De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

Regelnummers proza verbergen

II De beruchte voor-reden voor I.V. Vondels Poesy, ofte verscheide Gedichten. Het tweede Deel. Tot Schiedam, Gedruckt voor den Autheur, 1647.

Voor-reden^*.

1 Hier geeven wy u het tweede deel der Poëzy. De Poët te noemen is, mijns oordeels, 2 onnoodig. Evenwel doet het de Drukker; gelijk of elk vaars, ja elk woordt niet vol- 3 mondig genoeg sprak, en te kennen gaf dat deez' pijlen, uit Vondels kooker quaamen. 4 Ik zeg pijlen, om datze scherp zijn: en meenigmaal door 't Hof, door Kerk, door den^{r. 4-6} 5 Rechtbank der vierentwintigen, door 't Concilie van Trenten, van Dort, door d'oude en 6 nieuwe Bloedraadt heenen vliegen. Deeze Martiaal ontziet niemant; maar yder beeft 7 voor hem, om dat zy vreezen, dat hy noch de vyandt van al zijn vrienden zal worden: 8 zoo stantvastig is hy in sijn voornemen.

Quod petiit, spernit, repetit quod nuper omisit,^+9-10
Aestuat, et vitae disconvenit ordine toto..

11 Demosthenes plach te seggen; dat het begin van alle deucht, beraadslaaging, en oover-¹¹ 12 legging; het endt volharding is. Deeze beginsselen heeft onzen Poët wel doorkroopen.¹² 13 Men vraag dat zoo veel Kerkken, als hy uit en in gong; maar het endt zal men zien, ten 14 ende van sijne leven: en sijn laaste aadem zal het begin en ende van sijn volstandigheit

* Afgedrukt volgens I.v. Vondels Poesy, ofte verscheide Gedichten. Het tweede Deel. Tot Schiedam, Gedruckt voor den Auteur, 1647. - ‘Den tweeden druck verbetert en vermeerdert’ verscheen met denzelfden titel en Voorreden, in 1647, en is met 55 bladzijden uitgebreid. De derde druk, uitgegeven: ‘Tot Schiedam: In de Oude Drukkerije, Anno 1660,’ bevat geen Voor-reden, maar een bericht van: ‘De Drukker aan den Lezer’. Dit komt ook voor in den eersten druk. Voor-reden en bericht hebben geen pagineering.

r. 4-6 pijlen: Vondels Hekeldichten; 't Hof: De Weeghschael; Kerk: de predikanten; de Rechtbank: de rechters van Oldenbarneveldt; Trenten en Dort, zie Papieren Geld enz.; oude en nieuwe Bloedraadt: de Gommariste Kettermeester, en Inquisiteur te Dordrecht; Martiaal: M. Valerius Martialis, geb. 40 na Chr., de bekende geestige Latijnsche Satiren-dichter.

+ Hor. Epist.1.I

9-10 Horatius, Epistolae, lib. 1, v. 98: ‘Hij versmaadt wat hij verlangd heeft, en wenscht terug wat hij verworpen heeft; hij windt zich op, en leeft tegen de orde van het leven in’.

11 Demosthenes: de beroemdste Grieksche redenaar, 384-322 v. Chr.

12 doorkroopen: met moeite, langzaam en onderworpen, doorleefd. Zie ook regel 81.

[p. 847]

15 wesen. Ik weet niet waar over ik my 't meeste zal verwonderen: oft oover den Dichter, 16 oft oover de Dichten? d'een zouw men zonder d'andren niet konnen kennen. Wat of 17 men oover hondert jaaren van sijn vaarzen zal zeggen! zal men niet oordeelen dat 'er 18 meer als een Vondel moet zijn geweest? oft, indien het verdeelde Kristenrijk altijdt zal¹⁸ 19 moeten onderscheiden worden door de naamen van Roome, van Geneeve, van Arminius, 20 Menno, en andren: zullen de naakoomelingen dan ook niet altijdt, wanneer zy sijn be- 21 roemde dichten ondersoeken, onder malkander overhoop leggen: en yder teegens den 22 ander staande houden, dat Hy hun geloof omhelst heeft? zal 't een yder uit sijn schriften 23 ook niet konnen bewijsen? ja zullen zommigen ook niet gelooven dat Hy, een Voor- 24 vechter van zoo veel Gelooven, zelf niet gelooft heeft? of dit ook al zoo waar: niet-te-min 25 zullen zy alle sijn vaarzen willen leezen, en verbaast staan over d'aardige slaagen, de²⁵ 26 pracht der taale, de schranderheeden, en d'oovervloedige rijkdom der vonden, van dat²⁶ 27 vernuft. Wie zal niet lacchen, als hem dat boertende ernst in d'ooren kittelt? Wie zal²⁷ 28 ook zoo hard van hert zijn, die niet bewoogen zal worden; als sijn troostelooze Zang- 29 godin, met hangende hairen, en met opgekrabde borsten, het JAAR-GETYDE van^29-69 30 d'oude VAADER des VAADERLANDS houdt: en met schreiende oogen al hijgende 31 den Vyverberg opstijgt, en de plaats bezichtigt daar 't Hof-schavot stondt, 't welk het 32 bloedt der Vermoorde Onnoozelheidt hadt zien verstorten? Dees Zang-godin verandert 33 meenigmaal van gewaadt. Leiden, vermaardt door d'eerste stantvastigheit, ziet haar in 34 't wit als een priesterin, het oudt PAPIERE GELD op het autaar der Hollandtscher Vry- 35 heit offeren: en staat en siddert, als haar opgebrooke mondt HET GRUWELYK BESLUIT 36 vervloekt. Daar naa koomt sy als een Hooveling de zeeghaftige handen sijner Hoogheit^36-37 37 kussen, en verwellekomt den Veltheer, die naar der vyanden neederlagen t'Amsteldam 38 quam. Terwijl die Stadt het oog op haar heeft, wort 'er pen door de Geestelijke getergt:³⁸ 39 hier oover vaart sy heevig uyt, teegen de Godtgeleerden, die haar vingers te diep in stof 40 van Staat steeken. Zy vertoont den BLIXEM van 't NOORD-HOLLANDTSCHE 41 SYNOODE. Haar ROSKAM bestraft

die vast op Godsdienst roemen,

en onrecht en gevvelt met deezen naam verbloemen.⁴³

44 en haar scherpe HARPOEN wort tot in 't ingewandt van 't Geneefsche Hailigdom ge- 45 dreeven. Ten leste verzacht zy van toon, en zingt d'INWYING van den CHRISTEN 46 TEMPEL aan 't Y. Ondertusschen wort deez' Kerkyveraarster in haar gebeeden, door de 47 waapenklank, gesteurt: en ontsteekt de TRIOMFTOORTS over de NEERLAAG DER 48 KOONINGLYKE VLOOTE. Zy verwellekomt HET WONDER VAN HOLLANDT,⁴⁸ 49 naa sijn langduurige Ballingschap. Hoe schichtig verkeert vreugt in rouw? die flus de⁴⁹ 50 Noordenwindt bedankte, waar door sijn Excellentie t'Amsteldam een poos wiert op- 51 gehouden, vervloekt nu 't Noorden, daar 't onweer uit ontstondt, dat den geleerden DE 52 GROOT schip-breuk deed lijden. Zy is van den hoofde tot de voeten in rouwe, op 53 d'UITVAART van de WYZE DELVENAAR. Wy hooren ook den LYK-ZANGK 54 over d'oprechte vaader POL. Zy, die, toen Hollandt in rep en roer was, niet zwijgen 55 kon, scheept hier in 't twistende Engelandt oover: en stort haar KLACHTE over de⁵⁵ 56 WEERSPANNELINGEN: en over den bijl

die Londen dreef in 't hart van sijnen Kooning,⁵⁷

18 meer als één Vondel, omdat hij telkens in een anderen geest dichtte, en in verschillende godsdiensten. 20-v.v. Een dwaze veronderstelling, want Vondel was openbaar bekend als Katholiek, uit zijn gedichten na 1640.

25 aardige slaagen: geestige gezegden.

26 vonden: dichterlijke vondsten. In ‘Leven van Vondel’ zegt Brandt, reg. 1643, van Vondel's verzen: ‘rijkdom van aardige vonden’.

27 kittelt: streelt, aangenaam klinkt; boertende ernst: schertsende waarheid; ‘ridendo dicere verum’ van Horatius.

29-69 Opsomming van eenige der gedichten in de Poezy van 1647, A, opgenomen, die niet in den bundel van 1644 voorkomen.

36-37 Amsteldams Wellekomst (zie Dl. III blz.940).

38 wort'er pen: wordt de pen der Zanggodin.

43 Beginverzen uit Roskam, hier eenigszins gewijzigd.

48 Wonder van Hollandt: Hugo de Groot.

49 schichtig: plotseling, onverwacht; flus: zooeven.

55 scheept.... oover: vaart over naar.... Engeland.

57 vers 30 uit: ‘Klachte’. Zie Dl. IV, blz. 572.

[p. 848]

58 door de nek des Graaven van Straffort, die sijn Kooning liever hadt als sijn eigen leven. 59 Men hoort den MORGEN-WECKER der SABBATISTEN, die heel Britanjen in den 60 boezem klonk. De Kooningin van Amstels hooft-Gebouwen, door een felle Brandt ge- 61 schendt, wort beweent. Die door de Druk-kunst d'onsterflijkheit verkrijgt voor haar 62 vaarzen, zingt Den DRUKZANG, tot erkentenis van zoo een weldaadt. Die van haat en 63 twist zwanger placht te gaan, brengt ten laatste d'OLYF-TAK van zyne HEILIGHEIT 64 in Hollandt. Wy hooren hier BRUILOFT-ZANGEN, en de min der Kooninglijke Bruidt, 65 die naar Vladislaus voer. De Roomsch-gezinde Kristenen moogen hier het hart ophaalen, 66 in 't EEU-GETY van 't WONDER, daar de Hailige Steê t' Amsteldam haaren naam 67 af leent: en ons HET KEN-TEKEN DES AFVALS voorwerpen: en waapenen zich met⁶⁷ 68 den SCHILT DES GELOOFS, teegens 't ander Geloof, dat hun in den schilt dorst vaaren. 69 Hier hebt gy keur van lekkerny. Zoo veelderhande slach van gezangen, als de Natuur⁶⁹ 70 schoone verwen op haar kaaken draagt. Zijn maat is uitgeleert.

Hy mengelt onverdrietig hoog en laag;^71-v.v.
En maakt de doffe en laffe geesten graag,
Door zonne-schijntjes, of een guure vlaag

verwekt van 't Noorden.

75 Deeze gezangen hebben wy u niet derven onthouwden. Ontfangtze dan, zoo als zy⁷⁵ 76 zijn: en bespeurt gy eenige onordre in dees verzaameling, zoo denk dat het leeven van 77 den Dichter ook vol onordre, en billijk is, dat 'er geen verschil tusschen den Poët en sijn 78 werken zy. Ik vertrouw, dat mijn arbeit u wel behaagen sal, en wensch dat het den 79 Dichter slech zoo aangenaam waar, indien het Hem t'eeniger tijdt onder d'oogen koom: 80 want dat zoo een Mensch, die niet als Roome, Roome roept, die uit godsdienstigheit^80-82 81 niet naar 't autaar gaat, maar kruipt, sijn oogen op een deel van deez' weereltsche vaar-⁸¹ 82 zen zal slaan, kan in my niet koomen. Sijn beezigheidt sal hem hier wel aftrekken. Hy 83 yvert nu te zeer om d'afgedwaalde leeden der Roomsche Kerk in de schoot van haar^83-85 84 lieve Moeder te leiden. Nu schrijft, en wrijft, en zweet, en draaft hy dach en nacht; om 85 al sijn vrienden te bekeeren, die medoogen met hem hebben. Daar door was het, dat een 86 der weereltwijste en geleerdtste Mannen van Hollandt sich deese woorden liet ontvallen:⁸⁶ 87 My deert des mans, die geenes dings eerder moede schijnt te worden, dan der ruste. Waar 88 wil 't noch met Hem heenen? waar zal sijn onrustige razerry endigen? wat dwaalweg sal 89 hy nu al weêr in slaan? of hy wel weet wat ter rechter of ter slinkker handt is? eenige 90 vreezen dat Hy noch wel Joodtsch mocht worden. Ik vrees wat anders. Montaigne⁹⁰ 91 verhaalt, in het twaalefste hooftstuk van sijn tweede boek, het rampzaalig ende van Tasso.⁹¹ 92 Ik sal u sijn eigen woorden uitschrijven: Infinis esprits se treuvent ruinez par leur propre 93 force et soupplesse. Quel saut vient de prendre de la propre agitation et allegresse, l'un 94 des plus judicieux, ingenieux et plus formez à l'air de cette antique et pure Poësie, qu'autre 95 Poëte Italien aye jamais esté? N'a-il pas dequoy sçavoir gré a cette sienne vivacité meur- 96 triere? à cette clarté, qui l'a aveuglé? à cette exacte et tenduë apprehension de la raison, 97 qui l'a mis sans raison? à la curieuse et laborieuse queste des Sciences, qui l'a conduit à la 98 bestise? à cette rare aptitude aux exercices de l'ame, qui l'a rendu sans exercice et sans 99 ame? J'eus plus de despit encore que de compassion, de le voir à Ferrare en si piteux estat 100 survivant à soy-mesmes, mescognoissant et soy et ses ouvrages: lesquels sans son sçeu, et 101 toutesfois à sa veuë, on a mis en lumiere incorrigez et informes’.

102 Ik zorge dat het met onzen Poët niet beeter zal afloopen: indien hem slech noch niet

67 af leent: ‘af’ behoort bij ‘daar’, dus: waarvan ontleent.

69 slach van gezangen: soorten van gedichten.

71-v.v. is de vierde stroof uit: ‘De Amsterdamsche Lier’. Zie Dl. IV, blz. 61.

75 der ven: durven.

80-82 Vondel heeft niet op deze insinuaties geantwoord.

81 niet naar 't autaar gaat, maar kruipt: slaat blijkbaar op Altaer-geheimenissen I, vs. 499-vlgg.: ‘En dan in 't leste eerbiedigh achteraen | Te kruipen.... Ten offerdisch’, enz.

83-85 Brandt zegt in ‘Leven van Vondel’, reg. 2163: dat Vondel was: ‘alle bedenkelijke vlijt aanwendende, om zijne vrienden en bekenden tot de Roomsche Kerk te brengen’.

86 Nl. Hooft.

90 Michel de Montaigne (1533-1592) beroemd Fransch philosoof, veel gevolgd in Hooft's kring.

91 Tasso (1544-1594) de dichter van La Gerusalemme Liberata, is gestorven als krankzinnige.

[p. 849]

103 erger beschooren is. Hy begaat alreede mislaagen, die men van niemant als van een¹⁰³ 104 zinneloose behoorden te dulden. Ten blijft noch by geen mislaagen. Sijn moedtwillig^104-5 105 bedroch begint haar rol te speelen. De toomeloosheit van sijn ongebonde pen, misbruikt 106 de goude Vryheit, die Hollandt voor vrienden en vyanden bevochten heeft. Dit is de 107 pen, die het schrift dat de naam van GROTIUS TESTAMENT voert, ter weerelt bracht.¹⁰⁷ 108 Het lust my nu sijn onbeschaamtheit in 't licht te brengen, en aan te wijsen, door wat 109 valscheidt hy de Hollanders heeft getracht in te scherppen; dat den Heere DE GROOT 110 zoo Papist was, als Hy is. Men kan my te gemoedt voeren, dat dit hier niet voegt voor 111 sijn Poëzy: maar men hoor hem self hier op, daar hy seit:

Mijn yver dwaalt van 't spoor, hy slacht den Predikstoel.¹¹²

113 Mijn yver slacht de sijne, het moet 'er nu meê door. Hy heeft het zich self op den hals¹¹³ 114 gehaalt, met dingen te schrijven op de naam van een ander, die nooit sulcx dacht. Voor 115 eerst gaat het niet vast, dat de jongste antwoordt aan den Heer Rivet, [daar hy Grotius¹¹⁵ 116 Testament uitgetrokken heeft] Grotius is uit de pen gevallen, ô neen! dit werk leit heel¹¹⁶ 117 twijffelachtig. Ten andren, of het al waar was, zoo heeft hy niet tegenstaende, uit een^117-18 118 ander gehaalt, 't geen hem meê, en achtergelaaten oft verdraait, al 't geen hem teegens 119 was. 't Is hem noch niet genoeg, dat Hy de teegenstellingen verduistert. Hy heeft verder 120 willen gaan. Men zie hoe valsch hy dat valsche Testament bezeegelt: als hy in den Tytel 121 deese woorden schrijft. Godt liet wel toe, dat te Rome en elders de zeden bedorven wier-^121-39 122 den: maar door Godts bestieringe, wert daar nooit de Leere bedorven, die teegen deeze 123 quaade zeeden zelfs strijdig is. Indien 't Grotius is, die dees woorden schreef, wie zal dan 124 derven ontkennen, dat die Zon der Geleertheit Papist was? want hier werdt gezeit, dat 125 te Roome de zeeden wel bedorven wierden; maar dat daar nooit de Leer bedorven 126 werdt. Volgens deez' bekentenis is dan de Roomsche d'onbedorven Leer: en DE GROOT 127 Roomsch-gezindt. ô Dichter wat verdicht gy al! Dit zeit dien schrijver, die gy niet ver- 128 zeekert zijt dat Grotius is, niet. Hoort hem in sijn eigen taal, dus spreeckt hy; in 't acht- 129 entwintigste bladt, Corrumpi quidem mores Romae, et alibi, passus est Deus; at Doctrina, 130 illis ipsis malis moribus contraria, Deo ita res dirigente, corrupta non est. dat is; Godt 131 heeft wel toegelaaten, dat de zeeden, te Roomen en elders bedorven wierden; maar de 132 Leer, strijdende zelf teegen deeze quaade zeeden, is, door Godts bestiering niet bedorven. 133 Staat hier dat de Leer te Roome niet bedorven is? op dees woorden vindt d'Onroomsche 134 Kerck zelf niet te zeggen. Wie ziet niet dat den Schrijver het oog gehadt heeft, op het 135 zeggen van Erasmus: oeffent u in Christus leere [quae adhuc intacta est] die noch ongeschendt 136 is? Dus betoont onzen Poët, dat hy een handt heeft van een anders wel-gesproocken¹³⁶ 137 woorden schendig te verdraayen: met 'er het woort daar tusschen in te voegen. Dit 138 tusschenvoegen strijdt teegens de voeglijkheyt. Het viel oock nooit in een oprecht ge- 139 moedt. Ten blijft hier noch niet by. Sijn blinden yver springt in 't endt veel verder in

103 Ik zorge: ben bezorgd.

104-5 moedtwillig bedrog: opzettelijke vervalsching.

107 Grotius Testament (Zie hiervoor blz. 623). Hier wordt het eerst bekend gemaakt, dat Vondel de schrijver is van het anonieme ‘Grotius Testament’.

112 vs. 18 van Vondels Decretum Horribile (Dl. III, pag. 346).

113 het moet 'er nu meê door: het moet nu maar eens gezegd worden.

115 gaat..., staat het niet vast; de ‘Discussio’ was zonder naam verschenen, maar is zeker het werk van Grotius. Het werd in Remonstrantsche kringen reeds verwacht, sinds het najaar van 1643, toen Grotius zijn aanteekeningen over Rivet van zijn zwager terugvroeg om zelf hem van antwoord te dienen, nu niemand der vrienden de taak van hem wilde overnemen. (Zie o.a. Brandt en Cattenburch, II, 256).

116 leit: ligt.

117-18 uit een ander gehaalt: uit elkander gerukt.

121-39 'T LATIJNSCHE CITAAT enz.: De Voorredenaar spreekt hier volstrekte onwaarheid met het Latijn van Grotius' Discussio vóór zich. Daar wordt op blz. 27 en 28 gewezen naar Rome in de volgende duidelijke bewoordingen: ‘Parendum est ergo traditioni, dummodo bene probetur, id est, quantum aequo homini satis esse debet. Sic fiet, ut, secundum Augustini prudens monitum, sacrorum librorum saluberrima auctoritas, nec contemta penitus obsolescat, nec interminata confundatur. Ea autem, de qua loquor, traditio colligi quidem potest & ex veterum scriptorum consensu; sed optime tutissimeque colligitur in Concilio universali, ubi tot sunt viri eruditi, ut nullus sit liber ignoratus omnibus: praeterea episcopi testari possunt, quid in suis Ecclesiis semper receptum fuerit. Consensus autem istius qui in veterum scriptis, maximeque in Conciliis universalibus apparet, custodes quidem sunt, Episcopi omnes, sed auctoritatis AD VERITATEM unitatemque retinendam praecipue Episcopus Romanus, quem Ecclesiae aliae, ad vitanda ex rebus dubiis schismata, consulere, ex quo Apostoli in terris vivere desierunt, sunt solitae. Et hinc est quod Ecclesia Romana ab antiquis dicitur aliarum Ecclesiarum magistra. Hanc viam iniit Hieronymus, in quaestione de Hypostatibus: hanc Afri Episcopi in quaestione de Gratia: hanc alii viri, ingenio, eruditione, pietate praestantes. Corrumpi quidem mores Romae et alibi passus est Deus: at doctrina, illis ipsis malis moribus contraria, Deo ita res dirigente, corrupta non est’. [Onderstreping natuurlijk van mij].
Vondel heeft van deze passage niet enkel den laatsten zin vertaald als motto voor het titelblad, maar hij heeft haar als het 4de der ‘Hoofdpunten’ meegedeeld in haar geheel: ‘Men behoort dan - vertaalt Vondel - de traditie of overleveringhe te volghen, wanneerse maer wel bewesen wert, dat is, voor so veel een redelijck mensch behoorde genoegh te zijn. So sal het gebeuren, na Augustijns wijse vermaninge, dat de heylsame geloofwaerdicheyt der heylige schrift niet gheheel veracht, krachteloos, noch met verwarringhe ghedreyght werde. Maer de Traditie, waer van ick spreeck, kan oock wel vergadert worden uyt d'over-eenstemminghe der oude schrijveren; allerbest en sekerlijckst wortse vergadert in het alghemeene Concilie, daer so vele geleerde mannen zijn, dat geen boeck gevonden wort, het welck niet een yeghelijck bekent is: [nauwkeuriger ware hier voor de laatste 5 woorden: aan een yeghelijck onbekent is] daerenboven konnen de Bisschoppen ghetuyghen, wat in hun Kercken altijt aenghenomen wierdt. Alle Bisschoppen zijn wel bewaerders van dese over-eenstemminge, die in de geschriften der Ouden en meest in d' alghemeene Concilien blijckt: maer van de gheloofwaerdigheydt der selve is insonderheyt bewaerder de Bisschop van Rome, [het Latijn zegt duidelijker en sterker: ‘tot het behoud van de waarheid en de eenheid’] by wien sedert d'Apostelen in de werelt leefden, andere Kercken plachten raedt te halen, om scheuringen, in oprijsende gheschillen, te vermijden: en hierom wordt de Roomsche Kerck van de Ouden ghenoemt ‘De Meestresse van andere Kercken’. Desen wegh ginck Hieronymus in, in sijn geschil ‘de Hypostatibus’; oock d'Africaensche Bisschoppen in 't gheschil van de Gratie: oock andere kloecke geleerde en overgodtvruchtige mannen. ‘Want Godt liet wel toe dat te Rome en elders de seden bedorven wierden; maer door Godts bestieringhe werdt daer noyt de leere bedorven, die tegen deze quade zede self strijdigh is’. Ten overvloede: 1^o de Voor-redenaar, die zijn pamflet dagteekent van Nieuwjaar 1647, heeft te voren nog Rivet's Dialysis kunnen lezen, 't antwoord op de Discussio, en kunnen zien, dat Rivet en Vondel uit het Latijn hetzelfde lezen. 2^o Reeds in zijn ‘Votum pro pace’ van 1642 schreef Grotius op blz. 36 over de ‘Ecclesiae cum Romana Sede cohaerentes’: men moest misbruiken uitzuiveren, ‘doctrina vero maneat, sed bene explicata’, d.i. de leer echter blijve zoo, maar worde dan goed uitgelegd! - Al staat er dus in het door de Voor-reden uitgeknipte Latijnsche zinnetje niet het woordje ibi, Vondel gaf den inhoud juist en duidelijk weer met het woordje daar. - Verbetering: Op blz. 624, r. 7-vv. wordt gesproken van een mogelijke zetfout et voor ut alibi; et geeft echter een goeden zin, als men denkt aan het zooeven aangehaalde: ‘Ecclesiae cum Romana Sede cohaerentes’.

136 betoont: bewijst; dat hy een handt heeft: dat hij er slag van heeft.

[p. 850]

140 een Na-reede, daar hy dat Testament door wil bevestigen. Hier in gaat hy geweldig aan, 141 en zeit: dat den Schrijver, oft Grotius, zoo als hy 't neemt, de Roomsche Kerck, en Pausen 142 in haar volle kracht zet. Men luister wat'er den Schrijver self van zegt. In de zelve jongste 143 Antwoordt van den Geleerden Rivet, staat in 't achtienste bladt: Zulck een Kerkkenvreede 144 die den Paus oppermacht geeft, zoo in Kerckelijke, als in Rijxzaaken, staat Grotius alzoo 145 weinig toe, als Casaubonus. En noch verder in 't twee hondert en vijfentwintichste bladt¹⁴⁵ 146 zeit hy: Dit is niet de Kerk onder den Paus te werpen, op dat hy daar met omspring naa 147 't hem lust en gelieft, maar herstellen de ordre die wijslijk ingestelt was. Ziet het vijftienste 148 bladt, daar staat: Grotius noemt dat Papisten, die alle woorden en werken van den Paus 149 aanneemen. Gaat voort en ziet in de twee hondert en sevenenvijftigste zijde, daar staat: 150 Hadden zy daar op gelet die voor de misbruikken der zaaken, de zaaken zelf hebben wech 151 genoomen, wy zouden deeze scheuring niet hebben. Bekent den Schrijver hier niet dat 'er 152 misbruikken zijn? Hebben wy strax niet gehoort, dat hy de Kerk den Paus niet wil onder- 153 werppen: maar herstellen d'ordre die wijslijk ingestelt was? ik roer hier maar eenige 154 dingen aan. Dit 's niet als een kleen gedeelte van des Poëts geheele valschheit. Zoo ik^154-55 155 verder gedrongen werd, zal ik niet laaten verder te gaan; om al sijn Bedroch aan den 156 dach te brengen. Dat Vondel nu met my teruch treê, en overlees de schriften, daar hy 157 sijn eigen schrift uit trok: en zie of dien Schrijver zoo Roomsch is, als men hem afschildert. 158 Grotius heeft al oover lang geklaagt; dat 'er eenige zijn, die de Kerkken doen zeggen, 159 en gevoelen al wat hun in den zin komt: en zal Vondel nu koomen, en De Groot doen 160 zeggen en gevoelen, naar sijn doodt, al wat hem in 't hooft schiet? in de hailige wetten

145 Casaubonus: (1559-1614) Fransch Hellenist.

154-55 zoo ik verder gedrongen werd: indien ik nog door een wederlegging van Vondel genoodzaakt werd.

[p. 851]

161 van den Wet-geever Moyses staat: Gy zult geen valsche Getuigenis geeven. En mach men 162 valsche Testamenten uitschrijven, en daar dingen uit betuigen, die daar nooit in gevonden 163 konnen worden? waartoe vervalt den mensch? deeze duistere waarheit heb ik willen het 164 momaanzicht af trekken, ten gevalle der Hollanders, die de Latijnsche taale onkundich¹⁶⁴ 165 zijn: op dat niemandt sich voortaan vergaape aan den doorluchten naam van Grotius, 166 en geloof al 't geen men verziert dat Grotius gelooft heeft. 't Is onbillijk dat de Roomsche¹⁶⁶ 167 zullen zeggen, dat Hy Roomsch was; om dat hy eenige van hun Leerpunten niet wraakte: 168 maar noch onbillijker is 't dat d'Onroomsche zouden zeggen, dat hy 't was; om dat hy 169 al de Leerpunten der Roomschen niet heeft willen verwerpen. Men doet hem ongelijk: 170 als men derft denkken, 't geen men wel derft schrijven. Hy heeft een Kristelijk oogmerk 171 gehadt; dat was het heelen der wonden, van het deerlijk gescheurde en quijnende Kristen- 172 dom. Dees lust tot der kerkken Vreede, was hem van heeden nocht gistren niet aan- 173 gewaait. Sijn Jeugt heeft die goddelijke Natuur vroeg ingezoogen, van den vreedtsaamen 174 Franciscus Iunius, en den Godtvruchtigen Uytenbogaert, by wien hy opgevoedt is. Men¹⁷⁴ 175 lees hier op de Godtsdienstigheit der Heeren Staaten van Hollandt, die hy in den jaare¹⁷⁵ 176 1613, al geschreeven heeft. Hier in klaagt hy, op verscheide plaatzen oover onze bitter- 177 heit. In de drieentwintigste zijde zeit hy: Van de Roomsche wil ik niet zeggen, hoewel 178 nochtans eenige huidendaags niet willen lijden, dat sy met ons eenen Godt, en eenen Kristus 179 hebben. Dit stak hem toen al teegens de borst. In de tsestigste zijde staan deeze woorden.¹⁷⁹ 180 Hy moeste voorwaar wel ongevoelijk, ja van yzer en staal zijn, die niet en zoude wenschen, 181 dat alle Kristenen mochten eens gezindt zijn. En in de hondert en twintigste zijde bekent 182 hy, dat de Roomsche Kerk wel iets goets kan overgehouden hebben. Leest sijn eigen 183 woorden. Hy zeit: Dat wy ons laaten voorstaan, dat, hoe wij verder van 't gebruik der 184 Roomsche Kerkken in alle zoodanige dingen zonder eenig onderscheit te maaken, afwijkken, 185 hoe wy zuiverder zijn, zonder ook eens te willen aanmerkken, dat de zelve kerkke, niet 186 tegenstaande haare meenigvuldige krankheeden, ten minsten wel yet van haaren eersten 187 ouden gezonden standt kan oovergehouden hebben.¹⁸⁷

Excessit medicina modum nimiumque secuta est,^*
Quà morbi duxere, manus.

190 Die dit zeggen, en haar daar oover bedroeven, en moogen niet meer gezeit worden naar 191 't Pausdom te hellen, dan men zoodanige schande de geheele Engelsche Kerkke opleggen 192 kan: welkker Hervorming aangevangen zijnde: niet door bezondere ongestuimigheit, maar 193 met oopenbaare raadt en Gezach, deeze maate gehouden heeft, dat zy wech nam 't geen 194 wech genoomen behoort te zijn, laatende blijven, 't geen zonder ongodlijkheit en oovergeloof 195 gelaaten kon werden. Oordeel nu, ô Hollanders, en ooverweeg of Grotius, oover vieren- 196 dartig jaaren, toen hy dit schreef, niet al zoo Roomsch gezindt was, als toen hy gestorven 197 is. Eevenwel heeft de Geneefsche Kerkke, ten dien tijde, sijn gevoelen in geloofs-zaaken, 198 niet teegengesprooken, nocht hem met de Pausselijke leere derven betichten. Oft iemant¹⁹⁸ 199 hier nu wilde vraagen, wiens Godsdienst hy dan behertigt heeft? Ik zal 't zeggen. Hy 200 was nocht Pausgezindt, noch Kalvinist, nocht dwaalende Sociniaan, &c. maar een Kristen, 201 Die, ziende veel van 't oudt voor oovergeloof, veel van 't nieuw voor neuswijs aan en scheu- 202 ring uit scheuring spruiten, zoude geerne tusschen beide heen, met grondtpunten alleenlijk, 203 den wech der waarheidt gebaakt hebben. Dit was zyn Godsdienst. en dit is 't gevoelen,

164 momaanzicht: masker.

166 verziert: verdicht.

174 Franciscus Iunius: De Groots professor te Leiden, bij wien hij woonde; J. Uytenbogaert: (1557-1644) de leermeester van De Groot, bij wien hij in Den Haag verbleef.

175 de Godtsdienstigheit, het door Uytenbogaert uit het Latijn ‘Ordinum Pietas’ vertaalde strijdschrift van Grotius tegen Sibrandus Lubbertus. De toelichting van Grotius' Discussio van 1645 met de Pietas van 1613 is geheel onjuist. In 1613 ging Grotius' historische sympathie niet verder dan dat zelfs de katholieke Kerk nog wel iets gezonds kon behouden hebben; in 1645 verwijst hij het Protestantisme naar de Moederkerk, wier leer niet bedorven is.

179 tsestigste: zestigste.

187 Verzen uit Lucanus: ‘Pharsalia’ II, vs. 142-43, door Uytenbogaert vrij vertaald: Alle Medicijn is quaet | Alsse maet te boven gaet.

* Verbetering: Brandt schrijft Quo in plaats van Quà.

198 met de Pauselijke leere derven betichten: van de Pauselijke leer durven beschuldigen.

[p. 852]

204 't welck het Hooft der Poëten en Histori-schrijvers schrijft, dat Kassander en ook Bal-²⁰⁴ 205 duïn, gehadt heeft: en dat yder gemaatigdt Kristen, mijns oordeels, behoort te hebben. 206 maar dit's al te ver gegaan.

207 Bescheyde Leezer, ik misbruik uw geduldt. Vergeef Vondel dat hy u bedroogen²⁰⁷ 208 heeft: en my dat ik u zoo lang ophieldt, om 't bedroch t' ontdekken. Vermaak u, naa 209 't hooren van dus lang een Voor-reeden, in sijn onnavolgelijke Saterdichten. en geloof:²⁰⁹ 210 dat hy beeter Poët, als Theologant is. Vaar wel.²¹⁰

211 P.⁺

212 Uit mijn boekvertrek, den eersten dach van den jaare 1647.

De vraag, wie de bewerker is van de ‘Voor-reden’, en der uitgave van J.v. Vondel's Poesy, Het Tweede Deel, 1647, is niet documenteel opgelost, ofschoon alles er op wijst, dat het Geerard Brandt is. Van Lennep, Vondel, Dl. V, blz. 549 geeft hiervoor m.i. afdoende bewijzen.

G.M.C. Loeff, in zijn proefschrift: ‘De Nederlandsche Kerkgeschiedschrijver Geeraardt Brandt’, Utrecht, 1864, blz. 132-133, maakt bezwaar tegen v. Lennep's opvatting, en tracht die op goede gronden te weerleggen.

Dr. Eelco Verwijs, schrijft in de Voorrede van zijn uitgave van ‘Vondels Leven’ door Brandt, (1866) dat hij het niet eens is met Loeff, en houdt Brandt voor den schrijver. Van dezelfde meening is Dr. Jonckbloet in zijn artikel ‘Het Brandt-Vondel vraagstuk’ in Tijdschr. Ned: Taal & Letterk. I, 56.

Dr. G. Penon oordeelt, in zijn Historische en Bibliographische beschouwingen van Vondels Hekeldichten (1873) op blz. 185, na al de meeningen getoetst te hebben, dat het gewaagd is ‘uit het aangehaalde een resultaat te trekken’, en wil ‘wachten tot nieuwe vondsten nieuwe gezichtspunten openen’.

Alberdingk Thijm acht Brandt den schuldige, en heeft in De Gids, 1873, blz. 389, en in de Nederl. Kunstbode van 1874, blz. 109, eenige opmerkelijke bewijzen daarvoor aangevoerd. Zie de plaats hierna.

Uitvoerig heeft Jonckbloet in zijn Geschiedenis der Ned. Letterk. Dl. IV, 4e druk, blz. 332-341 (eerste druk is van 1872) de vraag nog eens in alle bijzonderheden behandeld, en hij beschouwt Brandt stellig als den verzamelaar van Poesy 1647 en den schrijver van de Voor-reden.

Toen J.C. Matthes in 1874 Brands ‘Leeven van P.C. Hooft’ herdrukte, kwam hij op tegen de beschuldiging dat Brandt de Voor-reden geschreven zou hebben (blz. 99).

Een nieuw gezichtspunt trachtte Mr. Adr. de Vries Az. in de Nederl. Kunstbode (1874, No. 13) te openen door ‘Niet Brandt, maar Oudaen’, als den schrijver aan te wijzen. In de volgende aflevering werd zijn meening weêrlegd door J.A. Alberdingk Thijm, die nog nieuwe bewijzen bijbrengt voor Brandt's schuld.

Jan te Winkel komt in zijn ‘Ontwikkelingsgang’ ook tot de conclusie, dat Brandt de schuldige is. (Tweede druk, Dl. III blz. 493). Hij zegt: ‘Wie nu heeft Vondel deze poets

204 P. Cz. Hooft vermeldt Nederl. Historien (Ed. 1677, bl. 47) dat G. Kassander, Duitsche theoloog, († 1566) en de godgeleerde Balduïn, dezelfde meening als Grotius waren toegedaan in den godsdienst. Over Grotius' latere godsdienstige zienswijze laat Hooft zich uit in een brief aan Wickevoort van 1645: Hooft wenschte, dat alle pennen hem inkt geweigerd hadden in de behandeling der stof van den Antichrist: Grotius' betoog, dat de Paus niet de Antichrist is.

207 Bescheyde Leezer: verstandige, tot oordeelen bevoegde Lezer.

209 Saterdichten: Hekeldichten.

210 Vondel heeft in zijn ‘Altaergeheimenissen’ bewezen een degelijk theologant te zijn, zooals Brandt ervan zegt: ‘het was geleerd en kunstig uitgevoert’. En: ‘Inzonderheit was men verwondert, dat hij de duistere woorden van Thomas Aquinas, en andere Paapsche Schoolleeraren, omtrent deze stof bedacht, zoo gelukkig in 't Hollandtsch wist uit te drukken’.

+ P. beteekent blijkbaar: Protestant, tegenover R.C. is Roomsch Catholiek, waarmede de Na-rede onderteekend is van ‘Grotius Testament’. Tegenover: ‘Uit mijn boekvertrek,’ stond bij Vondel: ‘In Santen’, de plaats der heiligen, of de kerk. De plaats der uitgave: ‘In Vredestadt, By Gerusthart de Wit, MDCXLV (1645) wil misschien te kennen geven, dat de Groot in de stad van den vrede (Rome?) vertoefde, en gerust was in zijn zuiver geloof. Dit adres is slechts vertaling van Grotius' Rivetiani Discussio: Irenopoli, H. Candidus 1645.

[p. 853]

gebakken? Bij mij lijdt het geen twijfel, of Westerbaan heeft er den stoot toe gegeven en de jonge Geeraardt Brandt heeft het werk uitgevoerd’.

In ‘Het Leven van Vondel’ door Dr. P. Leendertz Jr. wordt ook Brandt als de verzamelaar van Poesy 1647 en schrijver van de ‘Voor-reden’ (Blz. 262-263) genoemd.

Als afdoende bewijzen voor Brandts auteurschap strekken o.a. de volgende gegevens: regel 85 worden de woorden aangehaald van ‘een der weereltwijste en geleerdtste mannen van Hollandt’: ‘Mij deert des mans, die geenes dings eerder moede schijnt te worden, dan der ruste’. Hooft schreef dat in een brief aan Barlaeus, (Brieven van Hooft IV, 182), bij de uitgave van Vondels Altaergeheimenissen in 1645, Brandt, die zeer bevriend was met Barlaeus, zijn aanstaanden schoonvader, is alléén in de gelegenheid geweest kennis te nemen van dezen, toen nog ongedrukten brief, dien hij later ook aanhaalt in zijn Leven van Vondel.

In regel 201 wordt een zin aangehaald uit Hoofts Nederlandsche Historiën, die Brandt nog tweemaal vermeldt in zijn Historie der Reformatie (Tweede druk, Dl, I, 261) en in een versje onder het portret van Casander, dien hij ook in dit verband noemt. Van Vloten acht deze opmerking van Alb. Thijm ‘inderdaad een niet onbelangrijk inwendig bewijs’, dat Brandt en niet Oudaen de schrijver is. (Ned. Kunstbode, 1874, blz. 109). Een citaat waaraan een schrijver zóó gehecht blijkt in twee gevallen, is waarschijnlijk ook in het derde van denzelfden schrijver.

De eindconclusie van al deze beschouwingen is, dat niemand dan Geerard Brandt de verzamelaar is van Poesy 1647 en de schrijver van de hatelijke Voor-reden.

Nauw met dezen bundel samen hangt het toevoegsel van de 16 anti-katholieke verzen, die zijn aangehecht aan Vondels ‘Uitvaart van Henricus de Groote’, in den tweeden druk van Poesy 1647. De vraag, of zij echt werk van Vondel zijn, en door wien ze zijn gemaakt en ingelascht bij Vondels gedicht is afdoende opgelost in het artikel van Dr. H.W.E. Moller in ‘Bijblad voor Taal en Letteren’ (van ‘Opvoeding en Onderwijs’), 1917, blz. 51 tot 67. Geen ander als Westerbaen is er de maker van, die ze ook heeft doen afdrukken in den door Brandt uitgegeven verzamelbundel van 1647, Tweede druk.

Dr. G. Penon heeft in zijn Bijdragen tot de Gesch. der Ned. Letterkunde, 1880, Dl. I, blz. 57 volg. de 16 verzen aan een nauwkeurig onderzoek onderworpen, en ze aan Westerbaen's pen toegeschreven. Alb. Thijm hield ze voor Vondels werk. (Portr. v. Vondel, 1876, blz. 9).

Dr. P. Leendertz Jr. heeft in Tijdschr. voor Ned. T. & L. 1916, Dl. 35, blz. 1, nog trachten te bewijzen, dat de 16 ondergeschoven verzen toch echt en niet van Vondel zijn. Doch na het artikel van Dr. Moller is dit niet vol te houden.

Verschillende overeenstemmende plaatsen tusschen Kracht des Geloofs¹⁾ en Voor-reden wijzen op nauwe verwantschap van beide schotschriften:

1^o. De gedichten in de Voor-reden aangehaald, worden ook vermeld in ‘Kracht des Geloofs’, n.l. Papiere Geld, Blixem van 't N.-H. Synode, Roskam, Harpoen, Grouwel der Verwoesting, enz. Al deze verzen zijn juist in Poesy 1647 herdrukt.

2^o. De 16 ondergeschoven verzen van de ‘Uitvaert’ worden reeds aangehaald in ‘Kracht des Geloofs’, (1645) ofschoon zij pas gedrukt worden in den Tweeden druk van Poesy 1647. Westerbaen kende ze dus reeds lang omdat....hij ze zelf had gemaakt.

3^o. Regel 103, Voor-reden: ‘Hij begaat alreede mislaagen, die men van niemant als van een zinneloose behoorden te dulden’.

‘Kracht des Geloofs’, derde boek:

‘Hoe komt het by dat Vondel, mijn verkooren,
Het recht gebruyck van zinnen heeft verloren’.

4^o. Regel 89, Voor-reden: eenige vreesen dat Hij noch wel Joodtsch mocht worden’. ‘Kracht des Geloofs’, slot:

‘En wert hij Joots: dat 's in syn naem te spellen;
Men hoeft alleen de T voor d' S te stellen’.

1) Het adres van den eersten druk: ‘Tot Schiedam, in de Oude Druckerye’, staat tegenover het adres van Altaergeheimenissen: ‘Te Keulen: In de Nieuwe Druckerye’, en bewijst de uitgave kort na dit gedicht.

[p. 854]

Ten slotte zij er nog op gewezen, dat het versje ‘Toe-gift aan Joost van Vondel’; geteekend P, dat aan Brandt wordt toegeschreven omdat het dezelfde onderteekening heeft als de Voor-reden; namelijk ‘Zoo een rechtvaardig mensch door het Geloove leeft’, gedrukt in ‘Verscheyde Gedichten’ 1651, na de 16 ondergeschoven verzen en ‘Kracht des Geloofs’, ook door Westerbaen wordt ingelascht bij het 4e Boeck van zijn ‘Ockenburgh’ (1651). Een sterk bewijs van connectie tusschen de beide lasteraars van Vondel: Westerbaen en Brandt, die beiden in al de geheimen waren ingewijd.

Toen Vondel in de door hem zelf verzorgde uitgave zijner Poezy, van 1650, de ‘Uitvaart van Henricus de Groote’ (nu getiteld: ‘Treurdicht van Henrick de Vierde’) herdrukte onder de Oude Rymen, nam hij natuurlijk de vervalschte 16 verzen niet daarin op. Hiermede ontkende hij openlijk zijn auteurschap, waardoor Westerbaen, die het eerst de vervalsching als echt had laten drukken, een vreemd figuur sloeg. Vandaar dat de drukker aan den lezer in de derde uitgave der Poesy van 1647, die in 1660 verscheen, genoodzaakt was een opheldering te geven om den goeden naam van Westerbaen te redden. De drukker verwees daarom naar het eerste Deel der Poesy, zoo als dit bij Vondel zelf is uitgegeven (dus in 1650) en doet het voorkomen of Vondel hier de 16 verzen heeft weggelaten. Dus de eene leugen om de andere goed te maken!

Vgl. Nog 'n keer die Brandt-Vondel-Vraagstuk, door S.J. du Toit (Tijdschrift van Ned. Taal en Letterkunde 45, blz. 308-vlg., 1926).