] Zoo groeit en bloeit de Kerck. men hoort nu 's hemels wetten, Gesterckt door wonderheên, van Sions muur trompetten, En Godt ontfangt den prijs, die, op den Pinxterdagh,Ga naar voetnoot177 De Katholijcke Kerck uit hem geboren zagh. Mijn zanglust rijst hier op, en volght des hemels reien. 180[regelnummer] Nu brengt festoenen aen: besteeckt dit feest met meien,Ga naar voetnoot180 En helpt de groote Kerck behangen met tapyt. Het out Jerusalem is d'eerste hantvest quijt. Leviten, houdt u stil: zit stil, gy twalef stammen: De hemel neemt geen' lust aen 't blaten van uw rammen, 185[regelnummer] Maer offers zonder bloet, om 't bloet, dat hem behaeght.Ga naar voetnoot185 Wy naecken niet den bergh, daer al de lucht van waeght,Ga naar voetnoot186 Vol donders, en vol viers; maer zijn in 't endt gekomen Te Sion, 's hemels stadt, de vryburgh aller vromen; In 't nieu Jerusalem, by 't endeloos getal 190[regelnummer] Der Engelen, vol vreught, en vol triomfgeschal; By eene burgery, daer boven aengeschreven;Ga naar voetnoot191 By eenen middelaer, die uit dit sterflijck leven Geruckt, bezegelt heeft een rijcker testament, Waer door de Godtheit ons voor erfgenamen kent, 195[regelnummer] En elck haer zachter wet van hier begint te leeren. Schep moet, mijn kerckgedicht, en help dees vreugt vermeeren. De kruisgezant verlicht door 's hemels pinxterstrael,Ga naar margenoot*Ga naar voetnoot197 Vaert voort met donderen in Salomons poortael,Ga naar voetnoot198 Oock zonder kercker, roede, of dreigement te vreezen. 200[regelnummer] De krancke, op bedde en baer, wort in zijn schim genezen.Ga naar voetnoot200 Hy vreest niet Jesus naem, die, waer de hemel draeit, En 't hemelsche gewelf met starren hangt bezaeit,Ga naar voetnoot201-202 Geen weêrga heeft in kracht om zielen te behouwen, Aen alle menschen, op het allerrijckst t'ontvouwen; 205[regelnummer] Te voeren op de tong, en 't voorhooft, stout en vry;
[pagina 836]
Te toonen hoe in hem belofte en profecy Haer kracht ontfangen, tot schandael der dolle vuisten,Ga naar voetnoot207 Die Godt in zijnen zoon, nu opgevaeren, kruisten. Dus vaert hy immer voort, gesterckt door 's Engels mont, 210[regelnummer] Die 's kerckers grendels brack, en hem by nacht ontbont. De toevloet van het volck uit omgelege steden, Geheel Iudea stroomt met vierige gebeden De poorten in, en eert met een gemeene stem Het kruislam, korts gekruist in zijn Jerusalem. 215[regelnummer] d'Apostels zuiveren half dooden, die herleven.Ga naar voetnoot215 Het spoock des afgronts wort uit 's lichaems schors gedreven.Ga naar voetnoot216 De priesters eeren 't kruis, de stadt en ackers, woestGa naar voetnoot217 En wilt, beloven Gode een' heerelijcken oegst.Ga naar voetnoot218 Zijn bouwers, die de klay der harten vast bezaeien,Ga naar voetnoot219 220[regelnummer] Verzuimen nacht noch dagh den rijpen oogst te maeien, En zielen, schoof by schoof, te voeren, trou en sterck, In Christus schuur, den schoot der katholijcke Kerck. Geen flaeuwer yver heeft, der armen troost, Sint Steven,Ga naar margenoot*Ga naar voetnoot223 Om d'eerste martelkroon te dragen, aengedreven. 225[regelnummer] Hy wort van yveraers voor Moses aengerant, Gelastert in den raet, door 't licht van 's mans verstant Te krachtigh overtuight, met alle wetgenooten.Ga naar voetnoot227 Dus wort de helt ter poorte en uit de stadt gestooten, En, onder schijn van recht en vierschaer der Hebreen,Ga naar voetnoot229 230[regelnummer] Begraven in een buy van Joodschen hagelsteen; Hoewel hy, voor zijn doot, den hemel zagh ontsloten, En Jesus op Godts troon, van glanssen overgoten, In volle majesteit beheerschen al wat leeft, En eeren elck, die 't kruis omhelst, en eere geeft. 235[regelnummer] Jerusalem belaeghtze al die den kruisboom planten, En geen van hun houdt stant dat twalef Christgezanten; Al d'overige vliên, verstroien hier en daer, Door 't Palestijnsche lant, vol aenstoot, en gevaer. Filips laet Godts bazuin in Samarye hooren,Ga naar voetnoot239 240[regelnummer] En wascht den kamerling van 't hof der zwarte MoorenGa naar voetnoot240 Sneeuwit in Jesus bloet, en 's waters element, Zoo ras hy dezen naem en zijn' verlosser kent,
[pagina 837]
Waerop de zuider streeck niet langer Davids drempelGa naar voetnoot243 Quam zoecken, maer Godt dient in kostelijcker tempel 245[regelnummer] Dan Salomons gesticht, met kunst en schat gebout. Een Kerck van harten dooft den glans van al het gout, Wanneer Kandace ziet het licht der weerelt schijnen, Daer 't Kreeftvier brant en steeckt op 't hooft der Abissynen. De Godtheit, om 't gewelt van 't Heidensch godendom,Ga naar margenoot*Ga naar voetnoot249 250[regelnummer] Met zulck een dolle drift, van langer hant, alomGa naar voetnoot250 De weerelt door gezaeit, te kneuzen, had te voren, In haer' geheimen raet een' helt hier toe gekoren,Ga naar voetnoot252 Uit Benjamins geslacht, een' blixem van de wetGa naar voetnoot253 En eer der Farizeen. zijn jonckheit had gelet 255[regelnummer] Op lessen, die Rabbijn Gamaliël haer leerde, Daer zy gezeten aen zijn voetschabel, hem eerde, Gelijck den leerling voeght, die 's meesters lessen hoort. De zeestadt Tarsus was de stadt van zijn geboort, En Saulus 's jonglings naem. dus wort de helt beschreven, 260[regelnummer] Die, als een slinger, van Godts stercke hant gedreven, Zou pletten, met zijn tonge en Christus heerschappy, Het ysren beelt der Roomsche en leste Monarchy,Ga naar voetnoot262 Die met haer lastigh juck van menigh duizent goden Den hals der volcken druckte, en holp den haet der Joden 265[regelnummer] Verstroien Christus kudde, in Davids oude stadt, Daer Rome, als Keizerin, den stoel des rijx bezat. De blinde Saulus, heet om Christus oogh te grieven,Ga naar voetnoot267 Toogh naer Damaskus toe, met zegelen en brieven Gewapent, om geboeit der stadt Jerusalem 270[regelnummer] Te levren man en vrou, en al wie Christus stem Hun ooren leenen, en naer Galileeschen luisteren, Die, zoo men stroit, Godts wet en 's keizers recht verduisteren: Maer luister wat hem by Damaskus wedervaert. Een blixem uit de lucht smijt jongeling en paert 275[regelnummer] Ter aerde, en eene stem van boven roept verbolgen: O Saul, Saul, rust van Jesus te vervolgen. Hy quetst zijn hielen, die zich aen den prickel stoot. Damaskus wacht uw komst: daer zal een kruisgenoot U wijzen 's hemels baen. dus wijst hem Ananias, 280[regelnummer] Godts leerling, hoe hy is geheilight om Messias
[pagina 838]
Te zetten in zijne eer, by hoogh en laegh alom, Voor volck en koningen, door 't gansche Heidendom, Te voelen wat hem staet om Jesus naem te lijden, En hoe 't een kruishelt voegt voor 't recht van 't kruis te strijden. 285[regelnummer] Dat woort herschept den wolf in een onnozel lam: Die Saulus wert verkeert in Paulus. hy, die quamGa naar voetnoot286 Bestrijden, wort bestreên van hun, die waerheit haeten, En in een' korf by nacht de muuren afgelaeten, Na dat de helt gekeert d'Arabers had gesticht.Ga naar voetnoot289 290[regelnummer] Wat was het hem een vreught te Sion 't aengezicht Van Peter, 't licht der twaelve Apostelen, t'aenschouwen, Twee weken achter een, en Jakob, vol betrouwen Op Christus! als hy hier de Griecksche Joôn verlicht, En toont waer aen de wet en Moses hen verplicht, 295[regelnummer] Belaegenze den helt, en spannen strick en netten; Dies zoeckt hy Tarsus, en zijn lantliên om te zetten:Ga naar voetnoot296 Die flus het Kerckgespan der heiligen ontsnoert,Ga naar voetnoot297 Is d'eerste, die Godts kruis by d'Asianen voert,Ga naar voetnoot298 Gelijck een krijghshelt voeght, die 't ongeloof komt stooren, 300[regelnummer] En d'afgoôn onder 't puin van hunne altaren smooren: Want schoon hy ieder een ten dienst staet en bereit En in zijn ampt Hebreen noch Griecken onderscheit; Noch past hem allerminst in 't Heidendom te slaepen:Ga naar voetnoot303 Want Christus zoeckt dees kudde, en dit zijn d'andre schapen, 305[regelnummer] Die hy getrou belooft te brengen in zijn koy, In eenen zelven stal, daer niemant hun verstroy'; Daer, onder eenen staf geweit, bewaeckt met orden, Twee kudden eene kudde in eenen schaepstal worden; Geheimenis van outs profeeten slechts bekent; 310[regelnummer] Een spraeck en tael tot noch by Cefas ongewent.Ga naar voetnoot310 Al deckt de hemel zijn besluit een ry van jaeren, Hy wil het op zijn tijt de weerelt openbaeren. De kruishelt Peter licht in 't midden der Hebreen,Ga naar margenoot* Verweckt Thabites lijck; doch acht zijn ampt alleenGa naar voetnoot314 315[regelnummer] Aen 't Jodendom, en niet aen 't Heidendom verbonden; Hoewel hem Christus had al 't aerdtrijck door gezonden.Ga naar voetnoot316 De Godtheit schuift hierom dat vlies van zijn gezicht.
[pagina 839]
Hy ziet den hemel op, en uit het hemelsch lichtGa naar voetnoot318 Een' doeck, gegrepen by vier enden, nederdaelen, 320[regelnummer] Een' doeck, vol dieren, die op d'aerde adem haelen, Of in de lucht, een' aert van allerhanden slagh.Ga naar voetnoot321 De Christhelt staet verruckt wat dit bedieden magh. Een stem van boven heet hem slaghten, heet hem eeten. Hy antwoort: heer, ick heb noit onrein vee gegeten, 325[regelnummer] Noch vogel, in uw wet zoo streng en hardt verboôn. De hemel spreeckt hier op: het is al rein en schoon By Godt. waerom geschroomt, uw lippen te bevlecken? Dus merckt de sleutelvooght hoe Godt hem wil ontdecken Dat nu de scheidmuur van besneên en onbesneên 330[regelnummer] Gesloopt is, en Godts oogh, het alziende oogh, alleen Op 't hart des menschen ziet, en acht der glori waerdigh, Wie zich godtvruchtigh draegt, gehoorzaem, en rechtvaerdigh; Gelijck hy 't uit den mont des Roomschen hopmans vat,Ga naar voetnoot333 Kornelis, dien hy sticht en leert in Cezars stadt,Ga naar voetnoot334 335[regelnummer] En, neffens andren, wascht in 't heilbadt, daer de straelenGa naar voetnoot335 Van Godt den Geest op hen van boven nederdaelen; Een aertsgeheimenis, van Abrams opgangk aenGa naar voetnoot337 Met schaduwen gedeckt, en nu in 't lest verstaen, Dat d'onbesneên dus lang, als vreemt en uitgesloten, 340[regelnummer] Geroepen zijn van Godt tot Christus erfgenooten; Voor erfgenaemen staen gekent in 't nieu verbont. De faem van zulck een daet, gespreit van mont tot mont, Verbaest Judea, schockt de nieuwe kerckkolommen,Ga naar voetnoot343 Als ruw en onverlicht in 's hemels heilighdommen, 345[regelnummer] Zoo lang tot Peter elck gerust stelt, en beduit Hoe Godts Jerusalem nu geene poorten sluit, Maer met dit burgerrecht begiftight alle vromen, Die op de kruisbazuin naer Christus tempel komen, Daer onbesneênheit noch besneênheit voordeel heeft, 350[regelnummer] Maer elck besneden hart, dat Godt de glori geeft.Ga naar voetnoot350 De kruishelt Paulus, lang, in 't leerampt voor den HeidenGa naar margenoot*Ga naar voetnoot351 Van moeders lichaem aen, van boven uitgescheiden, Wert neffens Barnabas gewijt tot Christgezant,
[pagina 840]
Door last van Godt den Geest, en d'opgeleide hant, 355[regelnummer] Toen hy de tweedemael d'Antiocheners lichte, Daer Cefas zijnen stoel, in hunne hooftstadt, stichte.Ga naar voetnoot356 z'Ontfingen, offerende aen Godt, en afgevast, En biddende uit den mont des hemels dezen last, Waer onder eilanden en steên zich willigh boogen. 360[regelnummer] Zoo wert de Christe Kerck allengs in top getogen. Het Twaleftal gereet de wijde weerelt doorGa naar margenoot* Het volck in Christus bloet te baden, neemt nu voor Den aerdtkloot onder zich in twalef te verdeelen, En ieder zijn gewest en lantstreeck te beveelen; 365[regelnummer] Gelijck men ordentlijck een zwaer gebou begint,Ga naar voetnoot365 Een ieder meester kent by lotting zijn bewint,Ga naar voetnoot366 En Salomon den muur des tempels op liet trecken, Om in dien arrebeit geen tweedraght te verwecken. Zy komen dan by een op Sion in de zael, 370[regelnummer] Daer Christus 't Paeschlam at, hun toescheen met den straelGa naar voetnoot370 Der Godtheit, na zijn kruis, en zy den Geest verwachtten, Die hun begaven quam met wonderen, en krachten, En in dien gloênden stroom van tongen op hen viel. Men zagh in 't minzaem tal der Twaelve een zelve ziel, 375[regelnummer] Een hart, een zelve wit, om Gode d'eer te geven, En recht, door lief en leet, zijn heirbaen op te streven, Waer langs hen Jesus riep, of namaels roepen zou. Dus zeeglenze eensgezint hun dierverknochte trou. Helaes! mijn hart bezwijckt: nu gaet het op een scheien. 380[regelnummer] Men twijfelt ofze hier van rouwe of blyschap schreien. De liefde baert heur kracht uit liefde tot Godts eer. Zy minnen onderling elckandren, Jesus meer, Op vaste hoop van, na dit scheiden, te vergaeren In 't nieu Jerusalem, met hun gewonne schaeren, 385[regelnummer] En duizent duizenden van zielen zonder tal, Daer Godt de deughden kroont, na druck, en ongeval. Wie zou zich om dees kroon te winnen niet verstouten! Ick zie geen visschers meer, maer hemelsche herouten, Gereet, op 's konings last, daer d'afgodt plagh te staen, 390[regelnummer] Dien zegenrijcken naem, Godts wapen, aen te slaen.Ga naar voetnoot390 Maer d'afgront dreightze fel met zwaerden, facklen, kolven:
[pagina 841]
Onnoosle kudde, blijf: gy loopt de wreede wolven, En wreetheit in den muil. al is de wil gereet, Al vlieght hy: och, gy zijt met sterflijckheit bekleet, 395[regelnummer] En zwackheit, en al 't geen ick hier niet onder mengel. Neen, roepen zy, gewis noch zwaert, noch geest, noch engel, Noch hoogh, noch diep kan ons afzonderen van Godt, Wiens liefde in Christus blijckt, der Christgezanten lot.Ga naar voetnoot398 Dus troostenze onderling elckandren uit ontfarmen. 400[regelnummer] Zy drucken borst aen borst, en hangen met hunne armen Om 's broeders lieven hals, en zien wel tienwerf om. Zoo scheit de broederschap, en Godts gezantendom.Ga naar voetnoot402 De stoel van 't Roomsche rijck blijft Peter eerst bevolen En Paulus Griecken, en zoo wijdt de Heidens doolen. 405[regelnummer] De helt Andreas krijght het Noorden tot zijn lot,Ga naar voetnoot405 Sint Iakob 't west, waerna Agrip het lichaem knotGa naar voetnoot406 Van zijn eerwaerdigh hooft. Sint Ian en Flippus baenen, d'Een laegh en d'ander hoogh, Godts weg by d'Asianen. Sint Thomas zachte tong vermurwt den Indiaen.Ga naar voetnoot409 410[regelnummer] Men vint in Kalamin zijn martelstappen staen, Daer nu de stadt, naer hem geheeten, opgewassen Uit Meliapors puin, zijn wit gebeente en assen Van zwarten ziet bezocht. Sint Barthel brant van 't vierGa naar voetnoot413 Der zuivre waerheit, en bekeert den Armenier. 415[regelnummer] Matheus yver wascht de Moorenlantsche Mooren.Ga naar voetnoot415 Alfeus Jakob is Judea toebeschoren,Ga naar voetnoot416 En sticht Jerusalem. Sint Simon houdt in toomGa naar voetnoot417 Al d'Afrikaensche kust, en Nilus vetten stroom; Thaddeus 't oosten, en, in yver noit de leste,Ga naar voetnoot419 420[regelnummer] Herbaert den Arabier, en 't Idumeesch geweste.Ga naar voetnoot420 Matthias biet getrou de waerheit oock de hant,Ga naar voetnoot421 Daer 't vier 't gekrolde haer der Abissynen brant. Waer is de heerlijckheit der Kercke niet te vinden?
[pagina 842]
Haer Godtgezantschap volght de streeck van alle winden, 425[regelnummer] En nergens zietze lant, waer zy haer aenschijn draeit, Dat niet van Christus school met kruissen leght bezaeit. Maer d'erfgewoonte van een' godtsdienst, zwaer t'ontwennen,Ga naar voetnoot427 Schiet uit Judea toe, en drijft met stijve pennenGa naar margenoot*Ga naar voetnoot428 d'Antiocheners fel en heftigh tegens een.Ga naar voetnoot429 430[regelnummer] Men roept en schreeut: wie niet aen 't lichaem wort besneên, Naer Moses oude wet, magh 't hemelsch lot niet erven. Dit goddelijck verbont zal duuren, als wy sterven. Ons wetorakel heeft dit eeuwigh vast gezet.Ga naar voetnoot433 Wie dezen zegel breeckt, ontheilight d'eerste wet. 435[regelnummer] Cherintus, die de wet en kruisles pooght te gevenGa naar voetnoot435 In eenen zelven kelck, en Christus, na dit leven, Een weereltsch rijck bestelt, is stoocker van dien twist En vreesselijcken brant, door niemants maght geslist, Hoe vlijtigh Barnabas en Paulus, Godts gezanten 440[regelnummer] Zich tegens deze pest en Farizeeusheit kanten.Ga naar voetnoot440 Zy worden dan gestiert om uitspraeck van Godts stem Te hooren, en den Geest, die in Jerusalem En overal zijn Kerck in waerheit recht zal leiden. d'Aertsherder Peter, die, de kudde ontfing te weiden, 445[regelnummer] Te hoeden voor vergif en wreeden wollefstant, Neemt binnen Sion plaets, met ieder Christgezant, Sint Pauwels, Barnabas, Sint Jan, en Jakob mede, Genaemt de minder, elck geordent op zijn stede.Ga naar voetnoot448 Daer bulderen om strijt de Christe Farizeen, 450[regelnummer] Die vloecken 't Heidendom, en al die onbesneên De Kerck genaecken: maer Sint Peter wint door bidden En zijn gezagh gehoor, en, opgestaen in 't midden, Verzekert hen hoe zelf d'almogenheit alom Hem stierde om door zijn' mont 't afgodisch Heidendom 455[regelnummer] Te leiden naer het lam, welx bloet het kruis besproeide; En hoe de heilge Geest van boven in hen vloeide.Ga naar voetnoot456 Hy belght zich dat men 't volck belaste, en onderdruck', Den Christscholier vermast' met zulck een lastigh juck,Ga naar voetnoot458
[pagina 843]
Dat zelf van outs den hals der vadren overlade; 460[regelnummer] Naerdien hen Jesus berght en troost door zijn genade.Ga naar voetnoot460 Men zwijght een poos, daerop bezeglen Barnabas En Paulus Cefas rede, in 't geen alreede was By d'onbesneên alom door wonderen gebleken, Daer Godt hen had gekent, gewijt door menigh teken:Ga naar voetnoot464 465[regelnummer] En Jakob stemt met hun, betuight, zoo klaer als kort,Ga naar voetnoot465 Hoe 't Heidendom, daer Godt by aengeroepen wort,Ga naar voetnoot466 Van Godt geroepen wiert, acht raetzaem zich te wachten Van 't geen in bloet verstickt, of watze om d'afgoôn slaghten, Oock van boelaedje, en bloet, op dat men dus dit pleit 470[regelnummer] Beslechte, en Moses houde in eere en achtbaerheit. d'Apostels sluiten dit, en hun genooten mede. Zoo helpt het raetslot van de Kerck de Kercke aen vrede.Ga naar voetnoot472 Antiochener, en Cilicier, en Sirier Ontfangen dit besluit, getekent op papier, 475[regelnummer] Het welck een spiegel streckt voor jonger Kerckbesluiten Om namaels op dien schilt te keeren en te stuiten De stormen van den draeck, die uit het helsch verdrietGa naar voetnoot477 Komt opgedondert, en Sint Peters stoel beschiet.Ga naar voetnoot478 Godts twalef Helden, elck geruckt naer zijn slaghordenGa naar margenoot*Ga naar voetnoot479 480[regelnummer] [Getroost, op Jesus spoor, Godts martelaers te worden, Door haet des onbesneêns, of der Hebreeuwen wrock,] Treên tegens 't kruis, en zwaert, en speer, en pijl, en stock,Ga naar voetnoot482 En vilmes, pijnbanck, zaegh, gevanckenis en keten, En kay, en roede, en torts des dwingelants, bezeten 485[regelnummer] Van spoocken, zonder tal; zien dorst noch hongers noot,Ga naar voetnoot484-485 Noch storm, noch schipbreuck aen, noch armoe, naeckt en bloot Van decksel; schroomen brant der zonne, regenvlaegen, Noch 't bijten van de koude, en kille winterdagen. Hier schuimbeckt d'afgodist, daer lastert een rabbijn. 490[regelnummer] Dan grimbeckt Epikuur, dan schimpt de Stoicijn.Ga naar voetnoot490 De vorsten, koningen, en stedehouders razen, Terwijl de priesters 't vier in 's oproers buskruit blazen. d'Orakels staen verbaest, en missen hun gewin.Ga naar voetnoot493
[pagina 844]
De gront der weerelt dreunt. de tempels storten in. 495[regelnummer] De waerheit wint, en klimt: de logentael raeckt onder. Men ziet van stap tot stap een teken en een wonder Van Jesus, hof en stadt, en huis by huis gesplitst, En bloetvrient tegens bloet. de maght der weerelt hitst Haer legers tegens 't heir des hemels, en zijn benden. 500[regelnummer] Men valt aen 't pijnigen, aen 't martelen, en schenden: Maer wie de waerheit druckt, berockent enckel werck:Ga naar voetnoot501 Want martelbloet is 't zaet van Jesus eerste Kerck.Ga naar voetnoot502 Wat was 't een trots bestaen voor ongeharrenasten, En arme en ongeleerde en visschers, aen te tasten 505[regelnummer] De Roomsche aertsheerschappy, terwijlze in 't bloeienst stont, En 't blinde afgodendom, op Numaes wet gegront;Ga naar voetnoot506 De valscheit van zijn munt de weerelt door 't ontdecken, Te wraecken, en alom die stempels in te trecken; Te smilten mercken, die, zoo gangbaer en bekent, 510[regelnummer] Een ry van eeuwen zijn den menschen aengewent; Te voeren den gekruiste op Moses stoel en drempels;Ga naar voetnoot511 Het ongeloof, zoo trots op hoogh geboude tempels, En outers, zonder endt, t'ontrucken wichelstock, En wieroockvat, en geur, en priesterlijcken rock; 515[regelnummer] Terwijl in hun gewelf de priesterdommen donderen, En blixemen; het volck te leiden, af te zonderen Van hun gemeenschap, en gewijden offerdisch; Een' godtsdienst [die gekroont, met maght gewapent is,Ga naar voetnoot518 De zorgen van den hove en raethuis staet bevolen, 520[regelnummer] De jeught wort ingescherpt, met prijs en alle schoolen,]Ga naar voetnoot520 Te wislen om een kruis, elx aenstoot en schandael; Een' machteloozen Godt, gestorven aen een pael! Hoe kan dees dolle toght en aenslagh hun gelucken! Wat diepe wortels schiet, valt lastigh uit te rucken. 525[regelnummer] Men wint zoo licht geen lant, daer reuzenafkomst waeckt:Ga naar voetnoot525 Daer muur en torenspits de lucht en wolcken raeckt. Zoo trock de herder heen, betrouwende op Godts vinger,Ga naar margenoot* Gewapent met een' steen, of vyf, en zijne slinger, Naer Goliath, den reus, die grof en sterck en trots 530[regelnummer] In 't schubbigh harnas blonck, als een metaele rots;
[pagina 845]
Voorzien was met een speer, een' mast, met stael beslagen, Het slaghzwaert gorde op zy, den schilt vooruit liet draegen; Toen David in den naem van Godt hem nederklonck, En 't hooft, op 't reuzezwaert gesteken, Saul schonck. 535[regelnummer] Zoo trock Godts veltheer heene op 't hoogh bevel, zes dagenGa naar voetnoot535 Met al zijn heir, en liet de bontkist ommedragen:Ga naar margenoot* De zeven priesters treên met Godts bazuin vooruit. Men hoort geen mompelen, noch geenerlei geluit, Tot, na den zesten dagh, de morgen aen quam breecken, 540[regelnummer] De priesters hun bazuin, al 't volck een keel opsteecken; Na dat men zevenmael de koningklijcke stadt, Het strijtbre Jericho, rondom getogen had. Op zulck een veltgeschrey des volx, het licht der volcken,Ga naar voetnoot543 Verzinckt de muur in puin, dat opstuift naer de wolcken. 545[regelnummer] Men bezight storremram noch ladder: het geluit Der twalef stammen en bazuinklanck strijckt dien buit. De gansche weerelt scheen een doolhof, daer het kluwenGa naar margenoot* Der waerheit lagh bedeckt, dat bypaên leerde schuwen. Men zagh alom in 't wasch van 's menschen brein geprent 550[regelnummer] Wanschape doolingen en monsters, zonder endt,Ga naar voetnoot550 Naer tijts gelegenheit, of plaets, en volck, en zeden, En erfgewoonte, en wijze, en wet, en schijn van reden,Ga naar voetnoot552 En ongelijck geval, dat hier den mensch gemoet,Ga naar voetnoot553 Terwijl hy leeft in top, of jongk wort opgevoedt.Ga naar voetnoot554 555[regelnummer] Al d'aerdboôm lagh, gelijck een baiert, zonder orden, Verwart, en overhoop, en kost van niemant worden Geholpen dan alleen van d'ongeschape kracht, Den Geest, die nederstorte op 't Galileesch geslacht. Des wichlaers aenzien dreef op vlught, en pen, en vlogel.Ga naar voetnoot559 560[regelnummer] Athene ontbeerde licht. de nachtuil, Pallas vogel,Ga naar voetnoot560 Zoogh alle lampen uit. de storm van 't heilgeschilGa naar voetnoot561 Bleef duuren in dees school. d'een zagh door Thales bril,Ga naar voetnoot562 Of 't oogh van Pythagoor natuur zich naeckt ontkleeden;
[pagina 846]
Of hanthaefde Epikuur; of eerde Zenoos zeden. 565[regelnummer] Men schermde om 't hooghste goet; of dat in 't lijf bestont, Of in de ziele alleen. een ieder prees zijn' vondt. Men wou het in de deught, of in de wellust vinden, En elck zich aen zijn waen, of 's meesters driften binden.Ga naar voetnoot568 Men vraeghde Delfis, en den dryvoet van Apol,Ga naar voetnoot569 570[regelnummer] Die dubbelzinnigh sprack, en antwoorde uit zijn hol. Een ander over zee zocht Ammon raet te vraegen,Ga naar voetnoot571 In zijn verlegenheit, beducht voor straffe en plaegen. Een ander liet zijn hant den Arabier bezien. Een waenwijs tekentolck wist suffers te bediên 575[regelnummer] Al wat van overouts gehouwen wiert op naelden.Ga naar voetnoot575 d'Aeloutheit der Chaldeen, die licht en kennis haelden Uit 's hemels ronden loop, wert elders aengebeên; De starrewichlery van haer party bestreên.Ga naar voetnoot578 De Joodtschap ruste niet het kruisdom te verwerpen, 580[regelnummer] En dees hardneckigheit haer schoolen in te scherpen. d'Oostindiaensche Moor, die aen den Brachman hing,Ga naar voetnoot581 Versmade wijnen, en al wat een ziel ontfing.Ga naar voetnoot582 De wanhoop schroomde niet den mont der toveraeren Te spreecken, en het spoock, dat nacht by nacht loopt waeren.Ga naar voetnoot584 585[regelnummer] De maght des afgronts streeck de weerelt, als een'roof,Ga naar voetnoot585 Door afgodistery, gedeelt in wilt geloof,Ga naar voetnoot586 Of in Romainsch en Grieksch, niet vry van menscheslaghten, Dat zy, in 't wilt geloof, een vuile altaervlack achten, De Grieck en Latynist by wijl zijn bezigh, om 590[regelnummer] Het opgepronckte in dicht verzierde afgodendomGa naar voetnoot590 Met eenen klanck en glimp van wijsheit te verbloemen;Ga naar voetnoot591 Doch dwaesheit laet verkeert zich met dien titel noemen. Natuurkund, zedevorm, noch geen kronijckpen hoeftGa naar voetnoot593 Dees lommer, zoo men d'eer van Godt hier in bedroeft, 595[regelnummer] En d'eer der afgoôn stijft door zulck een slagh van leeren,
[pagina 847]
Een misdraght van het brein, vol monsters, en Chimeeren. De non van Vesta voedt vergeefs de goude lamp,Ga naar voetnoot597 Zoo lang haer oogen zijn benevelt van dien damp. Om licht en duisternis te scheiden en te schiften, 600[regelnummer] Daer zulck een baiert lagh van ongelijcke driften, Wort hooger wijsheit dan van eenen mensch vereischt: Noch zijn Godts helden door dees woestheit voortgereist,Ga naar voetnoot602 Om naer de kroon te staen met lijden, en met dulden, Daer steden tegens hen, als wildernissen, brulden; 605[regelnummer] De burgers opgehitst met schrickelijck geluit, Als dieren in het woudt, ter schenniss' borsten uit: Terwijl de maght van Godt vast uitblonck in hun gaven, De dooden levendigh verrezen uit de graven, Het spoock den afgodt ruimde, en uitvoer met gedruis,Ga naar voetnoot609 610[regelnummer] Door kracht van Jesus naem, en zijn gezegent kruis. Gelijck het hemelsch heir, by daegh berooft van luister,Ga naar margenootGa naar voetnoot611 In 't gouden harnas blinckt, en triomfeert by duister, Zoo blonck de heerlijckheit der Kercke, daerze lagh Getreden in haer bloet, van 't rijck, dat Christus daghGa naar voetnoot614 615[regelnummer] En heldre klaerheit haet, en, diep van Godt verzoncken, De bronaer van het licht, in duistere speloncken Van helsche gruwelen, zijn eige droomen kust, En waer het licht verschijnt, de torts der waerheit blust, Of eer te blussen pooght, naer 't uiterste vermogen, 620[regelnummer] Doch al vergeefs: de vonck te wijt en zijt gevlogen, Vint vatten aen den mensch, als aen ontvonckbre stof: Want Arons rol loopt af, en Numa dwaelt te grof.Ga naar voetnoot622 De kruishelt Peter, die zijn' stoel een ry van jaerenGa naar margenoot Te Rome had bekleet, vloogh derwaert, op de maeren 625[regelnummer] Van dien Samaritaen, en grooten toveraer, Om d'aengevochte Kerck te redden in gevaer; Daer Paulus 't Heidensch licht, hem mede quam begroeten, En zy, ter goeder uure, elckandere gemoetten. Het kruisdom, hardt geperst van 't Roomsche hooftgebiet,Ga naar voetnoot629 630[regelnummer] Verquickt, zoo ras het bey d'Aertsherders keeren ziet, De schalcke toveraer had Neroos hart gewonnen,Ga naar voetnoot631 Bekoort door toverlust. zijn stofferyen schonnenGa naar voetnoot632 Gansch Rome tegens Godt en Godts gezanten aen.
[pagina 848]
Het was dan meer dan tijt dees pest te wederstaen, 635[regelnummer] Die d'eerste aertsketter wert van overouts geheeten. Filippus had dit hooft, van gierigheit bezeten, Vergeefs gedompelt in het waschbadt met zijn hant. Zijn grijns beguichelt eerst het eigen vaderlant,Ga naar voetnoot638 Zoo schendigh, datze op hem, als op een godtheit, hopen, 640[regelnummer] Dien Cefas namaels strafte, als hy den Geest wou koopen.Ga naar voetnoot640 De Tyber had hem reede een pronckbeelt toegewijt, Ge-eert gelijck een' Godt, en zulx dat hy den nijt En Gode ontwassen scheen, door aenwas van de zielen, Die voor de razerny des aertsverleiders knielen. 645[regelnummer] Hy staet de heerlijckheit der hooftkercke in haer licht, De hemel schuif, 't is tijt, het vlies van 's volx gezicht. De keizer Nero, hof en burgery vergaêren,Ga naar margenoot* De Christgezanten mede, om Simons hemelvaeren t'Aenschouwen, daer hy op een' torentrans, van hout 650[regelnummer] Door Cesars last gesticht, en in de lucht gebout, Zich zelven zet ten toon, om Christus te berooven Van eere en majesteit, en al het volck van boven Te zegenen, gelijck zijn tovermont belooft. Ten leste steeckt hy af in d'ope lucht. het hooft 655[regelnummer] Der Kercke houdt terwijl geduurigh aen met bidden Dat Godts almogentheit zich openbaere, in 't midden Van zoo veel duizenden en hanthaeve uit haer' troon Den luister van het kruis, en 't rijck van Godt den zoon. De vlieger, nu een wijl, met hantgeklap en roepen 660[regelnummer] En zangen, toegejuicht van d'opgetoge troepen, Bezwijckt om hoogh, bevint der geesten hulp onnut, Zoo dra dit paer, dat hem in 't vliegen onderstut,Ga naar voetnoot662 Zich van dien last ontslaet, en smackt dien toverketter En Christusvloeck de heup op eene rots te pletter. 665[regelnummer] Toen bleeck het helsch bedrogh: daer lagh des guichlaers faem, En Rome riep: gelooft zy Jesus groote naem. Dees stadt, de keizerin van alle volck en landen,Ga naar margenoot* Was t'effens een slaevin van 's weerelts misverstanden En grove dwalingen; een ysren juck en last, 670[regelnummer] Waeronder 't volck verzuchte, en deerlijck zat vermast, Met eenen schijn en glimp van erfgodtsdienstigheden, Als in een' stanckput, hier gezackt, en aengebeden. Hier stont het waenwijs brein te zuiveren, den knoopGa naar voetnoot673
[pagina 849]
Van eigenzinnigheit t'ontwarren; eenen hoop 675[regelnummer] Gedroghten, die 't vernuft door ongeloof berijden,Ga naar voetnoot675 En al de spoockery der afgoôn af te strijden.Ga naar voetnoot676 Nu zuiverde en ontbont en overwon dit paer Dit brein, dien knoop, die maght, met arbeit en gevaer. De kruisles, fel gevloeckt, gelastert, en verschoven, 680[regelnummer] Kreegh aenwas, en gehoor: d'Apostels stonden boven. De Kerck van Rome bloeide en groeide dagh op dagh In heerlijckheit, en eere, en aenzien, en gezagh; Gelijck de pallemboom, die voor geen' last wil bucken, Noch steiler opwaert schiet, en groeit in 't onderdrucken. 685[regelnummer] De beide princen der apostlen bouwen vast, Hoe vreeslijck Cerberus hier tegens huilt en bast.Ga naar voetnoot686 De woedende tiran, die, blint van razernyen,Ga naar margenoot* Noch moedermoort ontzagh, noch heilighschenderyen, Belust om d'oude stadt in asch te zien verteert, 690[regelnummer] Dan heerelijck herbout, en met zijn' naem vereert,Ga naar voetnoot690 Ontziet zich niet de torts te steecken in heur daecken, En Troje in Rome weêr te zien, naer 't leven blaecken; Terwijl hy [want de Faem hem brantmerckt met dien lof,] De Troische nederlaegh en brant zong in zijn hof, 695[regelnummer] En voerde op 't hoogh tooneel d'elenden der Trojaenen, Toen Remus stadt, in puin verstoven, smolt in traenen, Zes dagen achtereen; de vlam van overal Ging weiden, hoogh en laegh, door heuvel bergh en dal, Verschoonde geen door zweet en bloet geboude wercken, 700[regelnummer] Noch kunst noch majesteit van hoven en van kercken. Dees roede en plaegh van 't rijck, doortrapt en overvalsch, Om 's vollex vloeck t'ontgaen, dit stuck, van zijnen hals Te schuiven met een' schijn, verweet zijne eige boosheit Het kruisdom, dat by elck, berucht van godeloosheit,Ga naar voetnoot704 705[regelnummer] Om 't haeten van den dienst der afgoôn wert gehaet: Hoewel de stoockebrant met dezen glimp dit quaet Geensins verbloemen kon, hoe milt hy 't volck verplichte.Ga naar voetnoot707 De groote booswicht, die onschuldigen betighte, Berst uit, en vangt, en spant, en naeit hen in de vacht 710[regelnummer] En dierenhuit, en hitst den jaghthont op de jaght Der vroomen aen. zoo wort d'onnozelheit verslonden,Ga naar voetnoot711
[pagina 850]
Een deerlijck guighelspel der aengehitste honden;Ga naar voetnoot712 Of 's avonds eene torts van wasch en van papier, Gespit aen eenen pael, en brant en blaeckt in 't vier,Ga naar voetnoot714 715[regelnummer] Of hangt aen 't kruis gehecht, als 't lam, dat haer verloste; Verlossing, die Godts zoon zoo veele smerten koste. Men schelt den kruisgenoot noch vloeck noch smerten quijt. Aldus wijdt Rome eerst in den eersten martelstrijt,Ga naar voetnoot718 En zedert wert de naem des Christens van tirannen, 720[regelnummer] Op halsstraf door een wet, in 't Roomsche rijck, verbannen; Een wet, met zoo veel bloets van Numaes Priesterdom Beschreven, en gesterckt, dat alle pennen stom Voor Christus wondren staen, die zich, dry hondert jaeren En langer, overal bij vlaegen openbaeren, 725[regelnummer] Als straelen uit een wolck op 's aertrijcks aengezicht. Dus geeft de duisternis een majesteit aen 't licht Der Kercke, die, zoo trots en heerelijck aen 't klimmen, Ontworstelt al den smoock des afgronts, en zijn schimmen. De kerckers galmen van gevangenen alom,Ga naar margenoot* 730[regelnummer] En onder dit getal heeft eerst 't Aposteldom Zijn eer en deel, in bey de princelijcke hoofden, Die Nero van zijn boel en toveraer beroofden;Ga naar voetnoot732 Daer Paulus haer verlichtte, en Peter door 't gebedt De schenkels en 't gebeent des guighelaers verplet. 735[regelnummer] De hemel wrocht door hen noch wonderen, daerze zaten;Ga naar voetnoot735 Terwijlze de cippiers en waeckende soldaeten, Door 't water van de bron, gesprongen uit den gront, Afwiesschen in Godts bloet, het bloet van 't nieu verbont: Waer door het hof gestoort de dolle sabel wette, 740[regelnummer] En klonck door hunnen neck, tot boete van dees smette, Waerna de dagh verscheen [want 's Keizers wrock noit sliep] Die bey d'Apostels oock ter martelkroone riep.Ga naar margenoot* Of Peter wel door hulp der Christensche cippieren,Ga naar voetnoot743 Herboren door zijn stem, den klaeu der wreede dieren 745[regelnummer] Ontvloodt; hy keerde weêr, toen Jesus aen de poort Hem tegenquam, by nacht, en antwoorde op zijn woort: Ick koom naer Rome, om daer noch eens gekruist te worden. Zy worden beide dan, naer 's Roomschen stijl en orden, Sint Peter tot het kruis, Sint Pauwels tot het zwaert,
[pagina 851]
750[regelnummer] Veroordeelt, als men roên noch angels had gespaert Op hunnen naeckten rugh, en afgepijnde leden. Het hooft der Kercke wort aen 't kruishout naer beneden Gehangen met den hoofde, op zijn verzoeck, en eisch, Als onwaert zulck eene eer van 't woort, gekruist in 't vleisch.Ga naar voetnoot754 755[regelnummer] Het hooft des Ciliciers, van zijnen hals gekloncken,Ga naar voetnoot755 Springt drymael op, daer noch de bronaêr wort gedroncken,Ga naar voetnoot756 Ter eere van Godts helt, die Jesus naem betuight, En, na veel strijts, den hals voor 's Keizers slaghzwaert buight. Mijn wackre zanglust durf gemoedight hooger draeven, 760[regelnummer] Op der Apostlen doot, en hun gewijde graeven,Ga naar margenoot* Van overal bezocht, de weerelt door befaemt, Zoo wijdt het heiligh licht den blinden nacht beschaemt. Des aerdtrijcks hooftstadt, lang den pijl des nijts ontwassen, Bewaeckt van dit gebeente, en dees gezegende assen 765[regelnummer] Der martelaeren, schrickt voor fackel, zwaert, noch doot, En streckt den vlughteling een vryburgh in der noot. Aertsvyanden van verre, uit schrick getroffen, yzen; Terwijlze Vatikaen eerlang zoo hoogh zien rijzen,Ga naar voetnoot768 En dringen met zijn kruin door alle starren heen. 770[regelnummer] De Kerck van Salomon, 't orakel der Hebreen,Ga naar voetnoot770 Verstomt voor 't grafgebou en outer van Sint Peter, En Hebrons kerckhof wort verlaeten, om een beter Gebedt en offerplaets dan 't graf van Abraham, Wiens lijck van blyschap juicht, naerdien zijn grijze stam, 775[regelnummer] Verheerlijckt door het kruis, noch bloeit in Christus enten, Ten schimp van storm op storm, en 's afgronts dreigementen. De graven van het een en ander martellijck Verstrecken pylers van 't grootmaghtigh Roomsche rijck; Verleenen al de Kerck, gedruckt van 't heiloos duister, 780[regelnummer] Een' triomfeerenden en goddelijcken luister; En Nero, eer hy noch zijn oogen sluit voor 't licht, Betoomt zijn wreetheit, als het dreigend nachtgezicht Van 't overwonnen paer gekroonde kruisgezanten Hem raet zich tegens Godt noch Godts geslacht te kanten.
[pagina 852]
785[regelnummer] De kracht des kruisgebedts, gestort voor 't Joodsch geslacht,Ga naar margenootGa naar voetnoot785 In 't storten van Godts bloet, was van zoo groot een kracht Daer boven, dat de vloeck, waeraen zy schuldigh waren, Noch uitstel wiert gegunt den tijt van veertigh jaeren; Hoewel Godts profecy, by geen Hebreen gelooft, 790[regelnummer] De donkre wolcken, die hun hingen boven 't hooft, Getoont had tijts genoegh, en menigh jaer te voren: En schoon of Arons dienst, by d'opperste afgezworen, Den geest gaf in den doot en dootsnick van Godts zoon; Hy duurde noch in schijn, doch stont alleen ten toon, 795[regelnummer] Als een gebalsemt lijck, door 't goddelijck gehengen.Ga naar voetnoot795 Men moest dan Arons dienst en plicht ter aerde brengen,Ga naar voetnoot796 En uit der menschen oogh, dat aen gewoonte hangt, En kommerlijck iet nieus voor grijs gebruick ontfangt. Men most altaer en koor, en uitgediende gaven 800[regelnummer] En offers met een' slagh in assche en puin begraeven, Om Christus en zijn Kerck, gelijck het was voorzeit, Te zetten in hun kracht, en volle heerlijckheit. De wraeck des oppersten ten leste dan ontbonden,Ga naar margenoot En los gelaeten, als een jaght van snelle honden,Ga naar voetnoot804 805[regelnummer] Verraste de gedreighde en tempel, op een' sprong,Ga naar voetnoot805 Daer 't onbekeerlijck volck ten muuren innedrong,Ga naar voetnoot806 Met veele duizenden, en 't hooge Paeschfeest vierde; Als of de straffe hant des hemels dit bestierde, Om, op den zelven dagh, die 't heiligh Paeschlam kruist,Ga naar voetnoot809 810[regelnummer] Te wreecken zulck een stuck, door Titus ysre vuist. Zy worden dan in 't net met eenen slagh gegrepen, Met eenen legermuur omtrocken, en genepen, Door tweedraght, hongersnoet, en vier, en zwaert verwoest, Gelijck de zickel valt in eenen rijpen oeghst. 815[regelnummer] Gena heeft uitgedient. de hooftstadt van de Joden, De tempel omgewroet, en levenden en dooden, Begraeven te gelijck, in puin, en bloet, en stof, Verkeeren in een graf, of eer een kerreckhof. Het overschot, verkocht verstroit in alle hoecken, 820[regelnummer] Getuight van 't lasterstuck. zijne afkomst zien de vloeckenGa naar voetnoot820
[pagina 853]
Alom ten oogen uit, ter straffe van Godts smaet, En wort al 't aertrijck door, eeu in eeu uit, gehaet; Het Christdom [met den naem van 't Mosesdom getekent,Ga naar voetnoot823 Van 't Heidendom door een voor Galileers gerekent, 825[regelnummer] Als vyanden van Goôn en 't menschelijck geslacht,] Verdelght, gejaeght, geplaeght, gelastert, en veracht; Zoo dickwijl d'afgront brult, en groeit in bloet en traenen; Het zy Domitiaen, Trajaenen, Hadriaenen, Of Antonyn, Seveer en Decius bestaen,Ga naar margenoot* 830[regelnummer] Na hen Valeriaen, en Diokletiaen, Des moedermoorders wet en bloedige plakkaetenGa naar voetnoot831 Te scherpen tegens Godt, door scherprecht, en soldaeten.Ga naar voetnoot832 Wat levert Numaes hof al martelhelden uit,Ga naar voetnoot833 En yveraers voor 't kruis, om lief noch leet gestuit! 835[regelnummer] Hoe heerlijck bloeit de boom van 't kruis in al de vlaegen, Door alle blixems heene, en helsche donderslagen! Al straelt de zon op 't hooft, geen star ontbeert haer kracht, Die flickert op het schoonste, in 't midden van de nacht.Ga naar voetnoot838 De glans der waerheit blinckt, in aertsche duisterheden, 840[regelnummer] Zoo krachtigh, dat de stof der verwen, hier beneden, Te doof valt, om dien gloet t' ontsteecken op 't panneel. Gena verdooft natuur. wy hoefden ons penseel Te doopen in het vier en bloet der Martelaeren; Te scheppen geest en glans uit hun geopende aêren, 845[regelnummer] By duizent duizenden ontsprongen, vloet op vloet, Om Jesus gouden naem te purperen met bloet, Van Cherubyns geschept in diamante schaelen, Om op het eeuwigh feest met zulck een' schat te praelen. Indienwe den triomf en grooten ommegangk 850[regelnummer] Der martelzielen hier eens zagen op mijn' zangk Met staetsi heenetreên, en al heur wedervaeren, Van Jesus kruisbergh af, dryhondert worsteljaeren,Ga naar voetnoot852 Geduurigh achtereen, dan vleiende, dan fel Gestoockt en aengehitst van d'ongeruste hel, 855[regelnummer] Die, uit den zwavelpoel geborsten, op quam donderen; Wat zouden wy al zien! wat niet zien met verwonderen! Hoe een betrouwen, slecht van Jesus kruis gestut,Ga naar voetnoot857
[pagina 854]
Verlaten van den troost der weerelt, onbeschut Van wapen en geweer, durf aentreên op de tenten 860[regelnummer] Der reuzen, en hun heir: beloften dreigementenGa naar voetnoot860 Versmaeden, als een' roock, en damp, die heenedrijft, En daer noch streeck noch spoor noch stap van overblijft. De maeghdelijcke kunne ontziet geen forsse harten Van maghtige oversten en keizeren te tarten; 865[regelnummer] Ziet gunst noch vyantschap noch bloetverwantschap aen. Geen vrientschap gelt beneên, om boven wel te staen. Geen weelde gaet voor smerte, op hoop van grooter weelde. Al d'aertkloot weeght te licht, by die zich eens verbeeldeGa naar voetnoot868 Hoe eene ziel in waerde al 't aertrijck overweeght.Ga naar voetnoot869 870[regelnummer] Gesteente en gout en kroon en staet wort uitgeveeght, Getreden met den voet, als slijck, en vuilicheden. Betrouwen op Godts kracht en wijsheit dempt de redenGa naar voetnoot872 Van 't menschelijck vernuft, en eigenzinnigh brein, Dat, als een nevel, laegh om d'aerde zwerft, te klein 875[regelnummer] Om Godts almogentheit en grootheit te begrijpen. Wat hoort men al geweer en stael en zwaerden slijpen! Wat hout de dolle bijl al bosch ten martelbrant! Hoe wetten luipaerden en leeu gebit, en tant, Om, in Godts leden, 't hart van Christus te verslinden,Ga naar voetnoot879 880[regelnummer] Ten zy d'almogenheit hen temme, en weet te binden! Woestijnen zuchten vast van ballingen; de mijn En onderaertsche kuil van slaven; daer de schijn Der zonne nimmermeer vertroost de schreiende oogen, Om vrou en kinders huis en huisgezin bewogen: 885[regelnummer] En Diokletiaen verheft den marteltoonGa naar voetnoot885 Zoo heftigh, onder 't woên, dat hij de gruwelkroon Wil spannen boven elck en al die voor hem zaten, Tien jaren achtereen, te gruwzaem uitgelaeten. Het bloedigh Rome schijnt een vleeschal, moortaltaer, 890[regelnummer] En moortspelonck, vol bloets, zoo vreeslijck, dat het haer Te berge stijght. nu staet de heirkracht der tirannen En 't kruisheir tegens een op 't heftighste ingespannen. Nu schreit de zwangre Kerck tot Godt in baerens noot, Door al het Roomsche rijck, gepijnight van de doot. 895[regelnummer] Van dertigh pauzen berght een drytal schaers het leven,
[pagina 855]
Getroost voor Jesus naem zijn heirbaene op te streven. Het wort hoogh tijt, hoogh tijt dat een verlosser koom', Die Babels raezerny en grimmigheit betoom'.Ga naar voetnoot898 Maer toen de hemel zelf den afgront wou bestryen,Ga naar margenoot* 900[regelnummer] Bezeglen Daniels befaemde profecyen Van dezen kleinen steen, die, zonder iemants hant,Ga naar voetnoot901 Geruckt van eenen bergh, het weereltbeelt in 't zant Zou ploffen, en zoo veel met bloetgeschreve wetten En t'effens 't groote beelt der heerschappyen pletten; 905[regelnummer] Verweckte Godt, den helt der Kercke, Konstantijn, En toonde hem, by daegh en klaeren zonneschijn, Het merck van 't heiligh kruis, wiens lettertongen spreecken: Gy zult Godts vyanden verwinnen door dit teken. Dit moedight al zijn heir, dat over d'Alpes ruckt, 910[regelnummer] Den Padus overheert, en toeschiet om 't verdrucktGa naar voetnoot910 En afgepynight bloet des Christens te verquicken. Maxent, de dwingelant te Rome, alreede aen 't schricken,Ga naar voetnoot912 En om zijn gruwelen alom in 't rijck gehaet, Vint raetzaem, in der noot, zijn toevlught tot verraet 915[regelnummer] Te nemen, en den stroom des Tibers t'overdecken Met eene looze brugge, en 's vyants heir te trecken Door een geveinsde vlught ter stede, daer de vliet, Beschaduwt van den boogh der brugge, zeewaert schiet: Maer wie zijn netten spant, om Godts geslacht te vangen, 920[regelnummer] Blijft deerlijck in zijn' strick en eige netten hangen. Het heir van Konstantijn, gemoedight uit de lucht,Ga naar voetnoot921 Bejegent hem, en drijft zijn benden op de vlught,Ga naar voetnoot922 En naer de Milverbrugh, die nederstort aen stucken,Ga naar voetnoot923 Zoo dra Maxent te paerde in 't harnas meent te rucken 925[regelnummer] Naer stadt toe, daer hy plompt gewapent in den stroom, En van geweer vermast, verzinckt met paert en toom,Ga naar voetnoot926 Zijn Ridderschap op hem. dus wint het kruis den zegen. De groote stadt verlost loopt haer' verlosser tegen, Met al den Roomschen raet, en zingt den hemel eer; 930[regelnummer] Terwijl 't verdroncken hooft des vyants op een speer Gevoert wort in triomf, noit tijdiger, noch beter; Helenes zoon zijn zwaert de grafstê van Sint PeterGa naar voetnoot932 Toeheilight, en, ten schimp der afgoôn met zijn hant,
[pagina 856]
Op 't gouden Kapitool, de kruisbanieren plant. 935[regelnummer] 't Verloste Christendom, gehanthaeft door de wetten,Ga naar margenootGa naar voetnoot935 Schept ademtoght en lucht ten leste na'et verpletten Der wreetheên. men herstelt in eere en have en staet Het onderdruckte bloet, betoomt en straft den haetGa naar voetnoot938 En vloecken der Hebreen, en al die, Godts slaghorden 940[regelnummer] Verloopende, om dees rot, oock Christenkruissers worden.Ga naar voetnoot940 Augustus weerelt knielt voor Konstantinus speer, Oock Ister, en Sarmaet, tot aen 't Meotisch meer;Ga naar voetnoot942 Wanneer de vont den vorst, met d'afgeleide krooneGa naar voetnoot943 En in 't sneeuwit gewaet, ten prijs van Godt den zoone, 945[regelnummer] Wiens kruis in 's keizers kroon en op den hellem praelt, Heel zuiver wascht, en zalft en Christent, en bestraelt.Ga naar voetnoot943-946 Hoe schendigh de rabbijn en wichlaer dit veroordeelt; Een ieder spiegelt zich aen 't keizerlijcke voorbeelt, En volght zijn nedrigh spoor. de legers, stadt, en hof 950[regelnummer] Bazuinen overal Messias naem, en lof. De godtsdienst, lang verdruckt, breeckt door de donkre wolcken, Gelijck de middaghzon, in 't oogh van alle volcken. De keizer heilight voor Sint Peter Vatikaen,Ga naar margenootGa naar voetnoot953 Aenvaert de schup, en draeght de zes paer korven aen 955[regelnummer] Met zant, ter eere van de zes paer kruisgezanten. Hy bouwt Sint Pauwels kerck, en stut aen alle kanten, Den priesterlijcken dienst met middelen en schat, Door 't gansche Roomsche rijck, van d'eene in d'andre stadt. d'Afgodery verdwijnt. de lang verdruckte zercken 960[regelnummer] En martelgraven zelfs veranderen in kercken, Van toets en marmersteen tot aen de lucht gebout;Ga naar voetnoot961 Gelijck of d'yzere eeu verkeerde in louter gout. De keizerin Heleen hoe dor en zwack van jaeren,Ga naar margenoot* Bezaeit, gelijck haer zoon, met kercken en altaeren 965[regelnummer] 't Herbout Jerusalem, en Palestijnsche lant, Gemerckt van Jesus spoor. zy deckt en overspant Met marmeren gewelf en vloer de woeste gronden, Daer zy 't begraven kruis des heilants heeft gevonden.
[pagina 857]
Zoo groeit zoo bloeit de Kerck, gehanthaeft, en ge-eert. 970[regelnummer] Gelijck de waerheit had van outs geprofeteert.Ga naar voetnoot970 Nu geef het Priesterdom der afgoôn, en de schoolenGa naar margenoot* Van Grieck, en ongrieck, wien de wijsheit scheen bevolen,Ga naar voetnoot972 Verlof om Christus Kerck, die 't heir des afgronts tart, Met hun bewijsreên noch te treffen op het hart, 975[regelnummer] En t'overweldigen; dan zal te klaerder blijcken Hoe waerheit scheutvry voor geen logenschut durf wijcken.Ga naar voetnoot976 De blinde Heiden roep': hoe overdwaelsch en stout Gy uwen kerckbou roemt; uw kerck is niet dus out Als onze Kercken, trots tot aen de lucht gerezen 980[regelnummer] Te Babel aen d'Eufraet, al 't aertrijck door geprezen, Eer Moses, onze plaegh, en Christus uit den nacht Te voorschijn quamen, en besmetten 't aertsch geslacht Met hun gevloeckte pest, een vyandin der Goden, En van ons hoogh altaer. ô schuim en zaet van Joden, 985[regelnummer] Hebreen en Galileen, wat hebtge al twist gezaeit, De wijde weerelt door, en welck een storrem waeit, Een storm door geene wet gezagh noch maght te stillen, Jupijn, Apollo, zijne orakels, en Sibillen,Ga naar voetnoot988 En offerwichelaers en vinders over 't hooft! 990[regelnummer] Hoe wort ons eeuwigh vier en Vestaes lamp gedooft! Hoe slijt het aenzien en getal der zuivre Nonnen,Ga naar voetnoot991 Nu gy ons Kapitool gewapent hebt gewonnen! Nu d'arentstanderden, der keurebenden Goôn,Ga naar voetnoot993 Verandren in een kruis; al recht, den gouden troonGa naar voetnoot994 995[regelnummer] Waerop dees ongodt heerscht, uw vryburgh, en betrouwen, Voor wien gy outers sticht, en zweet met tempelbouwen, Daer d'oude tempels dootsch en onbewieroockt staen. Dat Numa, Trismegist, en Cekrops nu de vaenGa naar voetnoot998 Der wijsheit strijcken, en zoo veele Atheensche wijzen, 1000[regelnummer] Om een' gekruisten Godt uit asch te zien verrijzen; d'Aenhangers van zijn schoole, en zulck een onbescheitGa naar voetnoot1001 Te zien gekroont met eere, en met onsterflijckheit;
[pagina 858]
Een krancke troost en hoop, waerop die dwaelgenootenGa naar voetnoot1003 Hardtneckigh te vergeefs hun ziel en bloet vergoten; 1005[regelnummer] Terwijlze zinneloos verwierpen een getal Van Goden, hun schandael, een' kruisgodt, ten geval;Ga naar voetnoot1006 Daer onze goden zelfs de vier hooftheerschappyenGa naar voetnoot1007 En koningen, die voor hun eere en outer stryen, Hanthaefden, zegenden, en zetten in hun kracht; 1010[regelnummer] Hoe luttel gy 't bewijs van onzen godtsdienst acht. Verbasterden van Godt, gy stut met hals en schouderGa naar margenoot* Uwe afgoôn, doch vergeefs. de waerheit is veel ouder Dan uwe logentael, en al wat gy verdicht Van uw gevloeckt altaer, de hel ten prijs gesticht, 1015[regelnummer] Toen Ninus Belus rijck en Asie regeerde,Ga naar voetnoot1015 Zijn' vader tempels boude, in beelt en offer eerde, En eerst d'afgodery in zwang broght, en haer' smoock; Waer op de helsche geest in d'afgoôn school en doock; Dan menschen, die door dwangk voor d'outers nederlaegen, 1020[regelnummer] Met zijne oraklen diende, en antwoorde op hun vraegen, Tot dat hy d'offereer, den hooghsten dienst van Godt, Zich toege-eigent had, geholpen door een rot Van logendichtren, en vernuft van kunstenaeren,Ga naar voetnoot1023 En offerschouweren en vogelwichelaeren. 1025[regelnummer] De weerelt, onder 't juck der afgoôn, steende vast, Te jammerlijck verdruckt, en zagh van dezen lastGa naar voetnoot1026 Zich niet t'ontslaen, noch dorst een woort hier tegens spreken, Tot dat een Epikuur het hooft quam op te steecken, En, zonder maghten of schynheiligheit t'ontzien, 1030[regelnummer] Der valsche goden Faem en maght het spits durf biên, Om 't menschenofferen, en andre gruwelsmetten Te stuiten by den Grieck, door redelijcke wetten, En 't licht van vrou natuur; gelijck al voor een wijlGa naar voetnoot1033 De leitsman der Hebreen, doch met onfaelbren styl, 1035[regelnummer] En uit den naem van Godt, zijne uitgevoerde Joden Den dienst der afgoôn streng verleert had, en verboden; Een' godeloozen dienst, daer d'oude Trismegist,Ga naar voetnoot1037 Voor Nume en Cekrops tijt, al van te tuigen wist,Ga naar voetnoot1038
[pagina 859]
Hoe d'ouders, van Godts eer verbastert, goden schiepen,Ga naar voetnoot1039 1040[regelnummer] Door hun vernuft en kunst; gespoock en geesten riepenGa naar voetnoot1040 Om in het heilighdom der beelden quaet en goetGa naar voetnoot1041 Te wercken door het beelt. oock zagh hy in 't gemoet Een andre tijt, wanneer een godtsdienst zou verschijnen, Waer voor de godtsdienst van Egypte most verdwijnen; 1045[regelnummer] Voorspelling die zoo net op Christus heileeu slaet, Die 't menschelijck geslacht herstelde in beter staet, En al wat Zonnestadt Athene of Rome slootenGa naar voetnoot1047 Door ootmoedt wonderen en lijden om quam stooten, Oock zonder spiets, en zwaert, en letterwijze pracht, 1050[regelnummer] Op dat men Gode alleen de wijsheit, eer, en maght, En glori toeschrijve, en geen menschen zich beroemen. Noch kan men onder u een ry van wijzen noemen, Die alle uit eenen mont aenbidden eenen Godt, Een wezen, een', die 't al betoomt door zijn gebodt, 1055[regelnummer] Regeert, en onderhoudt: en uw Sibillen zingen Van eenen waeren Godt, den oirsprong aller dingen; Bestraffen Griecken, dat den grooten Godt verlaet,Ga naar voetnoot1057 Den doôn en afgoôn vee en wieroock offren gaet;Ga naar voetnoot1058 Behalve dat doorgaends haer goude vaerzen donderen 1060[regelnummer] Van Christus kruis, en doot, verrijsenisse, en wonderen, En hoogen rechterstoel, waer uit de majesteit Van 't lang beschimpte kruis, voor dwaesheit uitgeschreit, En 't lang gekruiste licht uw nacht zal overtuigen, Die zich, uit hooghmoedt, schaemt in Jesus naem te buigen, 1065[regelnummer] Voor wiens almogentheit, en godtheit en schabelGa naar voetnoot1065 Zich buigen alle knien, in hemel, aerde, en hel. O goede Vader, die Hebreen en onhebreeuwenGa naar margenoot* Tot eene onsterflijckheit en 't rijck, dat tijt en eeuwen Verduuren zal, en van geen starren wort bepaelt, 1070[regelnummer] Geschapen hebt; zie neer op al wat afgedwaelt Van 's levens oirsprong, en het onbegrepen wezen, Den afgront dient uit vreeze, in ste van Godt te vreezen; Of gansch verwildert noch van Godt noch afgodt weet, Noch min van Christus naem en waerheit, die zoo breet
[pagina 860]
1075[regelnummer] En wijdt gedondert heeft, in afgescheide hoecken;Ga naar voetnoot1075 Het zy door erfgewoonte, of langhzaem onderzoecken Van d'oirzaeck der natuure, of't licht, dat hooger rijst,Ga naar voetnoot1077 En hun den schepper en herschepper t'effens wijst;Ga naar voetnoot1078 O goede vader, strael met uw genadige oogen 1080[regelnummer] Op dien verdwaelden hoop. zie neder uit den hoogen Op al 't verbastert bloet, dat noch in schaduw duickt, En met de reên begaeft, de reden niet gebruickt, Noch oeffent onder 't wilt, en menschejaght en schennis;Ga naar voetnoot1083 Schaf middelen: herbaerze, en brengze, ô Godt, tot kennis 1085[regelnummer] Van u en 't eeuwigh Woort, dat licht en duister scheit. Aldus bereicke uw Kerck haer volle heerlijckheit.	voetnoot* Titel: Opgang: opkomst, openbaring van de Kerk. (zie vs. 13). margenoot* [Randschrift:] Het tweede boeck begint met den opgang der Kercke voetnoot5 Godts wit: Gods bedoeling met die voorafbeeldingen. voetnoot9 ommetreck: schets. voetnoot10 afgerecht: volledig onderricht. voetnoot11 om eenmael tijt te winnen: om later, als ik de Kerk zelf ben binnengetreden, spoediger alles te begrijpen. voetnoot12 op Godts geleide: onder Gods bescherming (in vertrouwen op Gods bescherming). voetnoot14 Naer 't rechte voorbeelt zweem': hoe zij gelijkt op 't juiste voorbeeld, dat vóór vele jaren (over menigh jaer), en gedurende veertig eeuwen onafgebroken (doorgaens) ... voetnoot17 Een engel vermaent me, nu ik de Kerk mag aanschouwen volbouwd volgens het voorbeeld, eerst het vlekkeloos witte doopkleed om te hangen, en haar eerste openbaring, de doop van Christus, te bezingen. margenoot* [Randschrift:] Inleidinge, geschept uit het verheerlijcken des Jodendoms door Messias komste, oock tot heil des Heidendoms, [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 26 Den oirsprong, de oude uitgave heeft: Een oirsprong. - 49 die hen verlossen zou, de oude uitgave heeft: die hem verlossen zou. voetnoot24 telge: tak, stam; geslacht. voetnoot25 Emmanuël: God met ons, Christus. voetnoot37 't licht: Christus. margenoot* [Randschrift:] gebleecken in d'openbaeringe aen de wijzen uit den oosten. voetnoot43 met dees genade: Gods ontferming over de ‘onbesnedenen’, de niet-Joden. voetnoot44 Nu dertigh jaer geleên: dertig jaar voor Christus' doop (bij Christus' geboorte). voetnoot45 laege: geringe, nederige. voetnoot50 bekenden: erkenden. voetnoot52 sleet: slijting. margenoot* [Randschrift:] De Kerck wort in Christus Doop begonnen. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 72 alree dees, de oude uitgave heeft: alrees dees. voetnoot60 bron en ader: bronader; niet ver van de (Dode) zee. voetnoot62 alleen: alleen nog met wilde honing (de enige meer menselike spijs). voetnoot63 ter noot: ter nauwer nood. voetnoot71 belast: gelast. voetnoot77 der heilige Jordaen: nu door Hem geheiligd. margenoot* [Randschrift:] Reden waerom Christus geboorte leven en sterven hier overgeslagen wort. voetnoot86 een luister van zich gaf: n.l. hier in mijn gedicht. voetnoot89 in mijn' trouwen Boetgezant: in mijn gedicht Joannes de Boetgezant. voetnoot90 En klaeren spiegel ...: Vondel's Bespiegelingen van Godt en Godtsdienst (5e Boeck); zijn hant: Lukas' hand (in zijn Evangelie). margenoot* [Randschrift:] De Kerck wort op den Pinxterdagh bekrachtight, voetnoot95 noit aengenamer dan dit Pinksterfeest. voetnoot100 aendachtigen: godvruchtigen; die het goddelike beschouwen. voetnoot105 een eer van 't feest: het schoonste van dit Pinksterfeest, de nederdaling van de H. Geest. voetnoot108 tongen: talen. voetnoot109 die Meden bout: die Medië bewoont. voetnoot110 zich houdt: woont, leeft. voetnoot113 de inwoners van Pontus in Klein Azië; Mithridátes, een koning van Pontus, vreesde door de Romeinen vergiftigd te worden. voetnoot114 d'Uitlandige Romain ...: Joden overgekomen uit Rome. voetnoot124 onnoosle: eenvoudige. voetnoot125 met taelen en verstant: met verstand in onze eigen talen. voetnoot132 alsins: overal. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 140 gekloncken, (met komma); de oude uitgave heeft kommapunt. voetnoot140 is 't gekloncken: is 't voltooid, vervuld. voetnoot147 En gy: en die gij. voetnoot149 de hel: het voorgeborchte van de hel, waar de zielen der rechtvaardigen Christus' komst verbeid hebben. voetnoot153 hem, wiens graf men daeglijx ziet: n.l. David. voetnoot158 bestemt: stemt in met, verklaart te geloven. voetnoot160 een' vont: tot een vont, als vont. voetnoot164 kruisvloek: misdaad van de kruisiging. voetnoot170 't juck des waters: de verplichtingen van het doopsel. voetnoot171 het hemelsch mann': het H. Altaarsakrament (het manna). [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 199 kercker, (met komma); de oude uitgave heeft geen komma. voetnoot177 God de H. Geest wordt geprezen, die op de Pinksterdag uit zich d.i. uit zijn genadegaven de Katolieke Kerk zag geboren worden (uit hem = uit zich). voetnoot180 besteeckt dit feest met meien: siert dit feest met meitakken (van de bloeiende meidoorn). voetnoot185 Maar aan offers zonder bloed, om het bloed door Christus vergoten. voetnoot186 den bergh: Sinaï; waeght: davert. voetnoot191 daer boven aengeschreven: in 't Boek des Levens. margenoot* [Randschrift:] door Sint Peter en d'andere apostels uitgebreit. voetnoot197 De kruisgezant: Sint Peter. voetnoot198 Salomons poortael: de zuilenhal, die het buitenste voorhof van de tempel, het zogenaamde voorhof der heidenen, aan de oostzijde begrensde; daar was de gewone vergaderplaats der Joden-kristenen. voetnoot200 schim: schaduw. voetnoot201-202 in het hoogste der hemelen. Vondel omschrijft met deze beide verzen Gods woonplaats boven de negen hemelronden of kringen, waarvan hij de twee hoogste: de hemel der vaste sterren, en de bewegingloze kristallijne hemel aangeeft. (zie Aant.). voetnoot207 schandael: ergernis. voetnoot215 zuiveren: genezen (van melaatsen). voetnoot216 De duivel wordt uit het lichaam der bezetenen uitgedreven. voetnoot217 De priesters: vele Joodse priesters. voetnoot218 oegst: (uitspr. oest) oogst. voetnoot219 vast: standvastig. margenoot* [Randschrift:] Sint Steven ontfangt d'eerste martelkroon. voetnoot223 Sint Steven was een der zeven diakenen, belast met de zorg voor de armen. voetnoot227 overtuight: n.l. van schuld, schuldbewust. voetnoot229 recht en vierschaer: recht van de vierschaar, recht gesproken door de vierschaar. voetnoot239 Filips een der zeven diakenen. voetnoot240 de kamerling van Kandace, koningin van Ethiopië of Abessinië; de zuiderstreeck (vs. 243) waar die bekeerde kamerling nu het kristelik geloof verbreidde. voetnoot243 Davids drempel: Davids stad: Sion. margenoot* [Randschrift:] Sint Pauwels bekeeringe, en yver. voetnoot249 't gewelt: de macht. voetnoot250 van langer hant: sedert lang. voetnoot252 In haer' geheimen raet: in geheim besluit. voetnoot253 een' blixem van de wet: die met felle kracht de Joodse wet verdedigde. voetnoot262 Roomsche: 't Romeinse rijk, het laatste, bedoeld in de voorzeggingen van Daniël. voetnoot267 De blinde Saulus: geestelik blind; om Christus oogh te grieven: om Christus te grieven in zijn apostelen en andere Joodse leerlingen (de appel van zijn ogen). voetnoot286 verkeert: veranderd. voetnoot289 Toen Paulus na zijn bekering (gekeert) naar Arabië was vertrokken (en weer te Damaskus was teruggekomen). voetnoot296 Tarsus, in Klein-Azië, Paulus geboortestad. voetnoot297 flus: straks; zo even. voetnoot298 d'Asianen: d'inwoners van Klein-Azië. voetnoot303 noch: toch; in 't Heidendom te slaepen: zich niet in te spannen voor de bekering der heidenen. voetnoot310 bij Cefas ongewent: die Sint Pieter nog niet gewoon was, omdat hij niet wist dat ook de heidenen (niet-Joden) tot de Kerk waren geroepen. margenoot* [Randschrift:] De heilige Peter wort verlicht door het gezicht van allerhande dieren. voetnoot314 Thabita, 'n weldadige kristin te Joppe. voetnoot316 Christus had tot zijn Apostelen gezegd: Gaat en onderwijst alle volken (Mattheus 28:19). voetnoot318 op: open. voetnoot321 een 'aert: een groep dieren. voetnoot333 Sint Peter begrijpt dat gezicht volkomen door de woorden van de Romeinse hoofdman Cornelis, die hem verzocht naar Cezaréa te komen. voetnoot334 sticht: onderricht. voetnoot335 daer de straelen ...: daar de H. Geest over hun nederdaalde, wilde hij hun het Doopsel niet weigeren. voetnoot337 van Abrams opgangk aen: vanaf Abram's eerste roeping, zijn eerste opgaan naar het Beloofde Land, toen God hem de eerste belofte deed; bij latere bevestiging van deze belofte werd de besnijdenis, het teken van het verbond tussen God en Abraham. voetnoot343 de nieuwe kerckkolommen: de nieuwe kristenen uit de Joden. voetnoot350 besneden hart: een hart afgestorven aan zijn kwade neigingen. margenoot* [Randschrift:] Pauwels en Barnabas reizen naer Antiochie. voetnoot351 lang ... van boven uitgescheiden: sedert zijn geboorte door de Hemel uitverkoren om aan de Heidenen het Evangelie te verkondigen. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 383 Op vaste hoop, de oude uitgave heeft: Op vaste op hoop. voetnoot356 Daer: terwijl. margenoot* [Randschrift:] Het scheiden der Apostelen. voetnoot365 ordentlijck: ordelijk, met orde. voetnoot366 by lotting zijn bewint: volgens wettige toewijzing zijn terrein van werkzaamheid (lotting: loting, toewijzing van zijn deel). voetnoot370 hun toescheen: en hun na zijn kruisdood verschenen was. voetnoot390 Jezus' zegenrijke naam, als 'n wapenschild van God zelf. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 410 Kalamin, de oude uitgave heeft: Salamin. voetnoot398 der Christgezanten lot: het aandeel, de enige bezitting der Apostelen. voetnoot402 De stoel van 't Roomsche rijck: Rome. voetnoot405 het Noorden, n.l. van Klein-Azië, Skithië. voetnoot406 Sint Jakob de oudste (de ‘meerdere’) zou in Spanje hebben gepredikt; Herodes Agrippa liet hem als eerste martelaar der Apostelen, doden door het zwaard. voetnoot409 Thomas is volgens de overlevering gemarteld op de kust van Koromandel in Voor-Indië te Meliapore, bijgenaamd Kalamine. Deze plaats heet nu nog St. Thomas (voorstad van Madras). voetnoot413 zwarten: bij Vondel alle mensen met donkere huidskleur; Sint Barthel: Bartholoméus heeft het Evangelie verkondigd in Indië; volgens de overlevering heeft hij later gepredikt in Armenië, en is daar de marteldood gestorven. voetnoot415 Matheus werkte waarschijnlik in het Ehtiopië bij de Kaspise Zee; dit heeft Vondel dan verward met het Afrikaanse Ethiopië of Abessinië (zie vs. 240). voetnoot416 Alféus Jakob: aan Alfeus' zoon Jakob. voetnoot417 En sticht Jerusalem: En hij onderwijst het Evangelie in Jeruzalem. Simon heeft waarschijnlik het Evangelie verkondigd in Egipte. voetnoot419 Judas Thaddéus predikte volgens de overlevering in Palestina, Iduméa, Arabië, Sirië, Perzië, enz. voetnoot420 Herbaert: doet door het doopsel herboren worden. voetnoot421 Matthias zou in Ethiopië (Abessinië) hebben gepredikt. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 447 De oude uitg. heeft achter Pauwels geen komma. - 456 in hen, de oude uitg. heeft: in hem. voetnoot427 d'erfgewoonte van een' godtsdienst: n.l. van de Joodse godsdienst. margenoot* [Randschrift:] Misverstant der yveraeren voor de wet te Jerusalem, door het eerste kerckbesluit beslecht. voetnoot428 met stijve pennen: met opgezette veren (als vechtende hanen). voetnoot429 d'Antiocheners ...: wekt tweedracht onder de kristenen van Antiochië, die voor't grootste deel uit de heidenen waren. voetnoot433 Ons wetorakel: onze wetverklaarder Mozes. voetnoot435 Cherintus: een van de heftigste dwaalleraren (waarschijnlik uit later tijd); die de wet: ... die de Joodse wet met de kruisleer poogt te mengen; velen eisten dat de niet-Joden eerst Joods zouden worden, en dan pas kristen gedoopt (zie 450). voetnoot440 Farizeeusheit: het waren vooral bekeerlingen uit de Farizeeën (vs. 449). voetnoot448 de minder: de jongste (jongere). voetnoot456 in hen: n.l. de heidenen in Cesaréa die reeds vóor de doop de H. Geest ontvingen (zie vs. 335). voetnoot458 vermast': bezware. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 473 Cilicier, de oude uitg. heeft: Cilicie. - 482 en zwaert, de oude uitg. heeft: aen zwaert. voetnoot460 hen: de kristenen. voetnoot464 gekent: erkend. voetnoot465 betuight: brengt getuigenissen aan (uit de profeten). voetnoot466 daer Godt bij...: waardoor God wordt aangeroepen. voetnoot472 raetslot: besluit. voetnoot477 De stormen: het stormlopen, de bestormingen. voetnoot478 opgedondert: (plotseling) opgerezen. margenoot* [Randschrift:] De vrymoedigheit der Apostelen in het verkundigen der waerheit, voetnoot479 vlgg. de folteringen die de apostelen zijn aangedaan. voetnoot482 stock: waarmee bij de Joden de geseling, de veertig slagen (min éen) werden toegediend. voetnoot484-485 bezeten van spoocken: (de Apostelen) gekweld door helse geesten. voetnoot490 De zedeleer der Epikuristen en die der Stoïcijnen (Zeno) werden het meest gevolgd. voetnoot493 d'Orakels ...: de heidense orakels worden veel minder geraadpleegd. voetnoot501 berockent enckel werck: doet niets dan moeite en werk veroorzaken, zonder iets uit te richten. voetnoot502 eerste Kerck: pas beginnende, pas gestichte. voetnoot506 Numa, tweede koning van Rome, zou voor de Romeinen de eredienst hebben ingericht. voetnoot511 op Mozes stoel en drempels: op de leerstoelen en in de tempel (en de synagogen) der Joden. voetnoot518 gekroont: gevierd, verheerlikt. voetnoot520 met prijs: met aanprijzing. voetnoot525 daer reuzenafkomst waeckt: de heidense wereld was even moeilik te winnen voor het kristendom, als het zwaar is een land te veroveren bewaakt door reuzen. margenoot* [Randschrift:] gelijck David in het lijfgevecht tegens Goliath: [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 563 't oogh van Pythagoor, de oude uitgave heeft: 't oor van Pythagoor. voetnoot535 Godts veltheer: Jozuë. margenoot* [Randschrift:] en Josua in het bespringen van Jericho. voetnoot543 des volx, het licht der volcken: van het voortreffelikste der volken (de Joden). margenoot* [Randschrift:] De woestheit des Heidendoms. voetnoot550 Wanschape doolingen en monsters: monsterachtige gedrochten van dwalingen. voetnoot552 wijze: manier, gebruik. voetnoot553 ongelijck geval: wisselende omstandigheden. voetnoot554 Terwijl hy leeft in top: wanneer hij in de volle kracht van zijn leven is. voetnoot559 De wichelaars deden hun voorspellingen uit het vliegen der vogels. voetnoot560 vlgg. De nachtuil, Pallas vogel was het zinnebeeld van de wetenschap. De wetenschap dus, onderzocht alle stelsels, maar putte ze alle uit, zonder enig licht te verwerven; leegde alle lampen, en de duisternis werd dichter. voetnoot561 de storm van 't heilgeschil: het hartstochtelik geschil, waar of het heil, het geluk van de mensen te vinden was. voetnoot562 zagh ... natuur zich naeckt ontkleeden: meende door die wijsgerige stelsels de natuur, het wezen der dingen te doorschouwen. Thales van Milete en Pythágoras waren de stichters der twee voornaamste stelsels van beschouwende wijsbegeerte, die vooral de natuur en den oorsprong der dingen bestudeerden. Epikurus en Zeno waren de vaders van de praktise wijsbegeerte of zedekunde: Epikurus stelde het hoogste geluk in de genoegens en het welvaren van het lichaam, Zeno in de deugd. (vs. 567). voetnoot568 De ene bond zich aan zijn eigen mening, de andere aan het stelsel van zijn meester. voetnoot569 Het orakel van Apollo te Delphi; daar stond boven een berghol de drievoet, waarop een priesteres (de Pythia) de ingevingen van de god afwachtte. voetnoot571 Ammon: het orakel van Jupiter Ammon in Egipte. voetnoot575 op naelden: op de stene gedenknaalden. voetnoot578 van haer party: door hun groep, d.i. door de Chaldeeuwen, die de sterrekunde beoefenden, en dus de sterrewichelarij bestreden. voetnoot581 De Indiërs die het Brachmanisme aanhingen [den Brachman: de Hindoese priester); Moor zijn allen met donkere huidskleur (bij Vondel). voetnoot582 ziel: leven. voetnoot584 het spoock: de boze geest. voetnoot585 De helse macht maakte de wereld buit (streeck). voetnoot586 in wilt geloof: in het geloof van wilde barbaren. voetnoot590 in dicht verzierde: verdicht en verzonnen. voetnoot591 De Griekse en Romeinse wijsgeren gaven een wijsgerige verklaring van hun godenleer, als waren dát de vormen waarin de wetenschappen zich openbaarden (zie 593). voetnoot593 Natuurkennis zedeleer en geschiedenis behoeven niet in zulke verbloemingen van de Griekse en Romeinse godenleer te worden voorgesteld. voetnoot597 De Vestaalse maagden onderhielden het eeuwige licht (met goude lamp) in Vesta's tempel te Rome. voetnoot602 noch: toch. voetnoot609 Het spoock den afgodt ruimde: de helse geest de afgodsbeelden verliet (waarin hij zetelde). margenoot* [Randschrift:] De heerlijckheit der Kercke onder het kruis. voetnoot611 het hemelsch heir: de sterren. voetnoot614 van 't rijck: door 't rijk. voetnoot622 Numa de grote stichter van de Romeinse godsdienst, die hier het heidendom vertegenwoordigt. margenoot* [Randschrift:] De kruisgezanten Peter en Pauwels verschijnen te Rome, om Simon toveraer te stuiten, voetnoot629 van 't Roomsche hooftgebiet: door het Romeinse oppergezag. voetnoot631 schalcke: sluwe. voetnoot632 schonnen ... aen: hitsten op (van aenschennen). voetnoot638 grijns: bedrog. schendigh: schandelik. voetnoot640 Simon de tovenaar had de wondermacht en de gaven van de H. Geest van Sint Pieter (Kefas) willen kopen. margenoot* [Randschrift:] die in zijne vlught bezwijckt, en ter aerde ploft. voetnoot662 dit paer: dit paar (boze) geesten. margenoot* [Randschrift:] Gesteltenis van Rome, ten tijde der Apostelen. voetnoot673 Hier stont: hier stond hun, hier moesten zij. voetnoot675 Monsterachtige dwaalbegrippen, die in het ongeloof de menselike geest kwellen; die als gedrochten het verstand berijden. voetnoot676 de spoockery der afgoôn: de helse geesten vereerd in de afgoden. voetnoot686 Cerberus de heidense helhond (de hel). margenoot* [Randschrift:] Nero sticht den brant te Rome, en betight de Christenen, waerop d'eerste vervolginge begint. voetnoot690 Dan: daarna. voetnoot704 Het kruisdom: aan het kristendom, de kristenen; berucht van godeloosheit: berucht dat ze de heidense goden niet wilden vereren. voetnoot707 hoe milt hij 't volck verplichte: n.l. door overvloedige korenuitdelingen, enz. om de nood te lenigen. voetnoot711 d'onnozelheit: de onschuldige kristenen. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 743 hulp der, de oude uitgave heeft hulp de. voetnoot712 guighelspel: speelprooi. voetnoot714 Gespit: gespietst (n.l. de onschuldige kristenen (d'onnozelheit) als 'n toorts...). voetnoot718 Rome wijdt aldus d'eerste martelstrijd in. margenoot* [Randschrift:] Sint Peter en Pauwels worden gevangen, voetnoot732 zijn boel n.l. Poppéa Sabína; zij zou door Paulus tot het kristendom zijn gebracht. voetnoot735 daerze zaten: n.l. in de gevangenis. margenoot* [Randschrift:] en ten leste gemartelt. voetnoot743 Of Peter wel: ofschoon Peter. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 774 Wiens lijck, de oude uitgave heeft: Wiens rijck. voetnoot754 Hij achtte zich onwaardig op volkomen dezelfde wijze gekruisigd te worden als Christus ('t woort). voetnoot755 des Ciliciers n.l. Paulus. voetnoot756 daer noch de bronaer wort gedroncken: op de plaatsen, waar men nu nog drinkt uit de wonderbare bronnen die toen opwelden. margenoot* [Randschrift:] Rome is verheerlijckt door der Apostelen doot en graven. voetnoot768 Vatikaen: de Vatikaanse heuvel waar Sint Pieter begraven is, en de St. Pieterskerk gebouwd. voetnoot770 't orakel der Hebreen: het heilige der heiligen in de tempel van Salomon; orakel is het verzoendeksel, dat is het deksel van de Bondsark, waar Gods ‘orakels’, Gods uitspraken aan Israël's hogepriester gegeven werden. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 806 ten muuren, de oude uitgave heeft: ter muuren. - 819 verkocht, (met komma), de oude uitgave heeft geen komma. - 820 zien, de oude uitgave heeft: ziet. margenoot* [Randschrift:] Oirzaeck van het uitstellen der elenden te Jerusalem. voetnoot785 Christus had gebeden: Vader vergeef het hun, zij weten niet wat zij doen. voetnoot795 't goddelijck gehengen: de goddelike toelating. voetnoot796 dienst en plicht: plicht van de dienst, verplichte eredienst. margenoot* [Randschrift:] Jerusalem belegert, en verwoest. voetnoot804 een jaght: een troep jagende honden. voetnoot805 de gedreighde en tempel: de gedreigde stad en de tempel. voetnoot806 Daer: toen; 't onbekeerlijck volck: de Joden (uit alle streken van de aarde). voetnoot809 n.l. op Goede Vrijdag. voetnoot820 zijne afkomst ...: overal ziet men Israël's nakomelingen aan, dat zij gevloekt zijn. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 833 martelhelden, de oude uitgave heeft: martelheeden. voetnoot823 Te Rome werden de kristenen eerst beschouwd als 'n sekte van de Joden. margenoot* [Randschrift:] noch acht vervolgingen behalven d'eerste voetnoot831 Des moedermoorders wet: de wet van Nero (die zijn moeder had laten doden) tegen de kristenen. voetnoot832 scherprecht: lijfstraf. voetnoot833 Numaes hof: Numa's hofstad, Rome. Koning Numa (de grote wetgever van Rome). voetnoot838 maar die ster flikkert ... voetnoot852 dryhondert worsteljaeren: driehonderd jaren van worstelstrijd, gestookt en aangehitst door d'ongeruste hel. voetnoot857 slecht: sslechts. voetnoot860 der reuzen: als verbeelding van de geweldige macht der vijanden van de Kerk (zie vs. 525). voetnoot868 by die: bij hem, die. voetnoot869 overwééght: meer weegt dan. voetnoot872 de reden ...: d.i. de enkel menselike rede, de hoogmoedige eigenzinnige rede. voetnoot879 Godts leden: de kristenen. voetnoot885 Diokletiaen: Romeins keizer, onder hem is de heftigste vervolging. voetnoot898 Babels: van 't nieuwe Babilon (het heidense Rome). margenoot* [Randschrift:] Konstantijn wort verweckt om het Christendom te verlossen. voetnoot901 vgl., zie vs. 699, 700 van 't 1e Boeck. voetnoot910 Den Padus: de Po, dus Noord-Italië. Konstantijn viel uit het Noorden Italië binnen. voetnoot912 Keizer Maxentius was Konstantijns tegenstander. voetnoot921 gemoedight uit de lucht: door het kruis dat in de lucht verscheen. voetnoot922 Bejegent hem: trekt hem tegen. voetnoot923 de Milverbrugh: de ‘loze’ brug (vs. 916) door Maxentius gemaakt. voetnoot926 van geweer vermast: door zijn wapenen bezwaard. voetnoot932 Heléne: de H. Hélena, Konstantijn's moeder. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 956 en stut, de oude uitg. heeft: en stadt. margenoot* [Randschrift:] Nadruck van Constantijns zege, en zijn bekeeringe, voetnoot935 In de kanttekening: Nadruck: gewicht, belang. voetnoot938 den haet en vloecken: de haat en de vloeken, de vervloekende haat. voetnoot940 verloopende: ontlopend; om dees rot: ter wille van de Joden (om dit volk). voetnoot942 De Donau (Ister) en de zee van Azof ('t Meotisch meer) vormden de uiterste grenzen van het Romeinse rijk; de Sarmaten woonden in de streken tussen de Zwarte Zee en de Weichsel. voetnoot943 de vont: de doopvont. voetnoot943-946 Konstantijn is toen niet gedoopt (door Paus Silvester), maar eerst na 20 jaren op zijn sterfbed. margenoot* [Randschrift:] 's Keizers kerckenbou te Rome. voetnoot953 Op de Vatikaanse heuvel bouwt Konstantijn de eerste St. Pieterskerk; bij de grondlegging van die kerk droeg de keizer twaalf korven zand aan, ter ere der twaalf Apostelen. voetnoot961 toets: kostbare zwarte steen. margenoot* [Randschrift:] Helene bouwt kercken in Palestyne, en vint het kruis. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 971 het Priesterdom (zonder komma), de oude uitg. heeft komma. voetnoot970 door Isaïas, n.l. dat koningen en koninginnen de Kerk zouden verheerliken en koesteren (zie 1e Boeck 641, 642, en 885, 886). margenoot* [Randschrift:] Tegenspraeck der Heidenen, voetnoot972 De Griekse en niet-Griekse heidense wijsgeren. voetnoot976 logenschut: geschut van leugens; durf wijcken: hoeft te wijken. voetnoot988 Sibillen: heidense profetessen. voetnoot991 Nonnen: Vestaalse maagden (de ongehuwde vrouwen aan de dienst van godin Vesta (vs. 990) gewijd, die het eeuwige vuur van Vesta moesten onderhouden. voetnoot993 der keurebenden Goôn: de legioenadelaars: de Romeinse legioenen vereerden hun adelaars als de vogels van Jupiter. voetnoot994 al recht: volkomen terecht. voetnoot998 Numa: de bekende koning die Rome zijn wetten en eredienst gaf; Trismegist: Chaldeeuws wijsgeer die in Egipte leraarde; Cekrops: de eerste koning van Attika (Athene), die de staat en de eredienst inrichtte. voetnoot1001 onbescheit: driestheid, onbeschaamdheid. voetnoot1003 die dwaelgenoten: n.l. de kristenen. voetnoot1006 Ten gevalle van 'n kruisgod, die hun tot schande strekt. voetnoot1007 de vier hooftheerschappyen: de vier grote wereldrijken vóór Christus' komst, volgens de profeet Daniël (zie 1e Boeck 691, vlgg.). margenoot* [Randschrift:] die hier beantwoort wort. voetnoot1015 Ninus: zoon van Belus koning van Assirië. voetnoot1023 Dichters en kunstenaars, die van de goden valse en verzonnen voorstellingen schiepen. voetnoot1026 zagh van dezen last zich niet t'ontslaen: zag geen mogelikheid zich van deze last te ontslaan. voetnoot1033 al voor een wijl: al 'n tijd vroeger. voetnoot1037 Zie 998. voetnoot1038 Zie 998. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: 1049 spiets, en zwaert, de oude uitg. heeft: spiets, zwaert, voetnoot1039 d'ouders: de voorouders. voetnoot1040 gespoock en geesten: helse geesten. voetnoot1041 Om in die afgodsbeelden te komen wonen, en door hun beelden kwaad of goed te bewerken. voetnoot1047 Zonnestadt: Memfis, Egipte's oude hoofdstad; slooten: besloten, ingesteld hadden. voetnoot1057 Griecken: Griekenland. voetnoot1058 Den doôn: de schimmen der voorouders, na hun dood vereerd als goden. voetnoot1065 schabél: de voetbank van zijn troon; dus: Voor wiens almogendheid en goddelike Troon. margenoot* [Randschrift:] Gebedt voor het onverlichte Heidendom. voetnoot1075 die tot in afgelegen hoeken zo luid geklonken heeft. voetnoot1077 of 't licht, dat hooger rijst: n.l. door 't ‘langzaam onderzoeken’ van het licht van de Kerk, dat hoger rijst. voetnoot1078 herschepper: Verlosser, hersteller van de menselike natuur. voetnoot1083 noch oeffent onder 't wilt: en zijn rede niet ontwikkelt (door de ware kennis van God te zoeken), maar voortleeft onder de wilde dieren, mensen dodend en gruwelen (schennis) bedrijvend.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

De Heerlyckheit der Kercke.
Opgang.
Het tweede boeck.Ga naar voetnoot*

Over het gehele werk

titels

auteurs

De Heerlyckheit der Kercke. Opgang. Het tweede boeck.Ga naar voetnoot*

Over het gehele werk

titels

auteurs

De Heerlyckheit der Kercke.
Opgang.
Het tweede boeck.Ga naar voetnoot*