De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[p. 771]

Altaer-Geheimenissen.
Het derde Boeck. Offerhande.^*

Als 't martelfeest van 't zaligh paer genaeckt,⁺
Dat over Rome en zijn palaizen waeckt,^{vs. 1-2}
Verschijnt het beelt der Arragonsche Kroonen,³
[Die 't eêl bezit der Siciljaensche troonen
Ontleenen van zijn Heiligheit, URBAEN]^3-55
In 't rijck gewelf, gewijt op Vatikaen,⁶
En biedt, bestuwt van Koningklijck geleie,
Zijn' leenheer een sneeuwitte hackeneie;⁸
Het jaerlix merck der schultbekentenis:⁹
Gelijck met recht de leenman schuldigh is
Den eigenaer het eigen op te dragen,¹¹
Te kennen en te dienen al zijn dagen.¹²

Zoo dier verbint een tijdelijck genot⁺¹³

Hier mensch aen mensch, Stathouder van zijn' Godt:¹⁴
Met grooter recht moet zich de mensch verkleenen,¹⁵
En voor 't bezit van kostelijcker leenen¹⁶
Zijn' Schepper, dien geen tong voldancken magh,
Toe-eigenen, uit ootmoet en ontzagh,
Kentekens der al t'onwaerdeerbre panden
Van 's hemels liefde en gunst, die eeuwigh branden
En blaken, om te stieren al wat leeft

* In 't opschrift: Offerhande: Offerande (zie noot bij I, 3 over Vondels afleiding van dit woord), het Misoffer of de H. Mis, door Bellarminus in Lib. V behandeld.

+ [Randschrift:] Inleidinge, geschept uit het leen verheergewaden van Napels en Sicilie, door den Spaenschen Gezant te Rome: [Kantteekening bij vs. 1: verheergewaden: eigenlijk beleenen, geeft Vondel hier de beteekenis van: leen erkennen, vgl. Bespiegelingen, IV, 942.]

vs. 1-2 het feest van de H. Apostelen Petrus en Paulus 29 Juni.

3 het beelt: de vertegenwoordiger, de gezant.

3-5 Sedert 1442 beleende de Heilige Stoel de rijken Napels en Sicilië aan Arragon d.i. Spanje.

5 Urbaen: het blijkt hier, dat Vondel zijn leerdicht tot zóóver minstens schreef vóór 29 Juli 1644, toen Urbanus VIII stierf.

6 Versta: in de St. Pieter.

8 hackeneie: telganger (chinea); de vroeger verplichte dukaten schold Clemens VII in 1529 kwijt.

9 merck: teeken.

11 het eigen: zijn eigendom.

12 kennen: erkennen.

+ [Randschrift:] als een voorbeelt van 's menschen opdraght en offerhande aen Godt, aller dingen Schepper en eigenaer.

13 dier: nauw, strikt.

14 Stathouder van zijn Godt: bijstelling van het laatste mensch; de paus is stedehouder of plaatsbekleeder van den Godmensch Christus.

15 verkleenen: vernederen.

16 leenen: leengoederen.

[p. 772]

 

Naer 't heil, waerom het Godt geschapen heeft²²

 

En na den val genadighlijck verloste;

 

't Welck zijn Gezalfde aen 't Kruis den dootsnick koste.²⁴

25

O rijckdom van genade! o milde troon!²⁵

 

Die wat ghy hebt ons schonckt met uwen Zoon;

 

Wat kunnen wy aertwormen, in dit leven,²⁷

 

Den Vader Zone en Geest toch wedergeven?²⁸

 

Wat Heiligh licht my toe met zijnen strael,²⁹

30

En leert my, hoe ick best mijn schult betael',

 

Ten minste naer het uiterste vermogen?

 

Ondanckbaerheit mishaeght de zuiverste oogen.³²

 

Dit docht ick by my zelven, en vernam⁺³³

 

Sint Pauwels, die van boven nederquam,³⁴

35

Om, zoo het scheen, mijn leerzucht te gerieven.³⁵

 

Zijn hantgebaer was eene rol met brieven:³⁶

 

d'Eerwaerdigheit van aengezicht en baert

 

En opzicht, zoo diepzinnigh, als bedaert,

 

Bewogen my dat groote licht te groeten,

40

't Welck staen bleef, daar ick neêrboogh, voor zijn voeten

 

En 't lange kleet, dat op de hielen hing.

 

Hy sprack aldus: de lust, die u beving,⁺

 

[Om eenmael van ondanckbaerheit ontslagen,⁴³

 

Alleen aen Godt, den Schepper, op te dragen

45

Zijn eigendom en hooftgerechtigheit,⁴⁵

 

Waer door men paeit zoo hoogh een Majesteit]⁴⁶

 

Verruckt my, uit den schoot der zaligheden,

 

Door zoo veel luchts en kreitsen, naer beneden.⁴⁸

 

Nu luister toe, en leer uit mijn bericht

50

Den dienst, waer aen de Kristen blijft verplicht.

 

Hoewel geen tijdt 't bederf kost overgapen,⁺⁵¹

 

Noch bleef den mensch, van aenvang, ingeschapen,

22 waerom: waarvoor.

24 Gezalfde: Christus.

25 Vgl. Rom. XI, 33; Eph. II, 7.

27 aertwormen: vgl. I, 17.

28 Vgl. Ps. CXV, 12.

29 Wat Heiligh: welke heilige.

32 De bekeerling aan 't woord!

+ [Randschrift:] Sint Pauwels verschijnt den Dichter.

33 docht: dacht; vernam: nam waar, bemerkte.

34 Sint Pauwels: de Apostel (zie nader aant. bij Personagiën van Pet. en Pauw., dit deel blz. 226), als schrijver van een brief aan de Korinthiërs (I Cor.) en van dien aan de Hebreën voor Vondel hier de geeigende gids.

35 leerzucht: leergierigheid.

36 hantgebaer: wat hij in zijn hand droeg (baren: dragen) Vgl. Bruyloftbed v. Hoofd en Hellemans, vs. 265, Dl. 3, blz. 165; Maeghden, vs. 1515, Dl. 3, bladz. 771; in Hierusalem Verwoest vs. 631 beteekent het, evenals in Hoofts Granida vs. 772, bedrijf; eene rol met brieven: van den heiligen Paulus zijn in het Nieuwe Testament 14 brieven bewaard.

+ [Randschrift:] om hem te leeren hoe de Kristen aen d'offerhande verplicht zy.

43 Ook dit is een zelfaanklacht èn een juichkreet van den meer dan 50-jarigen bekeerling.

45 hooftgerechtigheit: hoogste recht, summum jus. nl. op het offer.

46 paeit: verzoent, bevredigt.

48 kreitsen: hemelsferen volgens het stelsel van Ptolomeus; van kreits in kreits: Lucifer, vs. 11.

+ [Randschrift:] door de Wet der nature,

51 Versta: hoewel de zedelijke verzwakking van den mensch ten gevolge van de erfzonde nooit door den tijd werd hersteld; kost: kon; overgapen: wegnemen.
Volgens de kantteekening bedoelt Vondel te betoogen, dat het offer als zoodanig door de natuurwet den mensch geleerd wordt; Bellarminus zegt, (853 B) dat dit begrip ‘voortkomt uit het licht en het instinkt van de natuur en een eerste beginsel is ons door God ingeschapen’. Vgl. vs. 68 en later vs. 1510-11 en zie Bespiegelingen, IV, 907 v,v.

[p. 773]

 

Dat hy den hals most buigen onder Godt;⁵³

 

Wiens miltheit hem beleende met genot

55

En heerschappy en maght der zichtbre dingen,

 

Die 't Wezen van d'Almogentheit ontfingen:⁵⁶

 

En zeker, wat kon 't reedlijck schepsel min,⁵⁷

 

Dan wederom met al zijn hart en zin

 

Dien Schepper, zoo ten schepsele genegen,⁵⁹

60

Te schencken iet van dien ontfangen zegen;⁶⁰

 

't Zy vee, of vrucht; getuigende onvermoeit

 

Van 't goet, dat uit dees bron der goetheit vloeit;⁶²

 

Die eeuwigh rijck, niet hoeft de veltgeschencken⁶³

 

Der menschen, maer gedient wort, datze dencken⁶⁴

65

Met danckbaerheit, hoe aller dingen Heer

 

Het alles schiep en voortbroght tot zijn eer:⁶⁶

 

Gelijck ghy wel bevroede deze reden,⁶⁷

 

Den mensche, als van Nature, in 't hart gesneden,

 

Of dus in 't oor geluistert: mensch, ga heen,⁶⁹

70

En breng, en bie den grooten Godt alleen,⁷⁰

 

Tot teken van uwe armoede en uw snootheit;

 

Tot klaer bewijs van zijn onmeetbre grootheit;^71-72

 

Uw vee, of vrucht: en heiligh en verniel⁷³

 

Uw offergaef, gezielt, of zonder ziel.⁷⁴

75

Godt, d'oirsprongk zelf van 't wezen en het leven,

 

Eischt heel en al 't geen hy u heeft gegeven,

 

Zoo gaf men vroegh het eerstgeworpen lam⁺

 

En d'ackervrucht ten besten aen de vlam

 

En 't vier, gestoockt om naer de lucht te varen,

80

Van twee gebroêrs, zoo ras 'er broeders waren.⁸⁰

 

Zoo ving dees dienst, die nimmer zal vergaen,

 

In 's werelts wiegh, van d'Offerhanden aen:

 

Niet uitgebroet, door Bygeloofs verblintheit,⁸³

 

Maer ingevoert van wijze Godtgezintheit,

85

Van Abel zelf, den eersten martelaer;⁸⁵

 

Wiens heiligh bloet besprengde 't veltaltaer,

53 most: moest.

56 't Wezen: wezenheid en bestaan.

57 min: minder, vul aan: doen.

59 ten schepsele: tot het schepsel.

60 Te schencken: terug te geven.

62 dees bron der goetheit: God, vgl. Lucifer, vs. 295; Bespiegelingen I, 44-45.

63 hoeft: behoeft, noodig heeft.

64 datze dencken: doordat ze gedenken.

66 voortbroght: voortbracht.

67 reden: overtuiging.

69 geluistert: gefluisterd.

70 bie: bied.

71-72 Deze argumenten voert ook Sint Thomas Aquinas aan ten bewijze, dat het offer in de natuurwet ligt (Summa Theol. II, II, 85, 1).

73 verniel: vernietig; een offer is zonder vernietiging niet bestaanbaar.

74 gezielt: bezield, levend.

+ [Randschrift:] uit wiens kracht Abel offerde,

80 twee gebroêrs: Kaïn en Abel, Gen. IV, 1-2.

83 uitgebroet: verzonnen.

85 Abel: Bellarminus wijst op hem als op den eersten offeraar: 790 B; den eersten martelaer: zoo noemt Vondel hem ook al in De Helden Godes, Deel 2, blz. 319.

[p. 774]

 

En van 't gewelt des wreeden Kains klaeghde,

 

Die hem versloegh, vermits hy Godt behaeghde,⁸⁸

 

Door 't offerlam, dat op het branthout lagh,^86-89

90

En, als een beelt, op 't afgebeelde zagh.⁹⁰

 

Zoo d'oirsprongk van een werck het werck leert prijzen

 

Of laecken, kan geen hant u hooger wijzen.⁹²

 

De weerelt, 't hooft opstekende uit de zee,⁺⁹³

 

Die haer begroef, roock 't outer weêr van vee⁹⁴

95

En vogelen, door Noah aengesteken,⁹⁵

 

Voor zulck een gunst des hemels, hem gebleken.⁹⁶

 

Die reuck geviel zoo wel der watren Heer,⁹⁷

 

Dat hy besloot, den aertboôm nimmermeer

 

Te vloecken, noch d'inwooners te bederven.

100

Kon d'Offerhande een' grooter lof verwerven,

 

Dan uit den mont van Godt, die zelf verklaert,

 

Dat hy, om haer, de gansche weerelt spaert.

 

d'Aertsvaders, die den zelven Godt belijden,⁺¹⁰³

 

Noch niet vernoeght, dat zy hun zoons besnijden,¹⁰⁴

105

En voeren 't merck van 't opgerecht verbont,^104-05

 

Bezegelt door den noit besmetten mont;¹⁰⁶

 

Gaen evenwel ten outer, met hun gaven;

 

Oock d'onbesneên; wier namen onbegraven⁺¹⁰⁸

 

Zich mengelen in 't heilige geslacht,¹⁰⁹

110

Om offerhanden en giften, Godt gebraght.

 

Doch 't geen Natuur en d'outste vromen zetten

 

Ten regel, door hun onbeschreve wetten,

 

Wert door Godts wil, van Moses, zijnen tolck,¹¹³

 

Te boeck gestelt, in 't wetboeck, voor het volck,¹¹⁴

115

Dat hy verkoos om zijnen naem te trouwen,¹¹⁵

 

En aen de lucht Godts glori op te bouwen,¹¹⁶

 

Door zeden en gebruicken, rijck van tal;

 

Waer onder blonck het Offer, boven al

 

Zoo dier belast aen Aron en de zijnen,¹¹⁹

88 Die hem versloegh: die hem doodsloeg.

86-89 Vgl. Gen. IV, 3-8 en Hebr. XI, 4.

90 't afgebeelde: nl. het offerlam Christus.

92 kan enz.: Versta: dan kan men tot geen hooger criterium gaan.

+ [Randschrift:] en Noah, na 's weerelts springvloet,

93 de zee: van den zondvloed. vgl. Gen. VII, 17.

94 't outer: Gen. VIII, 20.

95 Noah: zoo blijft Vondel met de protestantsche bijbels den naam schrijven van De Helden Godes (Dl. 2, bldz. 324) af tot den titel van zijn laatste treurspel Noah toe; in dat treurspel blijft 't met de Vulgaat Noë; over Noë: Bellarminus 787 B, 790 B; aengesteken: aangestoken.

96 zulck een gunst: van de redding.

97 Vgl. Gen. VIII, 21.

+ [Randschrift:] oock d'Aertsvaders onder de besnijdenisse,

103 d'Aertsvaders: Abraham, Isaäc en Jakob; zelven: zelfden.

104 vernoeght: tevreden.

104-05 Vgl. Gen. XVII, 9-14; merck: uiterlijk teeken; opgerecht: opgericht, ingesteld.

106 den noit enz.: God.

+ [Randschrift:] en d'onbesnede Heiligen, volgens 't Recht der volcken, en de wet der nature, en naderhant door Moses wet in 't byzonder bevestight,

108 d'onbesneên: de onbesneden vaderen, die aan Abraham voorafgingen, en wier namen opgeteekend (onbegraven) staan.

109 in 't heilige geslacht: in de bijbelsche geslachtslijsten, vgl. Luc. III, 35-38.

113 Moses: vgl. Helden Godes, Moses de Wetgever. Deel 2, blz. 339.

114 't wetboeck: vooral de boeken Leviticus en Deuteronomium geven Gods voorschriften over Joodsche priesterschap en offers.

115 trouwen: trouw blijven.

116 aen de lucht: hoog, in 't aanschijn van de volkeren.

119 dier belast: ernstig opgedragen; Aron en de zijnen: Aäron en zijn priesters en Levieten; vergelijk De Helden Godes, Aäron der Priesteren zonne, Dl. 2 blz. 341.

[p. 775]

120

Die voor de hutte, en 't heilighdom verschijnen,¹²⁰

 

Als Priesters, om d'altaren ga te slaen¹²¹

 

En 't offerampt; waer by de wet moet staen,

 

Die d'offereere ontzeggende allen Goden

 

Der Heidenen, naer 't licht van zijn geboden,

125

Den eenen Godt, bekent by Abraham,

 

Door gaven dient en viert met Offervlam.

 

Ten leste komt, na 'et afgepijnt verlangen⁺

 

Der vaderen, Godts Zoon zijn zegel hangen

 

Aen d'Offerhande, op tweederhande wijs.

130

Hy offert zich ten offerdranck en spijs,¹³⁰

 

In schijn van weite en wijnstock; eerst onbloedigh,¹³¹

 

Daer na bebloet, en lijdzaem en langkmoedigh,

 

En tastelijck en zichtbaer aen 't altaer

 

Van 't Heidensch Kruis, met zuchten en misbaer.¹³⁴

135

Dit Offer nam een einde met zijn leven;

 

Maer 't ander slagh van offren is gebleven

 

Eeuw in eeuw uit, na zijn verrijssenis;

 

En duurt, zoo lang hy zelf Aertspriester is,¹³⁸

 

En offert door Stadthouders op der aerde¹³⁹

140

Zijn lijf en bloet, van onwaerdeerbre waerde.

 

Natuur en wet veranderden haer' plicht

 

Van offeren, toen Kristus 't offerlicht

 

Des nachts ontstack, en dreef de duistre naerheit^142-43

 

Der schimmen voor zijn afgebeelde waerheit.^143-44

145

Het offren Jode en Onjode eerst gemeen,¹⁴⁵

 

Verkeerde en weeck voor dezen dienst alleen.

 

Wanneer de zon, dat wondre hemelwonder,

 

Haer' glans ontvouwt, gaen alle starren onder,

 

En luicken strax haer oogen voor 't gezicht¹⁴⁹

150

Van 't weergalooze en alles doovend licht.

 

Maer eer men noch den Zoon der Maeght Marye

 

In 't eeuwigh ampt ten Opperpriester wije;

 

Het eenigh wit, waer naer ick vast verlang;¹⁵³

120 de hutte en 't heilighdom: de tent met de Verbondsark.

121 ga te slaen: waar te nemen.

+ [Randschrift:] en endelijck bezegelt door Kristus onbloedige en bloedige offerhande.

130 In het laatste avondmaal, Matth. XXVI, 20-29: Altgeh. I, 543-48.

131 In schijn van weite en wijnstock: onder de gedaante van brood en wijn.

134 't Heidensch Kruis: de kruisdood was een Rom. straf; misbaer: doodskreten.

138 Aertspriester: hoogepriester.

139 Stadthouders: stedehouders, plaatsbekleeders, de priesters, vergelijk I, 770-72.

142-43 't offerlicht des nachts: de instelling van het Misoffer in het laatste Avondmaal.

143-44 Vgl. ‘Umbram fugat veritas’ (de waarheid drijft de schaduw uit) Lauda Sion; schimmen: schaduwen, voorafbeeldingen.

145 Jode en Onjode: Jood en Heiden; vergelijk elders Grieck en Ongrieck.

149 luicken: sluiten; strax: terstond.

153 wit: doelwit; vast: voortdurend.

[p. 776]

 

Zoo troost u eerst te zien den ommegang⁺¹⁵⁴

155

En grijze ry van beelden en Profeeten,¹⁵⁵

 

Die hunnen tijt in zulck een voorspel sleten;¹⁵⁶

 

Op dat, zoo dra de rechte Aertspriester quam,

 

d'Ontruste ziel hem tot haer' zoenheer nam,

 

En plotseling aen 't outer zijner voeten,

160

Zich worpende, haer misdaet zocht te boeten.¹⁶⁰

 

Melchisedech, die Vorstlijcke Offeraer,⁺¹⁶¹

 

Quam Kristus, lang voor zijn geboortejaer,

 

Niet slechts in 't wilt ontworpen en verbloemen;

 

[Want Aron zelf had stof zich des te roemen]¹⁶⁴

165

Maer beelde oock uit door zijn geheilight beelt

 

Hoe Kristus dienst van Arons dienst verscheelt:

 

Hoe Kristus zich in 't offerampt zou quijten:

 

Niet op de leest der smoockende Levijten¹⁶⁸

 

En Aron; maer gelijck hy was gewoon,¹⁶⁹

170

Die 't leger boodt zijn' offerwijn en broôn.

 

Melchisedech vertoonde wijze en orden

 

Van 't ampt, waer in Godts Zoon gewijt zou worden.

 

Wat heeft dit paer te gader niet gemeen?¹⁷³

 

Hoe stemmen beelt en waerheit overeen!

175

In eigenschap persoon en ampt en namen:

 

Wie eenen ziet, aenschouwtze bey te zamen.

 

Wort d'een genoemt de Koningk van den vre⁺¹⁷⁷

 

En 't billijck Recht; met reden d'ander me.¹⁷⁸

 

Komt d'een, als uit de lucht en hemel, dalen;¹⁷⁹

180

Zoo daelde 't Woort met heimelijcke stralen¹⁸⁰

 

In Jesses spruit. Wort nergens eens gedacht¹⁸¹

 

Melchisedechs voorvaderlijck geslacht;

 

Hy stemt geheel met aller zielen Hoeder,

 

Die Godt en mensch, van vader noch van moeder

185

Iet weet; hoewel met billijck onderscheit:

+ [Randschrift:] Voorgaende beelden en profecyen hebben d'offerhande der Kristenen aengewezen.

154 troost u: getroost u, wil zien; ommegang: het voorbijtrekken.

155 grijze: oude, eerbiedwaardige.

156 Vgl. Hebr. I, 1.

160 worpende: werpende.

+ [Randschrift:] Melchisedech beelde niet alleen Kristus persoon en Koninklijck maer oock zijn Priesterlijk ampt levendigh uit:

161 Melchisedech: vergelijk De Helden Godes: Melchisedech de Koninghlycke Priester, Dl. 2, blz. 327 en hiervoor I, 75-96, 603-16, 162-66. Bellarminus (797 A) zegt, dat Gen. XIV, 18: ‘Melchisedech, de koning van Salem, offerde brood en wijn, want hij was priester van den allerhoogsten God’ door David in Ps. C IX, 4 en door Paulus in Hebr. VII, 1 op Christus zóó betrokken wordt, dat zij Melchisedech niet alleen als zoo maar een figuur (in 't wilt, vs. 163) van Christus duiden, wat immers ook van Aäron gezegd kan worden, maar dat Christus priester was volgens de orde van Melchisedech en niet volgens die van Aäron, gelijk Paulus duidelijk schrijft.

164 des: daarover.

168 leest: wijze; smoockende Levijten: brandofferende Joodsche priesters.

169 hy: met klemtoon.

173 dit paer: Melchisedech en Christus.

+ [Randschrift:] gelijck blijckt uit de tegenstellinge dezer beide Koningklijcke Priesteren.

177 vre: vrede.

178 me: mede, evenzoo.

179 Nl. zonder vermelding van zijn geboorte, vgl. vs. 191.

180 't Woort: Christus; heimelijcke stralen: door de overstraling van den H. Geest, Luc. I, 35.

181 Jesses spruit: Maria, uit den stam van David, zoon van Jesse, Luc. I, 27; gedacht: herdacht, vermeld.

[p. 777]

 

Zijn Godheit, groot en rijck van majesteit,

 

Is moederloos: zijn menscheit nam d'ellende

 

Der menschen aen in haer, die niemand kende¹⁸⁸

 

Voor haren man, dan 's hemels zuivren Geest:

190

Zoo is haer vrucht hier vaderloos geweest.^186-190

 

Melchisedechs geboortdagh blijft verholen;¹⁹¹

 

Zijn leven als aen d'eeuwigheit bevolen;¹⁹²

 

En niemant kent het eint van 't eintloos Woort,

 

Noch aenvangk van zijn wondere geboort.^193-94

195

Melchisedech ontfangt het tiende, en zegent¹⁹⁵

 

Den vader, oock het heir van hem bejegent;¹⁹⁶

 

En Jesus breit zijn' zegen wijder uit

 

Dan 's hemels kreits, dan 't licht de schaduw stuit:¹⁹⁸

 

En duizenden, die tot den Heilant neigen,

200

Vereeren lijf en ziel en schat, als eigen,²⁰⁰

 

Van zelf aen hem, der Godtvertrouden vrient;²⁰¹

 

Veel beter met den heelen mensch gedient,

 

Dan met een gaef van tienden, in zijn leven,²⁰³

 

Van Abraham aen 's Priesters hant gegeven;

205

Die 't Priesterdom bedienende, op dien tijt,

 

Zagh in 't verschiet Godts zoon, van God gewijt,²⁰⁶

 

Om 't priesterampt, verknocht aen d'eeuwigheden,²⁰⁷

 

Naer 's voorbeelts stijl oneindigh te bekleden:²⁰⁸

 

Zoo luide oock d' eedt des monts, die noit bedroogh;²⁰⁹

210

Dat bleef bestemt in 's hemels Raet, om hoogh.^177-210

 

Dit Priesterdom zal ruim zoo helder blijcken,⁺

 

Indien wy eerst Melchisedech gelijcken

 

By Aron, en hen stellen tegens een.²¹³

 

Zy hebben beide een zelve wit gemeen,²¹⁴

215

En poogen 't Lam ter offerplaets te leiden;²¹⁵

 

Maer d'offers zijn door mercken onderscheiden.²¹⁶

 

Melchisedech brengt druif en airen voort,²¹⁷

188 kende: erkende, bekende.

186-190 Als God heeft Christus geen moeder, als mensch geen vader.

191 Vgl. vs. 179.

192 Ook de dood van Melchisedech wordt nergens vermeld.

193-94 Als God heeft Christus evenmin een einde als een begin; de wondere geboort van den Zoon uit den Vader, vgl. Joan. I, 1.

195 het tiende: het tiende deel van Abrahams buit, Gen. XIV, 20.

196 Den vader: Abram; van hem: door Melchisedech.

198 Versta: door alle hemelen en over de heele aarde; 's hemels kreits: de hemelsferen, vgl. III, 48; dan 't licht de schaduw stuit: dan daar waar enz., het andere halfrond.

200 schat: tijdelijk bezit; eigen: eigendom.

201 Van zelf: spontaan; Godtvertrouden: met God gemeenzamen, bevrienden.

203 in zijn leven: hoort bij 't volgend Abraham.

206 Zagh: uitbeelde.

207 Versta: als priester in eeuwigheid, vgl. Hebr. V, 2.

208 Naer 's voorbeelts stijl: naar de orde van Melchisedech, Hebr. ib.

209 Vgl. Ps. CIX, 4, Hebr. VII, 21.

177-210 Vgl. Hebr. VII, 2-10.

+ [Randschrift:] Kristus Priesterdom naer Melchisedechs voorbeelt blijckt door tegenstelling van zijn en Arons Priesterdom te klaerder:

213 stellen tegens een: tegenover elkander stellen, vgl. I, 724.

214 een zelve wit: eenzelfde doel.

215 Beide willen den kruisdood van Christus voorafbeelden.

216 mercken: uiterlijke teekenen, offerstof (vs. 229) dat wat geofferd wordt.

217 brengt... voort: aldus in den Statenbijbel: brengt te voorschijn (proferens, Vulg. Gen. XIV, 18).

[p. 778]

 

En schildert ons het lijf en bloet van 't Woort²¹⁸

 

Doch bloedeloos door broot en wijn voor oogen:

220

Maer Aron komt 's Gekruisten doot vertoogen,

 

En voert vermomt den Heilant op Kalvaer,²²¹

 

Zoo lang vooruit, door 't verwen van altaer

 

En mes en bijl met reutelende dieren,

 

En bockenbloet en neêrgelade stieren.^222-24

225

Houdt Kristus nu Melchisedechs manier²²⁵

 

In 't offeren; hy stoock' geen offervier,

 

Noch offre bloet en vleesch van ram of geite,

 

Maer van zich zelf, bedeckt met druif en weite:²²⁸

 

Gelijck de druif en weit was offerstof²²⁹

230

Der Priesterschap, verknocht aen Salems hof.²³⁰

 

Zoo d'Offermans elckandere gelijcken,

 

Moet Kristus niet van dezen regel wijcken.²³²

 

Het offer spreeckt, al waer de letter stom:²³³

 

Een offerstof, een zelve Priesterdom,²³⁴

235

Een zelve stof, ten offer uitgelezen,

 

Voorheen van 't beelt, en na van 't ware Wezen.²³⁶

 

Melchisedech laet niemant voor zich gaen,

 

Noch leit, na zich, geen' nazaet achteraen;^237-38

 

Om, in zijn plaets, te wijden wijn en kruimen:

240

Maer Aron sterft, om d'offerplaets te ruimen

 

En 't bloedende ampt voor zijnen erfgenaem;

 

Het bloedende ampt, te zwack en onbequaem,

 

Om 's misdaets slijm van zielen af te vagen;^242-43

 

Waerom het dien te wisslen, naer 't behagen

245

Des wijzen Godts, in 't ampt, dat eenen past,²⁴⁵

 

Die door zijn bloet de vlecken beter wascht;

 

Niet eens alleen, en niet alleen uitwendigh,

 

Maer zelf de ziel, en eeuwigh en onendigh.²⁴⁸

 

Zoo wiesch Godts bloet de zielen, toen het riep:²⁴⁹

250

Het is voltoit; en gaf den geest, en sliep,²⁵⁰

218 schildert: voorafbeeldt; vgl. geschildert eten, I, 970 en schilderdissen, I, 989.

221 vermomt: voorafbeeldend.

222-24 Door de bloedige offers der Oude Wet; neêrgelade: geslachte.

225 Als Christus nu (zooals Paulus zegt) priester is volgens de orde van Melchisedech.

228 druif en weite: gedaante van wijn en brood.

229 offerstof: de materie van het offer. vgl. vs. 319.

230 Versta: als deze twee offeraars (Offermans) door hun offerstof op elkaar lijken, dan...

232 dezen regel: nl. van brood en wijn te offeren.

233 Al meldde de Bijbel (de letter) verder niets over het door Christus ingestelde offer, uit den aard van Melchisedechs offer, waaraan dat van Christus naar 't uiterlijk gelijk is, konden wij toch al weten, dat dat offer uit brood en wijn moet bestaan.

234 Lees klemtoon op één; een zelve: éénzelfde.

236 na: daarna.

237-38 Noch voor- noch nageslacht van Melchisedech is bekend.

242-43 Vgl. Hebr. X, 5-8; slijm: slijk, onreinheid; vagen: vegen.

245 in: met.

248 zelf de ziel: de ziel zelf.

249 Zoo: met klemtoon; Godts bloet: Jezus' bloed, maar ook: Gods zoon.

250 voltoit: volbracht, vergelijk Joan. XIX, 30; Altaergeheimenissen I, 572.

[p. 779]

 

En liet het hooft, der Engelen verlangen,²⁵¹

 

Op zijne borst, van bloet gepurpert, hangen.

 

Die lange scheur van 't koorkleet, voor het koor,²⁵³

 

Zeide Aron aen, in 't wrevelmoedigh oor,²⁵⁴

255

Dat hy vergeefs nu vee en vogel brande;²⁵⁵

 

Naerdien de geur der eenige Offerhande²⁵⁶

 

Veel zoeter roock dan kissende ossenbloet,²⁵⁷

 

Of rundervet, en wat den outer voedt;

 

't Zy wierroockreuck, of zout, of meel, of gerven.²⁵⁹

260

Een offer leert ontelbare offers derven.²⁶⁰

 

Melchisedechs geduurzaemheit in 't werck²⁶¹

 

Hem toebetrouwt, ontzeit dan 't offerperck

 

Den offeraer der Wet, die aen zijne erven²⁶³

 

Den dienst beveelt, en 't ampt, dat strax moet sterven,²⁶⁴

265

Of wort gebluscht ten leste in Kristus doot,

 

Waer op het wees. Staet Kristus dienst nu bloot

 

En stil, naerdien hy eens aen 't hout most kleven;²⁶⁷

 

Waer is Godts eedt, waer 't Priesterdom gebleven,²⁶⁸

 

Dat nimmer slaept; zoo lang de zon en maen²⁶⁹

270

Haer' ouden gangk, rontom den hemel, gaen?

 

Met reden duur' dan Salems offerwijze,²⁷¹

 

In Kristus Kerck, door offerdranck en spijze;

 

En JESUS, hoogh verheven op een wolck,²⁷³

 

Ga door zijn knechts ten offer, voor het volck;²⁷⁴

275

En toef zijn schaer noch beter, dan die beide.²⁷⁵

 

Natuur en Wet bestellen schrale weide.^211-76276

 

Want zoo men 't wicke, en ernstig overlegh;

 

Noch Arons plicht, noch oock Melchisedech;²⁷⁸

 

Afbeeldingen, die op volmaecktheit oogen,

280

Vermochten noit, vermits hun onvermogen,²⁸⁰

 

De ziel en geest te heiligen, door broot

251 der Engelen verlangen: vergelijk I Petr. I, 12.

253 't koorkleet: in den tempel van Jerusalem, vergelijk Matth. XXVII, 51 en I, 573-74.

254 Zeide Aron aen: maakte Aron duidelijk; Aron verpersoonlijkt hier de Joodsche priesterschap; 't wrevelmoedigh oor: met verzet luisterend.

255 vergeefs: ijdel en nutteloos, want door den dood van Christus werden alle oude offers afgeschaft.

256 eenige: met klemtoon.

257 Veel zoeter roock: God veel behagelijker was, vgl. Hebr. X, 4; kissende: sissende, nl. in het offervuur.

259 Offerbestanddeelen voorgeschreven in Levit. II; gerven: korenschoven.

260 Een: met klemtoon.

261 geduurzaemheit: ‘in eeuwigheid’, Hebr. V, 6.

263 der Wet: der Oude Wet; erven: opvolgers.

264 strax: spoedig, bij Christus' dood.

267 most kleven: moest hangen.

268 Godts eedt: Ps. CIX, 4.

269 Dat nimmer slaept: dat gezegd is eeuwig te zullen blijven.

271 Salems: Melchisedechs.

273 Bij de Hemelvaart, vgl. Handel. I, 9.

274 knechts: dienaars, de priesters der Nieuwe Wet.

275 toef: wachte; die beide: Natuur en Wet.

211-76 Dit heele stuk is een trouwe, alleen in woordkeus poëtisch uitgebreide vertaling van Bellarminus' kolom 797 A-D, te lang om hier aan te halen.

276 bestellen: geven; schrale weide: onvoldoende voedsel. Versta: De offers van den natuurstaat en van de Joodsche Wet zijn onvoldoende.

278 plicht: offertaak.

280 vermits hun onvermogen: door hun innerlijke onvolmaaktheid.

[p. 780]

 

En wijn, of bloet van dieren, versch gedoot:

 

Maer 't lichaem zelf, uit eene Maeght geboren,²⁸³

 

Verzoende alleen den goddelijcken toren:²⁸⁴

285

Dat lichaem most voor elck geoffert zijn;²⁸⁵

 

Doch eens aen 't Kruis, en eeuwighlijck in schijn²⁸⁶

 

Van graen en druif: waerom d'Aertspriester wijdde²⁸⁷

 

Tot Priesters hen, die zittende aen zijn zijde,

 

En om den disch, ontfingen danckbaar elck,

290

Uit 's meesters hant, dien zegenrijcken kelck,

 

En 't hemelsch broot, verandert alle beide^288-91

 

In bloet en vleesch, door 't Woort, 't welck krachtigh scheide²⁹²

 

Des broots en wijns zelfstandigh Wezen, van²⁹³

 

Al 't geen men met vier zinnen vatten kan;²⁹⁴

295

En liet alleen den blooten toeval strecken²⁹⁵

 

Voor eene wolck, om 't Heilighdom te decken;²⁹⁶

 

Te bergen voor de zwackheit van 't gemoedt²⁹⁷

 

Des menschen, die van menschevleesch en bloet

 

Een' afkeer heeft: en zoo hier most ontbreken²⁹⁹

300

Des toevals kleet, 't was geen Geheimnisteken.³⁰⁰

 

Nu ziet ghy noch, naer uiterlijcken schijn,

 

Melchisedech opdragen broot en wijn

 

Voor 't strijtbre heir: en midlerwijl genieten³⁰³

 

Zy 't afgebeelde, om niet te kort te schieten:³⁰⁴

305

Want zonder dit, wat baet het? wat verscheelt³⁰⁵

 

Het afgebeelde en 't wezenlooze beelt?

 

't Beloofde is vry wat anders dan 't beloven.

 

Al hangt de wolck voor 't kranck gezicht geschoven;³⁰⁸

 

Al deckt het vlies den appel van het oogh;

310

Noch blijft de zon in hare kracht om hoogh.⁺

 

Elck Priester wort gezet, in mijne schriften,³¹¹

 

Om t'offeren zijn offerhande, en giften:^311-12

283 't lichaem zelf: van Christus. Vondel denkt aan het vers ‘Natus ex intacta Virgine’ uit de bekende Sacramentshymne Pangue lingua gloriosi.

284 toren: toorn.

285 most: moest.

286 eens: met klemtoon.

287 waerom: om welke reden; d'Aertspriester: Christus.

288-91 Vergelijk I Cor. XI, 23-25.

292 't Woort: Christus, maar ook het woord van Christus.

293 zelfstandigh Wezen: de zelfstandigheid.

294 vier zinnen: gevoel, gezicht, reuk en smaak; dit stemt niet overeen met de titelprent, waar de vijf zinnen ontoereikend heeten, maar wèl met de hymne Adore te, waarin het gehoor, dat Gods woord hoort, juist tot het geloof leidt.

295 blooten toeval: het accident zonder substantie, vgl. noot bij I 879.

296 wolck: omhulling; 't Heilighdom: het lichaam van Christus.

297 de zwackheit van 't gemoedt: vergelijk I, 1201-02.

299 en zoo hier most ontbreken: en als hier ontbrak.

300 Geheimnisteken: Sakrament, in 't Grieksch [μυσιήριον, geheim.

303 't strijtbre heir: de strijdende Kerk op aarde.

304 't afgebeelde: Christus' lichaam; om niet enz.: om in alles de vervulling van het beeld te bewerken.

305 zonder dit: nl. het genieten van vs. 303, dus het eten van het offer, het deelhebben aan Christus' lichaam.

308 de wolck: een wolk.

+ [Randschrift:] oock uit het wit en d'eindelijcke oirzaeck van het Priestersampt zelf. [Kantteekening: bij vs. 311, eindelijcke oirzaeck: causa finalis ('t wit).]

311 in mijne schriften: zegt S. Paulus, zie Hebr. VIII, 3; ook door Bell. l.c. aangehaald.

311-12 Vondel betoogt, naar Bellarminus 785 C, dat iedere offeraar of priester iets zinnelijk waarneembaars moet offeren.

[p. 781]

 

Zal Kristus dan oneindigh, in der daet,

 

Iet offren, waer zijn volck ten outer gaet;³¹⁴

315

Zoo hoeft hy stof, die nimmer zy vergangbaer,³¹⁵

 

En door haer waerde in 't opperkoor ontfangbaer.³¹⁶

 

Nu kunnen wijn en broot, die flus vergaen,³¹⁷

 

En in waerdy te slecht zijn, niet bestaen³¹⁸

 

Voor d' offerstof, die 't voorbeelt zal verdooven.³¹⁹

320

Dat krachtigh woort des lieven Zoons, daer boven³²⁰

 

Verheerlijckt, moet verteerende de vrucht³²¹

 

Des ackers [als de blixem uit de lucht

 

Op d' outers plagh het offer te verteeren]^322-23

 

Den Vader noch vernoegen en vereeren,³²⁴

325

Met vleesch en bloet, zijn duurzame offerstof,

 

En aengenaem in 't onbesmette hof.³²⁶

 

Dat Kristus en Melchisedech verschelen⁺

 

In 's offers waerde, en 't geen zy ommedeelen;

 

Brengt juist het beelt en waerheit overeen;³²⁹

330

En 't grootste steeckt zoo beter af, by 't kleen:

 

De wijze is slechts in 't uiterlijck gelegen:

 

Die staet gelijck. De tienden zaet noch zegen

 

Noch erfampts Recht noch zalving strecken hier

 

Geen Priesters merck; maer simpel de manier

335

Van offeren blijft dezen Offraer eigen,^331-35335

 

En 't offerhooft, waer voor alle Englen neigen.³³⁶

 

Men zagh voltoit 's Gezalfden bloedigh ampt³³⁷

 

Of Priesterdom, zoo dra hy had gekampt,

 

Voor Davids muur, en 's doots gewelt verwonnen;^338-39

340

En stijgende op in 't Godtskoor, rijck van zonnen,³⁴⁰

 

Daer 's vaders hof hem zegenrijck gemoet;³⁴¹

 

Verworf elx zoen, door 't overdierbaer bloet³⁴²

 

Der aderen, van top tot teen ontsloten,³⁴³

 

Ja uit zijn hart met water uitgegoten.³⁴⁴

314 waer zijn volck enz.: wanneer zijn volgelingen voor 't altaar knielen.

315 hoeft: behoeft.

316 't opperkoor: de Hemel, bij God.

317 flus: terstond, spoedig.

318 slecht: eenvoudig, gewoon; bestaen: dienen.

319 offerstof: vgl. vs. 229; die 't voorbeelt enz.: die het voorbeeld van de oude offers zal overtreffen.

320 Vgl. I, 555.

321 verteerende enz.: het brood wegnemende, veranderende.

322-23 zooals bij 't eerste offer van Aäron, vgl. Levit. IX, 24.

324 noch: bovendien; vernoegen: vergenoegen, bevredigen.

326 aengenaem: ontfangbaer van vs. 316; acceptabel, vgl. Ps. L, 21; 't onbesmette hof: de hemel.

+ [Randschrift:] Het onderscheit tusschen Melchisedechs en Kristus offerhande vereenight beelt en waerheit.

329 Versta: geeft juist aan dat het eene beelt en het andere waarheit is, maar met de uiterlijke overeenkomst van brood en wijn bij beiden.

331-35 Het eigendommelijke van Melchisedech als priester zit alleen in het feit, dat hij brood en wijn offerde, de rest (tienden enz.) is bijzaak, vgl. Bellarminus, 805 D.

335 dezen Offraer: Melchisedech.

336 't offerhooft: Christus.

337 's Gezalfden: Christus'.

338-39 Versta: Zoodra hij voor Jerusalem gestorven was; vgl. Hebr. II, 14.

340 't Godtskoor: de Hemel.

341 's vaders hof: de engelen.

342 Verworf elx zoen: verwierf de verzoening van alle menschen.

343 Vgl. Is. I, 6.

344 Vgl. II, 356.

[p. 782]

345

Nu zat hy, die de kroon der heemlen spant,³⁴⁵

 

Zoo diep in 't licht, aen 's Vaders rechte hant;³⁴⁶

 

Gedijde een zoen en zetel der genade,³⁴⁷

 

En quam zijn Kerck door voorbé noch te stade:³⁴⁸

 

Doch voorbé, noch vertooning van zijn kruis⁺

350

En borstquetsuur, in 't overengelt huis,³⁵⁰

 

Vermoghten niet zijn Priesterdom te recken

 

In eeuwigheit, en 's vollex smet te decken,³⁵²

 

Met dat van vlam geweven koorgewaet,³⁵³

 

't Welck Arons rock in glans te boven gaet:^349-54354

355

Hy, 't heiligh hooft van al zijn medeleden,³⁵⁵

 

Most, door zijn leên en dienaers, hier beneden,³⁵⁶

 

Noch offeren, voor 't menschelijck geslacht,

 

Om 't Priesterdom te houden in zijn kracht.

 

Geen voorbé, daer alle Englen zich verblijden,³⁵⁹

360

Hem eigentlijck tot eeuwigh Priester wijden;

 

Wel Hoeder en Behouder van zijn schaer,³⁶¹

 

Die hier om laegh noch worstelt met gevaer.

 

't Wort tijt dat wy Melchisedech verlaten,⁺³⁶³

 

Nu 't Paeschlam komt, met zijn onnozel blaten,³⁶⁴

365

Bazuinen 't feest van 't eenigh Offerlam;³⁶⁵

 

Het welck, van zelf en mack, te slaghtbanck quam,³⁶⁶

 

Zoo onbesmet, gelijck het in de plassen

 

En watren der Jordane zich liet wasschen³⁶⁸

 

En dompelen van Zacharias zoon;³⁶⁹

370

Zijn afgezant, nu d'eerste in 's hemels troon,

 

Van allen die uit vrouwen zijn geboren.^370-71

 

Dees Engel had zijn' boetscholier, te voren,³⁷²

 

Met mont en hant gewezen, zoo getrouw,

 

Op 't Lam, dat al den aertkloot dragen zou,³⁷⁴

375

En met het sneeuw van zijne vlock de vlecken³⁷⁵

345 hy, die de kroon... spant: God de Zoon.

346 Vergelijk Hebr. VIII, 1; Lucifer, vs. 282.

347 Vergelijk Hebr. IV, 16; I Joan II, 2.

348 Vgl. Hebr. VII, 26; voorbé: voorbede, voorspraak.

+ [Randschrift:] Kristus voorbede in den hemel, zonder offerhande op aerde, wijdt hem eigentlijck geen eeuwigh Priester.

350 borstquetsuur: de zijwonde van de lanssteek; 't overengelt huis: de Hemel overal vol engelen.

352 's vollex smet: de zonde van 't volk.

353 Vgl. Peter en Pauwels, vs. 257 en Openb. I, 13; Vondel bedoelt Christus' rood priestergewaad.

349-54 Versta: niet dat Christus geleden heeft, en onze voorspreker is en zijn wonden toont enz. maakt hem tot priester in eeuwigheid, zooals beloofd is, vgl. Bellarminus (809 D; 810 A-C).

354 Arons rock: het witte kleed van Joodsche priesters.

355 Vgl. I Cor. XII, 27.

356 Most: moest.
Vgl. I Cor. IV, 1.

359 daer: daar, waar, nl. in den Hemel.

361 Wel: vul in: tot.

+ [Randschrift:] Het Iootsche Paeschlam beelde d'offerhande der Kristenen uit.

363 Merkwaardige zelfkritiek van Vondel op zijn uitvoerigheid!

364 onnozel blaten: blaten van een onschuldig dier, vgl. I, 169.

365 Bazuinen: aankondigen.

366 Vgl. Is, LIII, 7.

368 wasschen: doopen.

369 van Zacharias zoon: door Joannes, vgl. noot bij II; 569 en zie III, 1148-50.

370-71 Vgl. Matth. XI, 11.

372 Engel: afgezant in vs. 370, nl. Joannes de Dooper, vgl. Matth. XI, 10; boetscholier: de menschen, wie hij boete voorhield, vgl. Matth. III, 8.

374 Vgl. Joann. I. 29; al den aertkloot dragen: de heele aarde redden.

375 Met zijn zondeloosheid.

[p. 783]

 

En sprengkelen der werelden bedecken.³⁷⁶

 

Korinthen leerde uit mijne pen genoegh,³⁷⁷

 

Hoe 't Paeschlam net op 't heiligh Kruislam sloegh;

 

Het Paeschlam, lang verteert met zoete brooden,

380

My porrende d'Achaiers uit te nooden,³⁸⁰

 

Op simpelheit en waarheit, vry en leegh

 

Van ergh en list, en boosheits oude deech.^378-82

 

Het heught ons noch, zoo versch, als of wy 't zagen,⁺

 

Hoe, d'eerste dagh des rustdaeghs, juist vijf dagen³⁸⁴

385

Voor Paesschen, 't volck eens 's jaers te poorte uitviel,

 

Niet anders of Jerusalem een ziel

 

En blyschap wiert van boven ingeblazen;³⁸⁷

 

Waer door terstont de quynende genazen.

 

De vader van een ieder huisgezin

390

Teegh veldewaert, en haelde 't Paeschlam in,³⁹⁰

 

Omcingelt van zijn kinderen, met palmen

 

En geele olijf; beluit met zegegalmen,

 

Vernieuwende elck, hoe Jakobs kudde 't hof³⁹³

 

Des Nijls ontweeck door eene wolck van stof.³⁹⁴

395

De burgery, gemengt met vreemdelingen,³⁹⁵

 

Ter feest genoot, geleideze met zingen

 

En huppelen en juichen, naer de stadt;

 

Daer, op den muur, het volck, als mieren, zat,

 

Krioelde en wenckte een' Ocean van vachten,³⁹⁹

400

Nu hagelwit gewasschen om te slaghten,

 

En, een voor een, uit duizenden, gepickt.

 

Onschuldigh bloet, hoe haest ghy zoo? hy schrickt,⁴⁰²

 

Die tienmaelvijfentwintigh duizent rekent;⁴⁰³

 

Noch schrikt hy meer voor 't Lam, door u betekent:⁴⁰⁴

405

Zoo menigh lam most sneuvelen, om een⁴⁰⁵

 

Te tekenen, zoo menige eeuw voorheen.

376 sprengkelen: zelfst. nw., synoniem van vlecken.

377 Korinthen: de Gr. stad Corinthe, waaraan S. Paulus twee brieven (mijne pen) schreef.

380 porrende: aansporend; Achaiers: Grieken, Korinthiërs.

378-82 Bellarminus haalt 't eerst I Cor. V, 7-8 aan: ‘Want ons Paaschlam is geslacht, en dat is Christus. Laat ons dus feest vieren niet met het oude zuurdeeg, noch met het zuurdeeg van arglist (ergh en list, vs. 382) en boosheid, maar met de ongedeesemde (zoete, vs. 379) brooden van oprechtheid (simpelheit, vs. 381) en waarheid’.

+ [Randschrift:] Uitspanninge van 't inhaelen der Paeschlammeren te Ierusalem. [Kantteekening bij vs. 383: Uitspanninge: uitweiding.]

384 des rustdaeghs: van den Sabbath als week.

387 wiert: werd.

390 Teegh: toog, trok.

393 Vernieuwende elck: terwijl iedereen ophaalde, eraan herinnerde; Jakobs kudde: de Joden.

394 Des Nijls: van Egypte, vgl. I, 180-81.

395 vreemdelingen: Joden van buiten, die te Jerusalem het Paaschfeest kwamen vieren.

399 een' Oceaen van vachten: ontelbare lammeren, vgl. myn witghewolde Zee, Pascha, vs. 2.

402 Onschuldigh bloet: de lammeren; hy schrickt: hij met klemtoon: diegene schrikt.

403 Versta: die 't aantal lammeren op 250000 berekent; dit getal berust op een schatting, door Flavius Josefus meegedeeld in zijn Joodsche Oorlogen (VI, 9, 3), zegt p. Zeij.

404 voor 't Lam: voor 't geslachte Lam Gods, Christus.

405 most: moest; een: één.

[p. 784]

 

Terwijl de Joôn de hooghtijt toebereien,⁴⁰⁷

 

Wort al de stat doorgalmt van druckigh schreien

 

Der lammeren; vijf dagen, jaer op jaer,^383-409

410

Om 't ware Lam te voeren op Kalvaer.⁴¹⁰

 

Wat baet het, zich van langer hant te wennen,⁴¹¹

 

Om zekerlijck 't beloofde heil te kennen

 

Door offeren; indien men d'oogen sluit,

 

Voor 't Offerlam, door duizenden beduit?

415

Om nu met vrucht te kennen 't een door 't ander;⁺

 

Aenschouw het beelt en Wezen, by malkander.⁴¹⁶

 

Zy spoên gelijck, op 's vollex schelle stem,

 

De poorten in van 't bly Jerusalem.⁴¹⁸

 

Geen lam is toch onnoosler dan Messias;⁴¹⁹

420

Zoo stom ter doot geleit door Esaïas.⁴²⁰

 

Geen Paeschlam is zoo zuiver, naer de Wet,

 

Als Kristus, vry van laster, vry van smet.⁴²²

 

Een ieder lam verlicht die beide onvrye⁴²³

 

Van 't juck der aertsche of helsche slavernye.⁴²⁴

425

Het Jootsche lam streckt reiskost voor den mont⁴²⁵

 

Des pelgrims, zoet op dien beloofden gront.⁴²⁶

 

Het Kristensch Lam streckt kost voor alle vreemden,⁴²⁷

 

Alreede op wegh naer d'onverwelckbre beemden.⁴²⁸

 

Het een is den besnedeling belooft;⁴²⁹

430

Het ander lam aen 't ingedompelt hooft.⁴³⁰

 

Men hoort geen been van 't een en 't ander breken.⁴³¹

 

De kruispael root met bloet van 't een bestreken,⁴³²

 

Met 's anders bloet de posten van het huis;⁴³³

 

Zoo vreezen post noch 't wapen van het kruis

435

Voor 's Engels vuist, noch vlamment zwaert des stercken,⁴³⁵

 

Die zwichten moet, voor zulcke lammermercken,⁴³⁶

 

En lammers, bey den hemel toegewijt;⁴³⁷

 

Geoffert beide, op eenen zelven tijt,⁴³⁸

 

Doch 't rechte lam wel tweewerf, Godt ten prijze

407 de hooghtijt: de Paaschmaaltijd.

383-409 Zeij herkent in deze stemmingrijke verzen jeugdherinneringen van Paulus.

410 Versta: om vooraf te beelden 't Lam Gods en ons voor te bereiden op den offerdood van Christus op Kalvarië.

411 zich van langer hant te wennen: zich langzamerhand door die jaarlijks geslachte lammeren te laten voorbereiden.

+ [Randschrift:] De Paeschdammers van Ioden en Kristenen by een geleken.

416 het beelt: het paaschlam; en Wezen: en Christus.

418 Christus' intocht, vergelijk Joan. XII, 12-15.

419 onnoosler: onschuldiger.

420 Vergelijk Is. LIII, 7; Esaïas: schrijfwijze van Vondels deux-aes-bijbel, vgl. Altaergeh. II, 475.

422 Vgl. Hebr. VII, 26; laster: misdaad.

423 verlicht: verlost; die beide onvrye: de twee in slavernij gevallen groepen: de Joden en de zondaars.

424 aertsche: Egyptische.

425 streckt: verstrekt, of strekt tot; reiskost: ‘viaticum’ heeft Bellarminus.

426 zoet op enz.: verlangend naar het Beloofde Land.

427 vreemden: pelgrims, vgl. Hebr. XI, 13.

428 d'onverwelckbre beemden: den Hemel, vgl. Hebr. XIII, 14.

429 besnedeling: Jood.

430 't ingedompelt hooft: den gedoopte.

431 Vgl. Exod. XII, 46; Joan. XIX, 36.

432 Vgl. I, 1654.

433 Vgl. I, 171.

435 's Engels vuist: de verderfengel bij de Joden, vgl. Gen. XII, 29; des stercken: van den duivel.

436 zulcke lammermercken: het bloed van zulke lammeren.

437 bey: allebei.

438 eenen zelven: den zelfden tijd, nl. op 't Paaschfeest der Joden.

[p. 785]

440

En zoen; des nachts geheimenisserwijze,

 

En bloedeloos; des daeghs, van top tot teen^439-41441

 

Geverft, in bloet, dat afdroop langs zijn leên.

 

Het voorbeelt liep ten eint, na 'et lange toeven,⁴⁴³

 

Toen 't levend Lam zich liet van zielen proeven,⁴⁴⁴

445

Na 'et offeren en heilgen, aen Godts disch.⁴⁴⁵

 

Wie 't offeren van 't eten scheit, schiet mis,^445-46

 

En buiten 't wit der waerheit, en haer bladen,⁴⁴⁷

 

Met der Hebreen gewoonten noch geladen;⁴⁴⁸

 

Daer wort het lam geoffert en geslaght.

450

Ontbeert die zaeck haer' eisch, z'ontbeert haer kracht.

 

Achaje kent mijn spraeck en mijn manieren,⁴⁵¹

 

En hoe ick daer dit offerfeest holp vieren.⁴⁵²

 

't Waerachtigh Lam, gehoorzaem aen den eisch

 

Der Wet en Godt, gaf zijn geheilight vleisch

455

De Twaelve tot een levende offereten;⁴⁵⁵

 

Zoo ras 't gebruick des Paeschlams was versleten:⁴⁵⁶

 

Hy hechte 't nieuw aen 't overout gebruick,

 

Op dat het een voor 't ander wijcke en duick'.⁴⁵⁸

 

Al kan de disch slechts korst en wijndruif smaken;⁴⁵⁹

460

Verscheide smaeck bedeckt de zelve zaken,⁴⁶⁰

 

Het eigen vleesch en bloet van 't hemelsch vlies.⁴⁶¹

 

Dit offer boodt zijn' gast dan geen verlies.

 

Zy nutten 't lam: wat schade 't met wat vlocken

 

En verf de spier en aêr wert overtrocken.^463-64

465

Oock at geen Jood zijn Paeschlam zonder broot;⁴⁶⁵

 

Het welck in zich dit aertsgeheim besloot,⁴⁶⁶

 

Hoe broot en vleesch genut wort, met malkander;⁴⁶⁷

 

Doch schijn van 't een, en 't wezen van het ander.⁴⁶⁸

 

En vraeght men noch, of dit een offer zy;

439-41 Vgl. III. 129-33; 't rechte lam: Christus.

441 van top tot teen: vergelijk III, 343.

443 'et lange toeven: de lange eeuwen van voorbereiding.

444 zich liet van zielen proeven: zich als spijs gaf aan de apostelen.

445 Na 'et offeren en heilgen: na het Paaschlam gebruikt en brood en wijn genuttigd te hebben; Godts disch: het laatste Avondmaal, de tafel des Heeren.

445-46 Bellarminus heeft: ‘Epulum sequiter immolationem, prius enim agnus immolatur, postea comeditur’ (De maaltijd volgt op het offer, want eerst wordt het lam geslachtofferd en daarna gegeten) 812 A.

447 haer bladen: de bladen der waerheit: de Bijbel.

448 Versta: waarin de wijze, waarop de Joden het Paaschlam slachtten en aten, volop beschreven staat.

451 Achaje: Griekenland, Corinthe, vgl. III, 380.

452 Vgl. I Cor. V, 8.

455 De Twaelve: de twaalf apostelen.

456 was versleten: had afgedaan.

458 Vgl. ‘Recedant vetera, nova sint omnia’ (Sacris solemniis); ‘Novum Pascha novae legis phase vetus terminat’ (Lauda Sion); ‘Antiquum documentum novo cedat ritui’ (Pangue lingua).

459 de disch: de aanzittenden; korst en wijndruif: brood en wijn.

460 de zelve zaken: éénzelfde zaak, nl. het lichaam van Christus.

461 vlies: Lam.

463-64 Wat hindert het, in welke gedaante dat Lam zich hult?

465 Vgl. Exod. XII, 8.

466 dit aertsgeheim: dit groote geheim; klemtoon op dit.

467 met: klemtoon.

468 Versta: Schijn van brood en werkelijkheid (wezen) van Christus' vleesch, nl. in de H. Kommunie.

[p. 786]

470

Naerdien het lam geslaght wiert, op een ry,

 

Van huis tot huis, door 't hooft van ieder drempel,⁴⁷¹

 

En niet door 't mes des offraers, in den tempel?

 

Natuur had lang, van 's werelts aenbegin,⁴⁷³

 

Den vader, 't hooft van 't huis en 't huisgezin,

475

Met eenen oock den manlijcke eerstgeboren,

 

Tot dit gezagh der Priesterschap verkoren.

 

Oock offerden d'Aertsvaders door een drift⁴⁷⁷

 

Der hemelen, den hemel hunne gift.

 

Men offerde oock het Paeschlam al, ten tijde,

480

Eer noch de wet den zoon van Amram wijdde⁴⁸⁰

 

In 't offerampt, aen Levijs telgen vast;⁴⁸¹

 

Gelijck de tolck des Hooghsten had belast.⁴⁸²

 

Elck huisheer dan, als Priester, 't Paeschfeest vierde;⁴⁸³

 

Het zy Natuur hem door haer' aêm bestierde;⁴⁸⁴

485

't Zij zonderling bevel zijn' yver dreef;⁴⁸⁵

 

Op dat geen lam Gode ongeoffert bleef,

 

Die geenen stam, daer Horebs spitse dondert,⁴⁸⁷

 

Had van dit slagh des offers afgezondert.^{374-488469-88488}

 

Daer ossebloet besprengt het Jootsch verbont,⁺

490

Beelt Moses uit den Kersten outergront,^489-90490

 

Geleit in kalck van vleesch, met bloet beslagen;

 

Waer door wy meer het opperste oogh behagen⁴⁹²

 

Dan door het bloet van 't redelooze vee.⁴⁹³

 

Men zet maer eens de hoofden dezer twee

495

Wetgeveren te zamen; zoo zal blijcken^494-95

 

Voor 't oogh, of beelt en Wezen niet gelijcken;⁴⁹⁶

 

Of Sinaes top en Sion allebey⁴⁹⁷

 

Niet gaen geciert met d'offerlieverey.⁴⁹⁸

471 't hooft van ieder drempel: ieder gezinshoofd.

473 aenbegin: eerste begin, vgl. uiteinde.

477 door een drift: door het drijven, op ingeving.

480 den zoon van Amram: Aäron, de eerste hoogepriester der Joden.

481 aen Levijs telgen vast: het priesterschap werd alleen door den stam van Levi bekleed, de Levieten.

482 de tolck des Hooghsten: Mozes, bij zijn wetgeving, vgl. Num. I, 50.

483 huisheer: heer des huizes, gezinshoofd.

484 aêm: inspraken.

485 zonderling bevel: afzonderlijk bevel, een positief gebod zooals onder de Mozaïsche Wet.

487 daer enz.: bij de wetgeving op Horeb of Sinaï.

374-488 Vondel werkt in deze uitweiding over het Paaschlam weer trouw Bellarminus na (811 D-817 C).

469-88 Op 't bezwaar van de Hervorming, dat het Paaschlam niet door een priester geofferd werd, antwoordt Bellarminus, dat de huisvader de priester der familie was (816 C, 817 A); Vondel neemt dit over, maar breidt het uit.

488 afgezondert: uitgezonderd.

+ [Randschrift:] Het bloedigh bezegelen des Ouden Testaments beelde de bezegelinge des Nieuwen Testaments uit:

489-90 Uit Hebr. IX, 17-20 bewijst Bellarminus (400 B, 818 D), dat het offerbloed, waarmee Mozes het verbond van God met de Joden bekrachtigde (Exod. XXIV, 8) een voorafbeelding was van het Offer der nieuwe wet, de Mis; ossebloet: Paulus spreekt l.c. alleen van kalverenen bokkenbloed.

490 Kersten outergront: den grondslag van het Christelijk altaar, dat zijn bestaansreden vindt in de offering van Christus' vleesch en bloed.

492 het opperste oogh: God.

493 Vgl. Hebr. X, 4.

494-95 twee wetgeveren: Mozes de wetgever van het Oude, Christus van het Nieuwe Testament, vgl. vs. 518-19.

496 beelt en Wezen: afbeelding en werkelijkheid.

497 Sinaes top en Sion: de berg Sinaï en Jerusalem, de gelijkenis wordt tot in de plaatsnamen doorgetrokken, vgl. vs. 502.

498 d'offerlieverey: de ten offer gekleede priesters.

[p. 787]

 

Het wetaltaer heeft tweemael zes pilaren,⁺⁴⁹⁹

500

En Kristus disch telt oock drie dubble paren,⁵⁰⁰

 

Als pijlers, aen 't altaer der betre wet,⁵⁰¹

 

Op Sion, niet op Sinai, ingezet.⁵⁰²

 

d'Een offert danck, terwijl zijn ossen branden;⁵⁰³

 

En d'ander danckt, en reickt met zijne handen⁵⁰⁴

505

Het twaleftal zijn lichaem en zijn bloet,

 

Dat, eer dan bloet van vee, de misdaet boet.⁵⁰⁶

 

't Hebreeusch verbont krijght kracht door statigh plengen,⁵⁰⁷

 

En smoock van 't bloet des offers, en door sprengen⁵⁰⁸

 

Van 't bloet des kelx, 't welck eedler bloet verbloemt,⁵⁰⁹

510

Als Moses mont het testamentbloet noemt:⁵¹⁰

 

En Kristus, eer hem speer of spijcker griefde,⁵¹¹

 

Beschrijvende de nieuwe wet der liefde,⁵¹²

 

Zijn' bloetkelck noemt het bloedigh Testament,⁵¹³

 

En spreeckt een spraeck, als Moses was gewent.⁵¹⁴

515

Zy stemmen beide, in woorden en in wercken;⁵¹⁵

 

Want ieder pooght zijn Testament te stercken

 

Door offerbloet, voor 't volck, hun toebetrouwt.

 

De leste sterckt het nieuw, en d'eerste 't out

 

Verbont. Het bloet bezegelt bey de bladers:⁵¹⁹

520

Daer bloet Godts os; hier bloeden JESUS aders,⁵²⁰

 

Doch zonder bloet te storten, in de zael;⁵²¹

 

Gelijck daer na, aen dien gevloeckten pael.⁵²²

 

Hy zeit [laet u geen offerbloet berooven]

 

Dit is mijn bloet: zoo moet ghy hem gelooven,⁵²⁴

525

Die offeraer en offerhande streckt,

 

Daer 't jongste mael zijn offertafel deckt,⁵²⁶

 

Met vleesch en bloet, gewijt in hant en beker.

 

Hiet bloet geen bloet, dit offer ging onzeker;⁵²⁸

+ [Randschrift:] gelijck blijckt uit de tegenstellinge der beide offerhanden, en het bezegelen der beide Testamenten.

499 Na de afkondiging van de Wet van Sinaï bouwde Mozes een altaar met twaalf kolommen naar de twaalf stammen van Israël, vgl. Exod. XXIV, 4.

500 Bij het laatste Avondmaal zaten twaalf Apostelen aan, vgl. hiervoor vs. 455.

501 der betre wet: der nieuwe wet, de wet der volmaking.

502 Sinai: lees: Sinaai; ingezet: ingesteld.

503 d'Een: Mozes; offert danck: dankoffert.

504 d'ander: Christus.

506 eer: meer; boet: goed maakt.

507 't Hebreeusch verbont: het verbond van God met de Joden, vgl. vs. 489; statigh plengen: het ceremonieel vergieten.

508 En smoock: en verbranden.

509 eedler bloet: het bloed van Christus; verbloemt: bedekt voorafbeeldt.

510 Bij de besprenkeling zei Mozes: ‘Dit is het bloed van het verbond, dat God met u gesloten heeft’, Exod. XXIV, 8; Hebr. IX, 20.

511 eer enz.: daags voor zijn kruisdood.

512 Vgl. Joan. XIII, 34.

513 Bij het laatste Avondmaal nam Christus den kelk en zei: ‘Dit is mijn bloed van het nieuw Verbond’, Matth. XXVI, 28.

514 Versta: Gebruikt dezelfde woorden als Mozes.

515 stemmen: stemmen overeen.

519 bey de bladers: de geschriften van het Oude en die van het Nieuwe Testament.

520 Daer: in de Oude Wet; Godts os: het God geofferde vee; hier: in de Nieuwe Wet.

521 Christus offerde zich zelf onbloedig in de zael van het laatste Avondmaal, vgl. Marc. XIV, 15; vgl. hiervóór vs. 130-34.

522 dien gevloeckten pael: het kruis met toespeling op Gal. III, 13.

524 zoo: dus.

526 jongste: laatste.

528 Hiet bloet geen bloet: als hetgeen Christus bloed noemt geen bloed is; ging: was; Versta: Dan was er geen sprake van offer.

[p. 788]

 

Dit Testament der opperzaligheit

530

Lagh zegelloos; en d'afgront won het pleit⁵³⁰

 

Van al wat dong naer 't erf van 't beste leven.⁵³¹

 

De misdaet wort door offerbloet vergeven,⁵³²

 

Geoffert 's nachts, toen Godt zijn scheimael hiel,⁵³³

 

Des daeghs noch eens, zoo schoon en root als 't viel.⁵³⁴

535

Der beelden stof nu eenmael afgesleten,⁺⁵³⁵

 

Zoo slaen wy op d'Orakels der Profeten,⁵³⁶

 

Die voor den dagh des Heilants henegaen,⁵³⁷

 

En juist op 't licht der offerhanden slaen.⁵³⁸

 

Gamaliël, wat staet u niet te boeten,⁵³⁹

540

Die dickwils my, gezeten aen uw voeten,⁵⁴⁰

 

Hiet lasteren den offerglans, op wien⁵⁴¹

 

d'Onfeilbaerheên der profecyen zien?

 

Ghy wacht de zon, die neerstraelt uit den hoogen,

 

Helaes! vergeefs, voor uw benevelde oogen.

545

Het Priesterdom van Eleazar ging⁺⁵⁴⁵

 

By Eli t'huis, die een nakomeling⁵⁴⁶

 

Van Itamar, het broght aen zijne zonen:⁵⁴⁷

 

Maer dees bestaen het volck en Godt te hoonen,

 

Door gierigheit en geilheit en gewelt;^548-49

550

Waer tegens zich de grijze vader stelt,

 

Hoewel te koel; dies dreight de tolck van boven,⁵⁵¹

 

Dat Godt zijn huis den lijfrock zou berooven⁵⁵²

 

En 't offerlot, dat op zijn vaders viel;⁵⁵³

 

En wecken een', bezint van 's Godtheits ziel,

555

Die ree besloot een vast gebouw te stichten,⁵⁵⁵

 

Voor zijn' gezalfde, om heilighlijck te lichten

 

In 't Priesterdom, alle eeuwen in en uit:^554-57

530 d'afgront: de dwaling, de ketterij.

531 Versta: Van allen die naar den Hemel ('t beste leven) streven.

532 Vgl. Hebr. IX, 22.

533 scheimael: afscheidsmaaltijd, het laatste Avondmaal; hiel: hield.

534 Des daeghs noch eens: aan het kruis.

+ [Randschrift:] De profecyen wijzen op dees offerhande.

535 Versta: Nu wij de materie (stof) der voorafbeeldingen hebben uitgeput.

536 op: open.

537 den dagh: de verschijning, het leven, vgl. Joan. VIII, 56.

538 't licht der offerhanden: het offer der Nieuwe Wet, dat alle voorafgaande offers in hun ware beteekenis leert zien. Evenals Bellarminus behandelt Vondel na de voorafbeeldingen de voorspellingen van het Misoffer (817 D, 820 A).

539 Gamaliël: een Farizeeër en leeraar der Wet, bij 't Joodsche volk in aanzien, vgl. Handel. V, 34.

540 Paulus spreekt hier zijn ouden leermeester aan, aan wiens voeten hij geschoold was in de strenge Joodsche wet, Handel. XXII, 3.

541 Hiet: beval; den offerglans: 't licht der offerhanden van vs. 538.

+ [Randschrift:] Het verstooten van Ely, en de belofte van een ander Priesterdom en Priester wijzen hier op.

545 Eleazar: de zoon van Aäron en opvolger in het priesterschap.

546 Eli: Heli, de eerste hoogepriester uit den tak van Eleazars broer Ithamar (Itamar).

547 Van Heli ging het priesterschap over op zijn zonen Ophni en Phineës, vergelijk I Kon. IV, 4.

548-49 Heli's zonen heeten kinderen van Belial, I Kon. II, 12. Vondel komt later op die zonen terug, III, 1171, 1222.

551 de tolck van boven: een profeet, wiens naam niet genaamd wordt, I Kon. II, 27.

552 den lijfrock: den ephod als symbool van het priesterschap.

553 't offerlot: de uitverkiezing tot priester.

555 Die: hoort bij Godtheits ziel; zie deze profetie aan Heli bij Bellarminus, 820 B.

554-57 De profeet sprak tot Heli, die zijn zonen niet bestraft had: ‘Ik zal mij een trouw priester verwekken, die handelt naar mijn hart en ziel; en ik zal hem een getrouw huis (nageslacht) bouwen, en hij zal wandelen voor mijn gezalfde alle dagen’, I Kon. II, 35.

[p. 789]

 

Daer ziet men klaer 't nieuw offerampt beduit.

 

De simpelheit der Duive, in 't Euangeli,⁵⁵⁹

560

Ontkent geensins, dat Samuël na Eli⁵⁶⁰

 

Dit ampt bekleede, en Sadok, als een star⁵⁶¹

 

Des offers, lichte 't spoor van Abjathar,

 

En deze bey ten deel dees profecye

 

Bezegelden; maer als in schilderye⁵⁶⁴

565

Heeft Sadok, met den yvraer Samuël,

 

U voorgespelt, hoe 't opperste bevel⁵⁶⁶

 

In Eli hadde al Arons smoock verdreven;⁵⁶⁷

 

In Samuël en Sadok 't ampt begeven⁵⁶⁸

 

Aen Kristus Kerck: want 't Godtsbladt melt, hoe ree,⁵⁶⁹

570

Toen Moses 't heir geleide droogh door zee,⁵⁷⁰

 

Godt zelf den stam van Eli had verkoren:⁵⁷¹

 

Zoo was zijn ampt in Aron dan geboren;⁵⁷²

 

Wiens dienst hy weêr verworpt, in Elijs bloet,⁵⁷³

 

En kiest een hooft, dat eeuwigh offren moet.^559-74574

575

Daer Davids harp u opschuift de vertooning⁺⁵⁷⁵

 

Van 's nazaets Rijck; en zet dien zoon, als Koning,⁵⁷⁶

 

Aen 's Vaders zijde, op 't vaderlijck bevel,

 

Tot dat de haet verstrecke een voetschabel

 

Des Godts, voor 't licht der morgenstar geboren;⁵⁷⁹

580

Daer wort hem, van den Vader, toegezworen,⁵⁸⁰

 

Met eenen eedt, die onherroepbaer is,

 

Dit Priesterdom; niet naer gelijkenis

 

Van Aron, maar Melchisedech, voor dezen⁵⁸³

 

U uitgebeelt, met een natuurlijck wezen

559 De simpelheit der Duive, in 't Euangeli: de waarheid van den Bijbel, door den H. Geest (Duive) geïnspireerd, met toespeling op Matth. X, 16.

560 Samuël: rechter en profeet; priester was hij niet, maar hij heeft toch eenige priesterlijke handelingen (ten deel vs. 563) verricht, zooals S. Thomas Aq. opmerkt met verwijzing naar Ps. XCVIII, 6 (vgl. De Katholiek, 1907, II blz. 44).

561 Dit ampt: het priesterambt; Sadok: door David na de afzetting van Abjathar (vs. 562) als hooge priester aangesteld. Sadok is een persoon in Vondels Adonias, Abjathar in Gebroeders.

564 in schilderye: in voorafbeelding.

566 voorgespelt: voorspeld; 't opperste bevel: Gods bevel.

567 Arons smoock: het Joodsche brandofferpriesterschap.

568 begeven: overgegeven.

569 't Godtsbladt: de Bijbel; ree: reeds.

570 Versta: Nadat Mozes de Joden door de Roode Zee gevoerd had.

571 den stam van Eli: den stam, waaruit Heli sproot, d.i. den stam van Levi; verkoren: nl. tot het priesterschap, vgl. Exod. XXIX, 9.

572 Aron: ook Aäron, de eerste priester, stamde uit Levi.

573 verworpt: verwerpt; Elijs bloet: Heli's nakomelingschap.

559-74 Vondel werkt de moeilijkheid èn de oplossing na, welke Bellarminus uit De Civitate Dei van S. Augustinus (XVII, 5) aanvoerde, dat nl. de profetie, die aan Heli's geslacht de ontneming van het priesterschap voorspelde, vervuld is in Samuel en in Sadok, die geen van beiden van Heli afstamden. 't Antwoord luidt, dat de verwerping van Heli 't beeld was van de afschaffing van Aärons priesterschap, en de aanneming van Samuel en Sadok het beeld van de instelling van het christelijk priesterschap (Bellarminus 820 B).

574 een hooft: Christus; eeuwigh: ‘alle dagen’, I Kon. II, 35, vgl. hiervoor vs. 557.

+ [Randschrift:] David spelde des toekomenden Melchisedechs eeuwighdurende Priesterdom.

575 Vgl. Ps. CIX, 1-4.
harp: psalm; opschuift: openschuift; de vertooning: het tooneel, het vergezicht.

576 's naezaets Rijck: de Kerk, het rijk van Christus, den zoon van David.

579 Des Godts: van den Zoon Gods, vóór de schepping van alle eeuwigheid uit den Vader geboren, vgl. Joan. I, 1-2.

580 van: door.

583 voor dezen: vóór Aäron; ook: hiervóór, nl. Altgeh. III, 161 vv.

[p. 790]

585

Der waerheit zelf, verdovende den schijn.

 

Zoo lang de Kerck dan opdraegh broot en wijn,

 

En offert vleesch en bloet, voor Godts getrouwen,

 

Blijft d'eedt in kracht, die nimmer magh berouwen;

 

Het welck gebeurt, indien men 't offren staeck'

590

En schorte, en zoo Godts mont meineedigh maeck';

 

Die aen zijn' eedt noch hecht een staert van plagen⁵⁹¹

 

En jammeren en droeve nederlagen.^591-92

 

Ghy Koningen en volcken, ziet wel toe:

 

Uit Sion dreight de Vorst u, met zijn roe;

595

Wiens offerampt, dat duurt aen 't eindt der eeuwen,⁵⁹⁵

 

Ick met een' blick vertoonde aen mijn Hebreeuwen,⁵⁹⁶

 

Naer hun begrijp noch traegh, en luttel sneegh;⁵⁹⁷

 

Waerom mijn pen 't altaergeheim verzweegh;

 

Geheim te diep voor hun onleerzame ooren.^598-99

600

Het was genoegh hen eerst te laten hooren,

 

Hoe Aron weeck voor JESUS majesteit,^600-1

 

Des zegens bron, de strael der eeuwigheit.⁶⁰²

 

Doch 'k gaf hun noch t'erkaeuwen, onder andere,⁺⁶⁰³

 

Hoe Priesterdom en Wet dus aen elckandere

605

Verknocht zijn, dat waer 't heiligh Priesterdom

 

Verandert wort, daer keert de Wet oock om.^603-6

 

Dit huwelijck, dit paer magh niemant scheiden:

 

Des eenen hant moet d'andre medeleiden,

 

En ieders aert gelijckt zijn wederga.

610

Nu is de wet der strengheit in gena

 

Verkeert; gelijck 't altaerampt der Levijten

 

In 't Priesterdom, dat niet bestaet in slijten⁶¹²

 

Van runderen, en stam noch afkomst kent,

 

Oock duren moet tot aen der eeuwen endt.

615

Is Arons dienst vervallen met zijn muren;⁶¹⁵

 

Moet d'offerhant, gelijck de Godtsdienst, duren,⁶¹⁶

 

En nieuwe Wet: wie schuift dan Kristus wech,

591 staert: nasleep.

591-92 Vgl. Ps. CIX, 5-6.

595 aen: tot aan.

596 met een' blick: maar terloops; mijn Hebreeuwen: Paulus, de schrijver van den brief aan de Hebreeën, is aan 't woord.

597 begrijp: begrip; denk hierachter een komma; luttel sneegh: weinig snedig, hardleersch.

598-99 Met verwijzing naar Hebr. V, 11 zegt Bellarminus aan 't adres van Kalvijn, dat S. Paulus opzettelijk over het altaergeheim (mysterium Eucharistiae) zweeg, omdat dat voor 't begrip der Hebreeën te moeilijk was (804 D); ook Vondels persoonlijke herinnering schijnt hier aan 't woord.

600-1 't Was alleen Paulus bedoeling, de Hebreeuwsche Christenen te laten voelen, dat Christus' priesterschap boven dat van de Oude Wet verheven was.

602 de strael der eeuwigheit: vgl. Hebr. I, 3.

+ [Randschrift:] De veranderinge van Priesterdom en Wet hangen onscheitbaer aen elckandere verknocht.

603 hun: de Hebreeën; erkaeuwen: overdenken, vgl. II, 538, 1146.

603-6 Bellarminus (855 B) beroept zich op Hebr. VII, 12 voor den onafscheidelijken samenhang van priesterschap en wet, en toont dit nader aan in 786 B C.

612 slijten: verteeren, offeren.

615 met zijn muren: met zijn tempel.

616 duren: met klemtoon.

[p. 791]

 

Die Aron niet, maer wel Melchisedech

 

In 't offren volght, met zoo veel grooter klaerheit,^618-19

620

Gelijck het beelt gevolght wort van de waerheit.

 

De nieuwe Wet hout eeuwighlijck haer steê:⁶²¹

 

Zoo duurt de dienst des nieuwen Priesters meê,

 

Tot dat hy koom' den tijt zijn vleugels korten.⁶²³

 

Wie 't offren schort, moet Kristus wet oock schorten:⁶²⁴

625

Maer 't schorten van zijn wet waer tegens recht,

 

Gelijck zijn dienst, aen JESUS wet gehecht,

 

Ja zelf een wet, van niemant t'overtreden,

 

Noch weiniger dan Arons offerzeden;⁶²⁸

 

Dewijl het vier zijn offerlam verteert;⁶²⁹

630

Ons Kristaltaer geen Offerlam ontbeert.⁶³⁰

 

Een eenigh Lam op endelooze altaren⁶³¹

 

Vernoeght de Kerck, en keert zich aen geen jaren.⁶³²

 

Dit offer duurt, en d'offerdranck en spijs:

 

Dees wet is nieuw, zoo is oock d'offerwijs.

635

't Verheught mijn' geest, die vast voor 's offers prijs pleit,⁶³⁵

 

Nu Salomon, of zijn gekroonde wijsheit,⁺

 

Godts wijsheit stelt zoo yverigh te werck

 

Aen haer gebouw en pijlers, vast en sterck.

 

Haer offerhande en wijn en broot en disschen

640

En 't noôn te feest, zijn al geheimenissen^637-40640

 

Van 't Heilwoort, menschgeworden in de Maeght⁶⁴¹

 

Van 't Priesterampt, daer Salem 't beelt af draeght;⁶⁴²

 

Wiens Priester u naer 't puick der offren leide,⁶⁴³

 

Eer d'Almaght noch het lijf des Zoons bereide,⁶⁴⁴

645

Die vleesch en bloet op d'offermaeltijt braght,⁶⁴⁵

 

In ste van vee, door Levy versch geslaght;⁶⁴⁶

 

Wiens offren streeck voor aller offren kroone,⁶⁴⁷

 

Zoo hoogh gewijt door 't kercklicht van Hippone,

618-19 Versta: Die (= Christus) volgt niet Aäron, wel Melchisedech enz.

621 steê: plaats.

623 den tijt zijn vleugels korten: 't mythologisch beeld van den gevleugelden tijdgod; den tijd doen ophouden.

624 schort: schorst, stil legt.

628 weiniger: minder; offerzeden: offerceremonies.

629 zijn: met klemtoon.

630 Ons: met klemtoon.

631 Een eenigh: één enkel; endelooze: ontelbare.

632 Vernoeght de Kerck: aan één enkel Lam heeft de Kerk genoeg; en keert zich aen geen jaren: en bekommert zich niet om den tijd, het offer der nieuwe wet is eindeloos.

635 prijs: waarde.

+ [Randschrift:] Salomon spelde dees nieuwe offerhande.

637-40 Vgl.: ‘De Wijsheid bouwde zich een huis en hieuw zeven zuilen uit; zij slachtte haar offers, mengde haar wijn en maakte haar tafel gereed; zij zond haar dienstmaagden’ enz. Spreuken l.c.

640 al: met klemtoon.

641 't Heilwoort: Christus; Maeght: lees hierachter een komma.

642 daer enz.: waar Salem, de stad van Melchisedech, de voorafbeelding van draagt.

643 Wiens Priester enz.: Melchisedech leide u in, bereidde u voor op 't voornaamste offer ('t puick der offren), nl. dat van Christus.

644 Versta: nog vóór dat Christus mensch werd.

645 d'offermaeltijt: het laatste Avondmaal.

646 In ste: in stede, in plaats; Levy: de Joodsche priesters.

647 Wiens: slaat op Levy; streeck: week; aller offren kroone: vgl. 't puick der offren van vs. 643.

[p. 792]

 

Sint Augustijn: noit vocht August zoo zeer

650

Voor Rome, als hy voor JESUS offereer.^635-50648-50

 

Dit offer blijckt in Esayas schriften,⁺

 

Daer Faroos volck, met offerhande en giften,⁶⁵²

 

Den Heilandt eert en aenbidt te gelijck,

 

Voor 't nieuwe altaer, in 't midden van het Rijck

655

Des breeden Nijls en zijn bevloeide randen:⁶⁵⁵

 

Want overmits geen erf voor offerhanden⁶⁵⁶

 

Of outer wiert gevonden buiten 't slot⁶⁵⁷

 

Van Davids muur; zoo twijfel niet, of Godt⁶⁵⁸

 

Voorspelt hier d'eer des offers, opgedragen

660

In JESUS naem, waer door wy hem behagen.^651-60

 

Voor 't spellend bladt staen lastermonden stom,⁺⁶⁶¹

 

Zoo dick het zalft 't verlichte Heidendom⁶⁶²

 

En Heidensch bloet tot Priesters, en Levijten,

 

Die eeuwigh zich in offerdiensten quijten.

665

Leit Arons vier in offerasch gedooft,⁶⁶⁵

 

Zoo rust die last op Kristus, 't opperhooft

 

Der Priesteren, die onder zachter wetten

 

Hem dienende, zich met geen bloet besmetten.^661-68668

 

Zoo d'Antikrist 't gedurigh offer staeckt,⁺

670

En al den dienst der vadren; wie verzaeckt

 

Dan 't nieuwe altaer, dat d'eeuwen moet verduren,

 

Oock na den smoock der omgeramde muren,⁶⁷²

 

Door Titus en Antiochus gevelt,⁶⁷³

 

Daer Levi treurt en in zijn tranen smelt?^668-74674

675

Het is nu tijt mijn Offer in te wijen,^675-v.v.

635-50 Een volgende profetie van de Mis ontleent Bellarminus (820 D) aan Salomons Spreuken (IX, 1-5), uitgelegd o.a. door S. Augustinus in De Civitate Dei XVII, 20.

648-50 't kercklicht van Hippone, Sint Augustijn: vgl. II, 515-27; August: keizer Augustus streed niet zóó voor 't heidensch Rome, als Augustinus door zijn verdediging van de Mis (Jesus offereer) voor het Christelijk Rome De tegenstelling spruit uit het spel met de namen Augustinus en Augustus.

+ [Randschrift:] Esaias spelde dees nieuwe offerhande,

652 Faroos volck: de Egyptenaren.

655 zijn bevloeide randen: door de jaarlijksche overstroomingen.

656 overmits: omdat; erf: plaats.

657 wiert: werd.

658 Davids muur: Jerusalem, waar de offers uitsluitend werden opgedragen.

651-60 Bellarminus haalt Is. XIX, 19, 21 aan: ‘Op dien dag zal er een altaar staan in het midden van het land van Egypte.... en de Egyptenaren zullen dien dag den Heer erkennen en Hem met offers en gaven eeren’ (S20 D); Esayas: Isaïas, vgl. II, 475.

+ [Randschrift:] oock andere profecyen slaen hier op:

661 't spellend bladt: de bijbelsche profetiën; lastermonden: leugenaars, de hervormers.

662 dick: dikwijls; 't verlichte Heidendom: nl. de mannen uit 't heidendom bekeerd.

665 Versta: als de offerdienst van Aron heeft opgehouden.

661-68 Bellarminus laat terstond Is. LXVI, 21 en Jer. XXXIII, 17, 18 volgen, wier eucharistischen zin hij tegen misduidingen handhaaft (821 A).

668 zich met geen bloet besmetten: met geen dierenbloed vuil maken, zooals bij de Joodsche offers.

+ [Randschrift:] oock Daniel,

672 Versta: ook na de brandoffers van het verwoeste Jerusalem.

673 Titus: de Romeinsche verwoester van Jerusalem in 70 na Chr., vgl. I, 139-v.v.; III, 696 en Vondels drama Hier. Verwoest; Antiochus: de Perzische verwoester van Jerusalem in 160 v. Chr.; gevelt: neergehaald.

668-74 Bellarminus (821 C) verwijst naar Daniël VII, 11; XII, 11 over Antiochus, die het durend offer zal verdelgen, wat op den Antichrist en dus op 't einde der wereld slaat. Vondel bedoelt: als die profetie van den Antichrist verstaan moet worden (en dus het gedurigh offer op 't nieuwe altaer, nl. het altaar van de Nieuwe Wet moet voortbestaan): wie durft dat dan verzaken zooals de hervormers doen?

674 Daer Levi: terwijl de Joodsche priesterschap.

675-v.v. Bellarminus besteedt nu een uitgebreid hoofdstuk (822 A-830 A) aan het ‘insigne testimonium’ ('t puick der profecyen) van Malachias I, 10, 11, door tal van oud-christelijke citaten toegelicht. Vondels behandeling, met beroep op d'outste Outvaderen (kantt.) is niet minder breedvoerig (tot vs. 886), maar in de uitwerking volgt hij zijn eigen weg.

[p. 793]

 

Op 't hoogh altaer, door 't puick der profecyen,⁺

 

Het welck op 't puick der offerhanden wijst;

 

Daer Godt den dienst van Levijs hant misprijst,

 

Zijn lamme blinde en quijnende offerdieren,^678-79

680

Beschimmelt broot en huichelaers manieren,

 

Op zoo een wijs: ghy Priesters, houdt u stil.

 

Ghy offert vast, doch my ten wederwil,⁶⁸²

 

Die geene gift van uwe hant aenvaerde:

 

Want van het oost, daer 't licht de lijst der aerde

685

Vergulden komt, tot daer het nederdaelt,^684-85

 

Zal 't Heidensch volck, met geenen stroom bepaelt,⁶⁸⁶

 

Mijn' grooten naem vereeren met zijn bede;

 

En onverplicht aen Sions offerstede,⁶⁸⁸

 

My overal een zuivere Offerhant

690

Toeheiligen en offren, zonder schant.⁶⁹⁰

 

De glans mijns naems zal schijnen tot aen d'enden

 

Der weerelden, die noit mijn diensten kenden.^681-92

 

Toen 't koorkleet reet sloot Arons dienst zijn' mont,⁺⁶⁹³

 

En gaf den geest in Kristus doot, en stont,

695

Gelijck een lijck, gebalsemt boven aerde;⁶⁹⁵

 

Tot dat de roe van Rome quam, te paerde,⁶⁹⁶

 

Al 't heilighdom, dat reede ontheilight was,

 

En kerck en koor begraven in zijn asch,

 

En puin en stof en roock en smoock en voncken.^697-99

700

Het overschot van Levi, nu gekloncken⁷⁰⁰

 

In ketens, en gevloeckt, gehoont, gehaet,

 

Most jammerlijck, in zijn gescheurt gewaet,⁷⁰²

 

En hangends hoofts, geschupt uit Abrams erven⁷⁰³

 

En drempelen, den aertboôm ommezwerven:

705

Zijn offerkleet lagh in den brant vergaen:

+ [Randschrift:] en Malachias, doorgaens van d'outste Outvaderen uitgeleit.

678-79 Vgl.: ‘Offert gij op mijn altaar bedorven brood? Is het geen kwaad als gij mij het blinde, kreupele en zieke offert? Offer dat uw leider, als hij behagen heeft in uw (vroom) gezicht!’ Mal. I, 7-8.

682 vast: steeds; my ten wederwil: niet tot mijn welbehagen.

684-85 de lijst: de rand, de gezichtseinder; van het Oosten tot het Westen, over de heele aarde.

686 't Heidensch volck: de uit het heidendom bekeerde christenen.
met geenen enz.: onbegrensd, àlle volkeren.

688 Versta: niet meer gebonden aan Jerusalem, voor de Joden de éénige offerplaats.

690 zonder schant: zonder daarom gelaakt te kunnen worden.

681-92 Vergelijk: ‘Ik heb geen behagen in u.... en ik zal geen gave meer aannemen van uw hand. Want van den opgang der zon tot haar ondergang is mijn naam groot onder de heidenen en op alle plaats wordt geofferd en mijn naam een zuivere offerande opgedragen’ Mal. I, 10-11.

+ [Randschrift:] Arons dienst eindight met Kristus leven.

693 't koorkleet reet: het tempelvoorhangsel door midden scheurde, bij den dood van Christus, vgl. I, 573-74; III. 253; sloot enz.: de Joodsche offerdienst had afgedaan.

695 Deze prachtige beeldspraak, in Heerlyckheit der Kercke, II, 795 herhaald, groeide misschien uit het niet minder fraaie beeld van S. Augustinus in zijn brief aan S. Hieronumus, dat de Oude Wet ‘met eere begraven werd’ (Ep. 82, Migne P.L. XXXIII, kol. 285).

696 de roe van Rome: Titus, die Jerusalem en den tempel verwoestte, vgl. hiervòòr vs. 673.

697-99 Vgl. de jammerklacht van de Dochter Sion in Hier. Verwoest, vs. 707-26.

700 Het overschot van Levi: de overgebleven Joodsche priesters, vgl. I, 156-62.

702 Most: moest.

703 geschupt uit Abrams erven: verjaagd uit het Joodsche land, Abrahams erfdeel.

[p. 794]

 

Geen outervier stack vee of vogel aen:⁷⁰⁶

 

En 't bleeck, hoe Godt aldus, door Malachias,

 

Den dienst der wet verfoeide, en op Messias,

 

En zijnen dienst en eenigh offer wees:

710

Niet op den bergh, waer onder 't licht verrees;⁷¹⁰

 

Waer op het hing, ten schimp der lasteraren.⁷¹¹

 

Een kruis, een hout, geen ongetelde altaren,⁷¹²

 

Noch overal, behoefde 't bloedend Lam;

 

Dat zich maer eens most offren aen den stam,⁷¹⁴

715

In zijn gedaente, onnozel en zachtmoedigh.⁷¹⁵

 

Zoo spelt dan hier Godts veder van geen bloedigh⁷¹⁶

 

Kruisoffer. noch van Arons loeiend vee;

 

Maer van den dienst, geweigert van geen ste,⁷¹⁸

 

Gewest, noch tijt, noch volcken, die zich houden

720

Aen 't nieuw verbont, bedient van Godts vertrouden;⁷²⁰

 

Aen 't offerampt, dat, van 't Levijtsch geslacht,⁺⁷²¹

 

Op Juda storf, wiens offer Godt verzacht:⁷²²

 

Want JESUS is uit Judaes stam geboren,

 

En heeft voor zich een Priesterdom verkoren,

725

Uit Jode en Grieck en Noorman en Barbaer;⁷²⁵

 

En keert geen volck van zijn geheimaltaer⁷²⁶

 

En reinen disch en zuivere offerspijze;⁺⁷²⁷

 

Daer hy zich zelf, geheimenisserwijze,⁷²⁸

 

Ten beste geeft, zoo rein, zoo onbesmet,

730

Gelijck hy op Godts drempel wiert gezet.⁷³⁰

 

Geen hagel valt zoo zuiver hier beneden;

 

Geen Man liet zich zoo rein en zuiver kneden,⁷³²

 

Van Engelen, als ons deze offervrucht⁷³³

 

In 't Maeghdevat komt storten uit de lucht;⁷³⁴

735

Daer Gabriël der maeghden bloem bejegent⁷³⁵

706 Vgl. III, 255.

710 den bergh enz.: de berg Golgotha, aan welks voet Christus ('t licht) uit het graf verrees.

711 het: het licht, Christus; ten schimp enz.: vgl Matth. XXVII, 39-44.

712 Een - een: met klemtoon; vgl. bij tegenstelling III, 631.

714 most: moest.

715 In zijn gedaente: in zijn menschelijke gedaante; onnozel: onschuldig.

716 spelt: voorspelt; hier Godts veder: in de profetie van Malachias.

718 geweigert enz.: die op iedere plaats (ste) der wereld toegang heeft.

720 Godts vertrouden: de priesters der Nieuwe Wet.

+ [Randschrift:] Het offerrecht van Levi storf op Iuda en allerhande geslachten.

721 't Levijtsch geslacht: de Joodsche priesterschap.

722 Op Juda storf: van Levi door Christus' dood overging op Juda, d.i. het priesterschap van Christus, die zelf sproot uit den stam van Juda; Godt verzacht: God milder stemt, verzoent, paeit in III, 46.

725 Vergelijk Rom. X, 12.

726 keert: weert; geheimaltaer: altaar, waar het geheim der Mis wordt gevierd.

+ [Randschrift:] Kristus offer is het allerzuiverste.

727 Denk aan de ‘zuivere’ offerande van Malachias, waarop Vondel met tal van synoniemen den nadruk legt.

728 geheimenisserwijze: vertaling van den theologischen term sacramentaliter, vergelijk III, 440.

730 Versta: als bij zijn opdracht in den tempel (Godts drempel), vgl. Luc. II, 22; Vondel haalt deze wettelijke reiniging hier aan, juist omdat Jesus ze niet noodig had.

732 Man: manna.

733 Van Engelen: door engelen, vgl. I, 225; offervrucht: Jesus, in vergelijking met de veldvruchten, die in den Joodschen eeredienst geofferd werden.

734 't Maeghdevat: de maagdelijke schoot van Jesus' moeder Maria; uit de lucht: door de overstraling van den H. Geest.

735 der maeghden bloem: Maria, vgl. II, 593.

[p. 795]

 

En haer, met een de vrucht haers lichaems, zegent.⁷³⁶

 

Natuur en Wet en 't Maeghdelijck juweel

 

Besteedden elck aen d'outervrucht haer deel:

 

Natuur gaf d' air, de Wet haer dorschte en maelde:

740

De Maeght, na dat de Geest haer lijf bestraelde,

 

Met 's Godtheits gloet, bestelde ons uit haer' schoot

 

't Altaerbancket, 't heelheiligh Offerbroot,⁷⁴²

 

't Gezegent vleesch van mensch en Godt; met reden^737-43

 

Geviert, gedient, bewierroockt, aengebeden

745

Van arm en rijck, en om zijn zuiverheit

 

Van elck gewilt, het zwijnsch gemoedt ontzeit;⁷⁴⁶

 

Bewaert met angst, van Godtgewijde duimen.⁷⁴⁷

 

't Gelichaemt broot is t'edel om te kruimen.⁷⁴⁸

 

Hy zie vry om, die 't graen der zielen spilt.⁷⁴⁹

750

Godt heeft noch gaef noch offer zoo gewilt,⁷⁵⁰

 

Als 't lichaem zelf, het welck de Geest bereide,

 

Toen hy het Woort op 's weerelts drempel leide,

 

Naer Arons plaets, uit eene Maeghdecel.⁷⁵³

 

Stroy leliblaên, noch blancker dan haer vel.

755

Breng zilver, zyde en purper uit uw koffer,

 

En spreize voor de voeten van Godts Offer:

 

Besprey den vloer, waer 't Lam zijn voeten zet:

 

Bewaer zijn wol; dit sneeuw gedooght geen smet.

 

Daer Levi schenckt aen Priesterlijcke vlammen⁺⁷⁵⁹

760

Spierwitten os, of hagelwitte rammen,⁷⁶⁰

 

Of blancke koe, of kalf, voor 't mes beducht,

736 met een: meteen; de vrucht haers lichaems: vgl. Luc. I, 42.

742 heelheiligh: vgl. II, 1777.

737-43 Vondel schildert ons weer het wordingsproces van het brood, dat ons ten spijs wordt (als in II, 289-359) en speelt weer met 't woord vrucht (offervrucht, vs. 733; outervrucht, vs. 738) in de dubbele beteekenis van gewas en kind. Die vrucht ontkiemde het eerst in den natuurstaat, door de beloften aan de Oudvaders (Natuur gaf d'air); werd gedorst en gemalen in de beproevingen van hen, die Jesus na Mozes vòorbeduidden; en werd ten slotte tot het Altaerbancket gebakken door 's Godtheits gloet, Gods liefde voor den mensch, in den schoot van Maria. 't Is buitengewoon sterk van beeldspraak, maar in den grond niet nieuw, immers al bij Kerkvaders en mystieken te vinden: zie voorbeelden bij Frijns: Vondel en de Zeestar, Leuven, 1928, blz. 54 en vgl. Altgeh. I, 621; II, 199, 358.

746 gewilt: begeerd; het zwijnsch gemoedt: den wereldschen, zondigen mensch, vgl. ‘Vere panis filiorum non mittendus canibus’ (Het ware brood der kinderen, niet te werpen voor de honden) uit Lauda Sion, en vgl. Matth. VII, 6.

747 Godtgewijde duimen: de gezalfde handen der priesters.

748 't Gelichaemt broot: het in Christus' lichaam veranderd brood; kruimen: vermorsen, onachtzaam behandelen, prijs geven; Vondel richt zich tegen de Hervorming.

749 Hy zie vry om: denkelijk: hij wachte de gevolgen; spilt: achteloos verwerpt.

750 Godt heeft.... zoo gewilt: God heeft.... zóózeer begeerd, vgl. Hebr. X, 5.

753 Naer Arons plaets: om de plaats van Aaron te gaan innemen, het Joodsche priesterschap door het Christelijke te vervangen; eene Maeghdecel: de maagdelijke schoot van Maria, vgl. hiervòòr vs. 734.

+ [Randschrift:] Levijs offerhanden waren besmettelijckten opzicht van Kristus reine offerhande. [Kantteekening bij vs. 759: besmettelijck: besmettend.]

759 Levi: de Joodsche priesterschap.

760 Spierwitten os: op deze en de volgende aanduidingen van uiterlijke reinheid der offerdieren (vergelijk Levit. XXII, 21-22) legt Vondel zoo sterk den nadruk, om de onreinheid der offerwijzen tegenover de zuivere offerande der Nieuwe Wet, door Malachias voorspeld, zoo zienlijk mogelijk te typeeren.

[p. 796]

 

Of wolligh schaep; daer reutelt, steent en zucht

 

De bloende strot des offervees; wiens sprengkel⁷⁶³

 

Altaer en want bespat, en tot den enkel

765

Den Priester zet in 't roockend bloet: hy verft

 

Zijn handen root: het offer, dat 'er sterft,

 

Schijnt door zijn bloet den hemel toe te klagen

 

Den moort, waer door deze offerslaghters vagen

 

En reinigen, geen vlacken van 't gemoedt,⁷⁶⁹

770

Maer slechts het lijf: 't gepleng van zoo veel bloet

 

Staet schrickelijck, voor 't stremmen, na het stremmen:⁷⁷¹

 

De tempel schijnt in 't roode meir te zwemmen.

 

Wat ziet hier niet bemorscht, besprengt, bespat?

 

O morssery! wat reinigen is dat?^762-74

775

Dit schijnt by Godt geen offereer, maer schande.

 

Ghy Priesters, staeckt deze onreine offerhande:

 

De hemel eischt een zuivere offerboet,⁷⁷⁷

 

En vleesch en bloet, doch zonder plas van bloet:

 

Hy eischt het bloet, als in geslotene aders.⁷⁷⁹

780

Begrijpt ghy 't niet, zoo vraegh het d'eerste Vaders:⁷⁸⁰

 

Vraeg Abraham, dien trouwsten Offeraer,

 

En zijnen zoon, gevordert ten altaer.⁷⁸²

 

Het grijs vernuft zagh niet dien knoop 't ontwarren,⁺⁷⁸³

 

Hoe hier zijn zaet zou wemelen, als starren⁷⁸⁴

785

Daer boven; schoon het lagh gebluscht, gesmoort⁷⁸⁵

 

In 't eenigh bloet. Dit schijnt een donderwoort,

 

Een donderslagh: belofte en waerheit strijden.^786-87

 

Godt eischt een' moort: Natuur krijght medelijden⁷⁸⁸

 

Met hare vrucht, en 't kinderslaghtigh lot.⁷⁸⁹

790

Vijf zinnen gaen te velde tegens Godt,

 

En worstelen, drie nachten en drie dagen,^790-91

763 sprengkel: gespat.

769 't gemoedt: de ziel.

771 Staet schrickelijck: ziet er verschrikkelijk uit; voor 't stremmen enz.: als 't nog vloeit, en als 't geronnen is.

762-74 Buitengewoon drastisch schildert V. het bloedkladden van de oude offers.

777 offerboet: zoenoffer.

779 als in geslotene aders: zonder bloed te vergieten.

780 d'eerste Vaders: de Oudvaders van het Oude Testament, nl. Abrabam en Isaäc.

782 gevordert: opgeëischt, gedaagd.

+ [Randschrift:] Uitspanninge van Abrahams offerhande.

783 Het grijs vernuft enz.: versta: het verstand van den grijzen Abraham kon het raadsel niet oplossen.

784 Vergelijk Gen. XV, 5.

785 schoon: ofschoon, wanneer.

786-87 't eenigh bloet: zijn eenig kind, Isaäc; een donderwoort, een donderslagh: vergelijk Gods donderstem in Abraham van De Helden Godes, vs. 15. en Altaergeheimenissen I, 555-57.

788 Natuur enz.: de menschelijke natuur verzet zich.

789 hare vrucht: Isaäc; 't kinderslaghtigh lot: het lot dat Abraham dwingt om zijn kind te slachten.

790-91 Zoo interpreteert Vondel de beproeving van Abrahams geloof, door Hebr. XI, 8-19 hoog geprezen, en geeft meteen ons een zeker parallelisme aan met zijn eigen geloofsstrijd tegen de vijf zintuigen, waarop titelprent en titelgedicht (hiervóór blz. 647) en zoovele andere vss. wijzen. Abrahams worsteling van drie nachten en drie dagen is dan een prototype van 's dichters moeilijken gang naar 't Sakramentsgeloof, in de Altgeh. ook tot drie dagen en nachten teruggebracht.

[p. 797]

 

Terwijl hy klimt op 's hemels streng behagen⁷⁹²

 

Ten offerbergh; de Zoon gelaên met hout

 

Op zijnen rugh; de Vader, stram en out,

795

Met vier en zwaert, tot opening van ader

 

En strot des kints, zijn hart; dat zeit: mijn Vader,

 

[O bitter woort! bezweeck de vader niet,

 

Toen hem die naem van vader 't hart doorstiet?]

 

Mijn vader, hier zijn vier en hout en banden;

800

Waer blijft het schaep, om op 't altaer te branden?

 

De Vader schiet als uit een' bangen slaep,

 

En droom: mijn zoon, Godt zal het outerschaep

 

Bestellen: en hy valt, vol strijts, aen 't bouwen

 

Van 't berghaltaer; en leit het hout, gehouwen⁸⁰⁴

805

Ter offerhande, op 't outerplat; en 't kint⁸⁰⁵

 

Het welck hy eerst de handen kruiswijs bint,

 

Op 't offerhout; en grijpt, met zoo veel krachten

 

Als 't hart noch heeft, het mes, om 't kint te slaghten;

 

En ziende omher geen uitkomst, troost zich dan,⁸⁰⁹

810

Dat Godt zijn bloet uit assche wecken kan.⁸¹⁰

 

Natuur aldus verweldight, moet het geven:⁸¹¹

 

't Betrouwen had de vuist al opgeheven,⁸¹²

 

En afgeknipt den draet der liefste ziel,⁸¹³

 

't En waer de stem het slaghtmes tegenhiel;⁸¹⁴

815

Waer op hy 't hooft naer 't Engelsch aenschijn draeide,⁸¹⁵

 

En met een' ram den eisch des hemels paeide.^783-816816

 

d'Aertsvader, dus geredt op 't ongezienst,⁺⁸¹⁷

 

Zagh afgebeelt den dubblen outerdienst,

 

De bloedige en onbloedige offerhande⁸¹⁹

820

Des Heilants, die in liefde t'onswaert brande.⁸²⁰

 

Zet Isak hier, daer Kristus tegens een:⁺

 

Zy hebben iet byzonder, iet gemeen.⁸²²

 

De boôn, gestiert uit 's hemels hooge poorte,⁸²³

 

Voorspellen elcx naemhaftige geboorte;⁸²⁴

792 hy: Abraham.

804 hout, gehouwen: woordspel.

805 outerplat: vgl. II, 366.

809 omher: om zich heen.

810 Vgl. Hebr. XI, 19.

811 verweldight: overweldigd; geven: opgeven, zich overgeven.

812 't Betrouwen: Abrahams vertrouwen op God, zijn geloof; de vuist: de hand met 't zwaard.

813 draet: levensdraad.

814 't En waer: ten ware, als niet; de stem: nl. van den engel; tegenhiel: had tegengehouden.

815 hy: Abraham; 't Engelsch aenschijn: het gezicht van den engel.

783-816 Het onderwerp van dit aangrijpend gedeelte (vgl. Gen. XXII, 1-14), hier te meer op zijn plaats, omdat ook Paulus in Hebr. XI, 17-18 het aanraakt, heeft Vondel vaak behandeld, zie: De Vaderen, vervatende Abrahams Offerande naar Du Bartas, ingeleid met een eigen Klinckveers (Dl. 1, blz. 473-97); Warande der Dieren, CXXV (ib. blz. 766); De Helden Godes, Abraham der Geloovigen Vader, Dl. 2, blz. 331. Volgens de Opdracht van Gebroeders (Dl. 3, blz. 803, r. 141) kende Vondel ‘verscheide’ poëtische bewerkingen van Abrahams Offer, o.a. een Fransch drama van Théod. de Bèze (Salmoneus' Berecht); Bellarminus bespreekt dit offer alleen terloops (788 D; 830 B).

816 paeide: tevreden stelde.

+ [Randschrift:] die Kristus onbloedige en bloedige offerhande uitbeelde:

817 ongezienst: onverwachtst.

819 nl. die van het kruis en van het laatste Avondmaal.

820 t'onswaert: voor ons.

+ [Randschrift:] gelijck blijckt uit gelijckheit en ongelijckheit tusschen Isack en Kristus.

822 Versta: er is verschil en overeenkomst.

823 De boôn: de engelen.

824 Vgl. Gen. XVIII, 10; Luc. I, 31; naemhaftige: roemruchte.

[p. 798]

825

Waer voor Natuur te rugh springt uit haer' stant.⁸²⁵

 

Een ieder is zijn vaders eenigh pant,⁸²⁶

 

En erfgenaam van zoo veel rijckdoms t'zamen.⁸²⁷

 

Zy dragen bey geen ongewilde namen,⁸²⁸

 

Belovende behoudenis, of vreught.⁸²⁹

830

Zy stemmen in gehoorzaemheit, een deught,

 

Die offerhande en gaven gaet te boven.⁸³¹

 

Zy klimmen beide om eenen Godt te loven,⁸³²

 

En zijnen naem t'aenbidden, zonder ergh;⁸³³

 

En torssen 't hout op eenen offerbergh.⁸³⁴

835

Zy laten bey zich knevlen en gezeggen,⁸³⁵

 

En op het hout geoffert nederleggen.

 

Zy wachten bey den slagh en steeck van 't stael.⁸³⁷

 

Zoo wegen zy elckander in een schael;⁸³⁸

 

Tot dat de ram de strot wort afgesteken;

840

Het bloet beginn' ten outer af te leken,

 

Te schilderen den rooden offerzoen⁸⁴¹

 

Des Zoons, die zoo den eischer most voldoen:⁸⁴²

 

Maer Isak, die den Doot zagh onder oogen,

 

En lagh gedoemt, en voor het zwaert gebogen,⁸⁴⁴

845

Behoudt zijn bloet, en plengt niet eenen strael;⁸⁴⁵

 

Op dat hy u den reinen dienst afmael',⁸⁴⁶

 

Die eeuw op eeuw gespelt van Malachias,⁸⁴⁷

 

Des Paeschnachts nam zijn' oirsprong in Messias,

 

Den eenigen, die willigh zich alree

850

Geheilight had aen 't hout, op d'offerste.⁸⁵⁰

 

Heeft Isax hals geen' druppel bloets vergoten;

 

Ons leven lagh in eedler bloet besloten;⁸⁵²

 

Dat zonder zaet gesproten sprong voor elck;⁸⁵³

 

Doch eens aen 't Kruis, oneindigh in den kelck⁸⁵⁴

855

En overal. Nu kunt ghy licht bevroeden,⁸⁵⁵

825 Versta: tegen den gewonen, natuurlijken loop in, in zoover Abrahams vrouw Sara al boven de jaren was (Gen. XVII, 16) en Jezus' moeder Maria geen man bekende (Luc. I, 34).

826 pant: kind.

827 Vgl. Gen. XVII, 16; Luc. I, 32-33.

828 ongewilde: onwillekeurige.

829 behoudenis: Zaligmaker; vreught: Isaäc beteekent: die lachen doet.

831 Vgl, I Kon. XV, 22, vgl. Lucifer, vs. 1678-83.

832 eenen: éénzelfden.

833 zonder ergh: oprecht.

834 torssen: Vgl. De Vaderen, vs. 467; eenen: eenzelfden; volgens een overlevering behoorde de Kalvarieheuvel tot het Moria-gebergte, waar Isaäc moest geofferd worden.

835 knevlen: binden, vgl. De Vaderen, vs. 469; gezeggen: bevelen.

837 Isaäc wacht den slagh van 't zwaard, Christus den steeck van den lans.

838 wegen: wegen zij elkander op; een schael: één weegschaal.

841 schilderen: afbeelden.

842 den eischer: God, vgl. vs. 788; most: moest.

844 gedoemt: veroordeeld.

845 eenen: met klemtoon.

846 den reinen dienst: de zuivere offerande, nl. zonder bloedvergieten, vgl. vs. 689.

847 Versta: die door Malachias voorspeld (gespelt) was, als eeuw op eeuw te zullen duren.

850 Geheilight: aan God geofferd; 't hout: het kruis; d'offerste: de offerstede, offerplaats Kalvarië.

852 eedler bloet: vgl. De Vaderen, vs. 477.

853 zonder zaet: zonder man, uit de Maagd Maria; sprong voor elck: ontsprong, vloeide voor alle menschen.

854 oneindigh: vgl. eeuw op eeuw van vs. 847.

855 overal: vgl. vs. 684-85.

[p. 799]

 

Waerom de ram, niet Isax hals, most bloeden,^823-56856

 

Zoo beelde Godt door Abrams offer uit

 

Den netten dienst, die Arons diensten stuit,⁸⁵⁸

 

En 't bloetgepleng van ossen koeien stieren.

860

Een offerzon verdooft alle offervieren,⁸⁶⁰

 

In netheit en in klaerheit: want Godts Lam

 

Vermengt zich niet met smoock, als Moses vlam,⁸⁶²

 

Alleen gevoedt van 't aertsche en stof der aerde:

 

't Ontleent oock geen waerdy van 's Priesters waerde,

865

Maer is van zelf zoo rein uit zijn natuur:

 

Is d'offraer snoo, dees offerhande is puur.^864-66866

 

d'Aertsherder, noit bezweken in zijn trouwe,⁺⁸⁶⁷

 

Trof d'ooren der Samaritaensche Vrouwe,

 

Op Garizim, als met een' donderslagh;⁸⁶⁹

870

Toen zy hem 't woort gelijck te monde uit zagh,

 

Daer hy voorzey de ree genakende uren

 

Des Godtsdiensts, die niet meer aen Davids muren⁸⁷²

 

Noch Sichems bergh en rots gebonden stont,⁸⁷³

 

Maer op den geest en waerheit vast gegront.

875

Indien men badt tot Godt in alle landen,

 

Zoo slaet zijn rede op d'eer der offerhanden,^875-76

 

Die Sion holp in twist met Garizim;⁸⁷⁷

 

Zoo looft hy hier de waerheit meer dan schim;⁸⁷⁸

 

En 't offer, dat de nieuwe Kerck zou cieren,

880

Veel meer dan vleesch en bloet van ram of stieren;

 

Geringer dan den zoen van 't offerfeest,⁸⁸¹

 

Dat broot in vleesch verandert door Godts Geest

 

En kracht des Woorts, u voênde met de spijze

 

Van 't zuiver Lam; nu geestelijcker wijze,

885

Doch in der daet, geoffert op 't altaer,^884-85

823-56 Ook in De Vaderen (vs. 465-78) zet Vondel de parallel tusschen Christus en Isaäc op.

856 de ram: (vs. 816) beeldde Christus' bloedig kruisoffer tilt, Isaäc het onbloedig offer van het Avondmaal, van de Mis.

858 netten: zuiveren; zie de synoniemen klaer, rein, puur in de eerstv. vss.; die enz.: die aan de Joodsche offers een einde maakt.

860 Een: met klemtoon.

862 Versta: wordt niet verbrand, zooals op de altaren door Mozes bevolen.

864-66 Bellarminus wijst er bij zijn uitleg van Malachias I, 11 op, dat de innerlijke zuiverheid van 't offer der N. Wet mede hieruit blijkt, dat 't niet besmet kan worden door de boosheid van zijn bedienaar (825 B).

866 snoo: snood, boos.

+ [Randschrift:] Kristus gesprek met de Samaritaensche vrouwe ontvouwt genoeghzaem Malachias profecy van d'offerhande, niet langer aen een eenige plaets gebonden.

867 d'Aertsherder: Christus.

869 Garizim: lees: Gárizim, de berg bij Jerusalem, waar de Samaritanen offerden en waarover zij twist hadden met de Joden, vgl. vs. 877 en Peter en Pauwels, vs. 74.

872 Davids muren: Jerusalem.

873 Sichems bergh: 't dorp Sichem ligt aan den voet van den berg Garizim.

875-76 Versta: Als 't nu waar is dat gewoon bidden nooit aan een bepaalde plaats is gebonden geweest, dan moet met deze voorspelling van Christus het Misoffer (d'eer der offerhanden) bedoeld zijn; deze redeneering is van Bellarminus, 831 A.

877 Over de plaats waar geofferd mocht worden hadden de Joden (Sion) twist met de Samaritanen (Garizim).

878 schim: schaduw, voorafbeelding.

881 den zoen: (waarom den?) de verzoening.

884-85 ‘Door een geestelijk en waarachtig, geen vleeschelijk en voorafbeeldend offer’, zegt Bellarminus, 831 B.

[p. 800]

 

Al 't aertrijck door, voor Godts getrouwe schaer.^868-86

 

Om uit de zee der outheit dan te landen,⁺⁸⁸⁷

 

Daer JESUS schuift een schot voor d'offerhanden⁸⁸⁸

 

Des ouden tijts, op Paeschnacht, in de zael,⁸⁸⁹

890

Des daeghs bereit voor 't heiligh offermael;⁸⁹⁰

 

Zoo laet ons naer den Opperpriester luisteren,⁸⁹¹

 

Die al 't gestarnte en maenlicht komt verduisteren

 

Van Profecy, Nature en Horebs Wet,⁸⁹³

 

En 't beeldewerck, dus lang ten toon gezet,⁸⁹⁴

895

Eer hy verscheen, om 't Offer in te wijden,

 

By nacht, zoo dicht in 't aenzicht van zijn lijden,⁸⁹⁶

 

En 't loos verraet, gestemt met overlegh.⁸⁹⁷

 

Eerst offert hy, meer dan Melchisedech,

 

Zich zelf, in schijn van broot en wijn, den Vader;

900

En draeght hem op zijn eige spier en ader.^898-900900

 

Zoo veel vermagh de zegening van 't Woort,⁹⁰¹

 

Dat alles schiep, en broght de weerelt voort,⁹⁰²

 

Ja zonder stof. Wat zou dan Godt beletten⁹⁰³

 

Hier ackervrucht en wijnranck om te zetten?

905

Wat zeit hy? Dit 's mijn lichaem: dit 's mijn bloet.^904-5

 

Een spraeck, waer aen geen leerling twijflen moet,

 

Die zijn vernuft met Kristus bant laet gorden.

 

Hy zeit: dat voor u zal gelevert worden.^905-8

 

Dit is de kelck, het nieuwe Testament,

910

In mijnen bloede [o goetheit zonder endt]

 

De kelck voor u vergoten, tot der zonden

 

Vergiffenisse. O woorden, pijlen, wonden^909-12

 

In 't steenen harte. O mensch, dit lichaem, nu

 

Gebroken, laet zich leveren voor u.

915

Dit is de kelck, 't Verbont, op nieuw gesloten

 

In bloet, voor u, voor velen uitgegoten,

 

Tot 's misdaets boete, en tot vergiffenis^916-17

868-86 Vgl. Joan. IX, 21-23: ‘Er komt een uur, waarin gij noch op dezen berg [Garizim] noch te Jerusalem den Vader zult aanbidden... een uur, en het is er reeds, waarin de ware aanbidders den Vader in geest en waarheid zullen aanbidden’, waarmee Bellarminus (830 B vv.) het uitgelegde begrip van Mal. I, 11 versterkt.

+ [Randschrift:] Kristus instellinge bevestight alle beelden en profecyen van de nieuwe offerhande.

887 outheit: Joodsche Oudheid.

888 schuift een schot: doet ophouden.

889 in de zael, vgl. hiervóór vs. 521.

890 Vgl. Matth. XXVI, 17-19.

891 den Opperpriester: Christus.

893 Horebs Wet: de Wet, door Mozes op den Horeb (Sinaï) van God gekregen.

894 't beeldewerck: de voorafbeeldingen; dus lang ten toon gezet: dat zóoveel eeuwen voorafging, én: dat door Vondel zoo breed behandeld is.

896 Versta: In den nacht vóór zijn lijden.

897 't loos verraet enz.: het listig overlegd verraad van Judas, in overlegh met de Joden, vgl. Matth. XXVI, 14, 15.

898-900 Bellarminus bewijst (832 A B) het bestaan van het Misoffer uit het laatste Avondmaal, ‘waar Christus zich onder gedaante van brood en wijn den Vader offerde’.

900 spier en ader: vleesch en bloed.

901 't Woort: het Woord des Vaders Christus en Christus' eigen woord.

902 Vgl. Joan. I, 3; broght: bracht.

903 stof: materie.

904-5 Vgl. I, 1220-24; om te zetten: te veranderen, door de transsubstantiatie.

905-8 Vgl. I Cor. XI, 24 en Altgh. I, 927; gorden: binden.

909-12 Vgl. Matth. XXVI, 28.

916-17 Bellarminus legt Matth. uit: ‘Dat bloed wordt gegeven voor u en voor velen en vergoten ten zoenoffer bij God, nl. tot vergiffenis der zonden’ (833 B).

[p. 801]

 

By Godt; geensins, op datze, hier ten disch,

 

Wat spijs en dranck slechts nuttighden en droncken;^918-19

920

Maer Godt ten zoen en offer toegeschoncken,

 

Voor dit getal der jongren, hier ontrent,⁹²¹

 

En duizenden, by 't alziende oogh bekent.⁹²²

 

Dit vleesch, dit bloet wort hier dan opgedragen

 

De Godtheit, om te zoenen haer mishagen,

925

Door zulck een' zoen en offer, voor 't getal

 

Der jongeren, en wat Godt eeren zal.^923-26

 

Godt zeit (op dat geen eeuw zijn bloet uitwisse)

 

Tot hen: dit doet tot mijn gedachtenisse.⁹²⁸

 

Zoo nut de disch der zielen offerspijs⁹²⁹

930

En offerdranck, en zingt den hemel prijs.

 

Most Kristus een Melchisedech verstrecken,

 

Het Paeschlam zelf voltoien en voltrecken,

 

En zegelen met heiligh bloet in 't endt

 

Het nieuw Verbondt en beter Testament;

935

Zoo staet het vast gegront in eeuwigheden,

 

Dat Kristus hier zijn eigen lijf en leden⁹³⁶

 

Toeheilighde met danckbaerheit aen Godt,⁹³⁷

 

Die hem verzagh met zulck een offerlot.^931-38938

 

Dit leert u een van seventigh scholieren,⁺⁹³⁹

940

Mijn reisgenoot, mijn Lukas, wiens papieren⁹⁴⁰

 

Getuigen van 't Apostelsche gebruick,

 

Den Offerdienst, die eeuwigh dure en ruick'.⁹⁴²

 

Hy toont u, hoe d'Apostels in die tijden

 

Met vasten en opoffren innewijden,

945

In 't heiligh ampt, zoo my, als Barnabas,^944-45

918-19 ‘Niet wordt het de Apostelen gegeven en voor hen vergoten om te eten en te drinken’ (833 A).

921 jongren: leerlingen, apostelen; hier ontrent: bij het Avondmaal aanwezig.

922 by: aan.

923-26 Bijna woordelijke herhaling van 't onmiddellijk voorafgaande in vs. 917-22.

928 Vgl. Cor. XI, 25.

929 de disch: de aanzittenden.

936 hier: in dat Avondmaal.

937 Toeheilighde: opofferde.

931-38 Vgl. bij Bellarminus (833 A): ‘Christus was niet waarlijk priester volgens de orde van Melchisedech en vervulde niet de voorafbeelding van het Paaschlam, noch was het bloed van het laatste Avondmaal het bloed van het Nieuwe Testament: als Hij zich bij dat Avondmaal niet als offer heeft opgedragen’.

938 verzagh: voorzag, bekleedde; offerlot: offerambt, vgl. III, 553.

+ [Randschrift:] Sint Lukas bevestight de Nieuwe Offerhande

939 een van seventigh scholieren: éen van de 70 (lees 72) leerlingen, volgens Luc. X, 1 door Christus uitgezonden.

940 Mijn reisgenoot, mijn Lukas: Paulus spreekt, wiens reisgenoot lang St. Lucas was, de schrijver van het 3de Evangelie en van de Handelingen, hier als papieren aangeduid.

942 Den Offerdienst enz.: het Misoffer; ruick': geure.

944-45 opofferen: het Misoffer opdragen; innewijden in 't heiligh ampt: priester wijdden.

[p. 802]

 

Door drift des Geests, die hun Orakel was.⁹⁴⁶

 

Schoon iemant mijn of Lukas pen versnye;⁺

 

Zy druckt u door het Griecksche Liturgye

 

Dien Offerdienst zoo klaer en helder uit,^947-49

950

Dat al 't gewoel des afgronts op haer stuit.^943-50950

 

Zoo leverde ick den Godstdienst aen d'Achaiers,

 

Uit Kristus mont, tot smaet des zielverleiers^+951-52

 

En afgodts; en tot weering van 't misbruick;^952-53

 

Dat min de ziel bezorghde, dan den buick;^953-54

955

Den dooven buick, die graegh en gulzigh weidde;⁹⁵⁵

 

Te traegh het lijf des Heilants onderscheidde;

 

En schuldigh aen 't gekruiste bloet en vleesch,

 

Godts oordeel at en inzwolgh, zonder vrees:

 

Behalve dat, by 's afgodts schaer gezeten,

960

Hy reuckloos dorst des afgodts offer eten,⁹⁶⁰

 

En 't vleesch, gewijt aen zoo een helsch altaer.^951-61

 

Korinthen liep alree geen klein gevaer⁺

 

Van, op de rots der afgoôn, dus te stranden:⁹⁶³

 

Want Belials en Kristus offerhanden⁹⁶⁴

965

Verdragen zich, gelijck de nacht en dagh.

 

Het was dan tijt, dat ick er in verzagh⁹⁶⁶

 

En waerschuwde elck afgodery te vlieden;

 

Gelijck het past zoo Godtverlichte lieden.⁹⁶⁸

 

Ick stelde flux twee disschen tegens een;

970

Hier, Kristus, daer, de Heidens en Hebreen;

 

Hier, 't lijf met danck geoffert, Godt ten prijze,

 

En daer, 's Hebreeus en Heidens offerspijze.

946 Door drift: op aandrijven, ingeving.

+ [Randschrift:] en Sint Pauwels, door het woort Liturgye, aen de Hebreen,

947-49 Versta: En hoe men nu ook mijn woorden of die van Lucas vertale, het Grieksche Liturgie, zoowel door deze als door mij gebruikt, beteekent: offer. Zie Hebr. X, 11: πᾶς μεν ἱερευς ἑστηχεν χαθ´ ἡμεραν λειτουργων (terwijl iedere priester elken dag offert).

943-50 Bellarminus geeft (837 B) den Vulgaat-tekst: ‘Ministrantibus illis Domino et jejunantibus dixit Spiritus sanctus: Segregate mihi Saulum et Barnabam in opus ad quod assumpsi eos’ (Luc. XIII, 2), door de Hervorming vertaald met: ‘Als zij [de apostelen] den Heere dienden en vastten, zeide de heilige Geest: Zondert Mij af Barnabas en Saulus tot het werk, waartoe Ik hen geroepen heb’. Maar Bellarminus toont uit het Grieksch λειτουργουντων aan, dat vertaald moet worden ‘offerden’, nl. de Mis, wat hij versterkt met Erasmus' vertaling: ‘Sacrificantibus illis Domino’ (ib. D), vergelijk Grotius Testament (Ung. 1642-45, blz. 279) en Heerl. d. Kercke, II, 357.

950 al 't gewoel des afgronts: alle verzet van de dwaling.

+ [Randschrift:] oock in zijnen brief aen de Korinthers,

951-52 Zoo leverde ick.... uit Kristus mont: vergelijk I Cor. XI, 23; d'Achaiers: de Grieken, de inwoners van Corinthe, een stad in Achaie, vgl. III, 380.

952-53 tot smaet enz.: tot onderdrukking van den duivel, want Vondel heeft ook I Cor. X, 20-21 op 't oog, waar 't eten van heidensch offervleesch verboden wordt.

953-54 't misbruick enz.: nl. van gulzigheid bij de liefdemaaltijden, die aan het eucharistische offer voorafgingen; bezorghde: verzorgde.

955 dooven buick: de vraatzucht, die nergens naar luistert.

960 des afgodts offer: van het aan de afgoden geofferd vleesch.

951-61 Vondel gaat uit van I Cor. XI, 28: ‘Dat ieder zich zelf onderzoeke en dan ete van het brood en drinke van den kelk. Want wie eet en drinkt, eet en drinkt zich een oordeel, zoo hij het Lichaam niet naar waarde onderscheidt’, al eerder (449 A-v.v.) door Bellarminus als argument voor de Eucharistie ontwikkeld.

+ [Randschrift:] en steltze tegens de Iootsche en Heidensche offerhanden.

963 Versta: verleid te worden tot afgoderij.

964 Belials: des duivels.

966 verzagh: voorzag, vgl. vs. 938.

968 Godtverlichte: verstandige, vgl. I Cor. X, 15.

[p. 803]

 

Hier d'eter in gemeenschap met Godts Zoon,

 

Door 't nuttigen zijns lichaems, hem geboôn;

975

Daer, 's afgodists gemeenschap, door het brassen^969-75

 

Met valsche Goôn, op wien dees buicken passen.⁹⁷⁶

 

Men zagh dan hier 't gelijck en ongelijck⁹⁷⁷

 

Des offerdiensts, in Godts en 's afgronts Rijck

 

Vereenigen, en tegens een verschelen;⁹⁷⁹

980

Godt eeren, Godt zijn wettige eere ontstelen;

 

Gemeenschap met den afgront, of het licht;

 

Het spijsaltaer tot ieders eer gesticht;⁹⁸²

 

Het offer elck zijn Godtheit opgedragen,⁹⁸³

 

En d'eters Gode of 's ongodts geest behagen:⁹⁸⁴

985

Gelijck ghy schept uit mijn Korinters brief;^962-85985

 

Dies twijfel niet Godt heeft den offer lief,

 

Zijn opperste eer. Hoe kan het hun gelucken,⁹⁸⁷

 

Die Godts altaer door 't loochnen onderdrucken?

 

De Godtsdienst rust, daer 't offren wort gestaeckt.

990

Wie 't offer quetst, heeft Godt in 't oogh geraeckt.

 

Zoo iemant zich misgrijpe aen zijns gelijcke,⁹⁹¹

 

Men zoent die schult, daer 't Recht het oordeel strijcke:

 

Maer zoo een mensch de Godtheit koom te na;

 

Wat offerhand, wiens voorbé boet die scha?⁹⁹⁴

995

De vruchtbre schoot der vaderlijcke schriften⁺

 

Gaet zwanger van altaren, offergiften

 

En offerhande en offerzoengebeên

 

En Offeraers en Priesters, voor 't gemeen.^995-98998

 

De breede Raet der Kercke hangt zijn zegels

1000

Aen Kristus dienst, bevestight door de regels

 

Der Bisschoppen, Godtvruchtighlijck verzaemt,¹⁰⁰¹

 

Van daer de zon den bruinen nacht beschaemt,

 

Tot daerze zinckt, om andre toe te lichten.^1002-3

969-75 Vondel neemt kort de drie argumenten door Bellarminus hier (838 B ontwikkeld, over: 1^o 969-71 ‘Duidelijk vergelijkt de Apostel de tafel des Heeren met het altaar der Heidenen en der Joden: dus moet ook de tafel des Heeren een altaar zijn’; 2^o 971-72 ‘Duidelijk zegt de Apostel, dat de geloovigen zoo van den tafel des Heeren zijn Lichaam eten, zooals de Joden en Heidenen eten van hun offertafels: dus moet ook de Eucharistie ('t lijf met danck geoffert) een offerspijs zijn’; 3^o 973-76 ‘Het derde argument is ontleend aan de vergelijking van de gemeenschap, die wij door de Eucharistie hebben met God en die de Heidenen door hun offermaaltijden hebben met hun goden’.

976 buicken: materialisten, vgl. Phil. III, 19; passen: acht geven.

977 hier: bij de Corinthiërs, die èn aan de offermaaltijden èn aan de Eucharistie wilden deelnemen; 't gelijck en ongelijck: de overeenkomst en 't verschil.

979 tegens een verschelen: van elkaar verschillen.

982 Versta: het eene spijsaltaar ter eere van God, het andere voor den afgod.

983 elck zijn Godtheit: aan de ware èn aan de valsche Godheid.

984 ongodts: afgods.

962-85 Vondel gaat nu meer bizonder in op I Cor. X, 14, 21, waar Paulus waarschuwt tegen deelgenootschap aan het heidensch offervleesch, want dat beteekent deelgenootschap met den duivel.

985 Tot hier de weerklank uit I Cor. X, 14-21.

987 Hoe kan het hun gelucken: hoe kunnen zij (de hervormers) het winnen, die enz.

991 misgrijpe: vergrijpt.

994 Vondel moet bedoelen: Wanneer een mensch zich vergrijpt aan God zelf, welke menschelijke voldoening, hetzij offer of gebed, kan dàt goedmaken? Geen enkele: dus is een goddelijk offer noodig; boet: vergoedt.

+ [Randschrift:] d'Overleveringe der Outvaderen en Concilien bevestight dit.

995-98 Bellarminus bewijst het Misoffer uit de oudste christelijke getuigenissen, die vol zijn van de woorden sacrificium, hostia, victima, offerre, immolare, sacrificare (740 D, 841 A).

998 't gemeen: het algemeen, het volk.

1001 verzaemt: vergaderd.

1002-3 Van het Oosten en het Westen, van overal gekomen; bruinen: donkeren.

[p. 804]

 

d'Altaren zelfs en kercken, hun gestichten,¹⁰⁰⁴

1005

Getuigen klaer van JESUS Priesterdom.^999-10051005

 

Dat eeuwigh spreeckt, en maeckt den afgront stom;¹⁰⁰⁶

 

Die al te spade aen 't kladden en aen 't kreucken,¹⁰⁰⁷

 

Verdonkren durf ontelbre gulde spreucken

 

Der Vaderen, op 't voorhooft van Godts Kerck¹⁰⁰⁹

1010

Gesneên, tot roem van dit Godtsdienstigh werck.

 

Het oudt Verbont ontstack veel offervieren,⁺

 

En geen vergeefs; doch vierderley manieren¹⁰¹²

 

Van offeren vertoonen zich hier in,

 

Waer uit men schept des offraers wit en zin:

1015

Het zy hy poogh' den Hooghste te behagen,

 

Met hem zijn eer door brantwerck op te dragen;^1015-16

 

Of voor misdrijf te zoenen door het bloet;¹⁰¹⁷

 

Of voor genot van aertsch en tijtlijck goet,

 

Tot danckbaerheit zich zelven op te wecken;^1018-19

1020

Of uit gebreck van heil, zijn gunst te trecken.¹⁰²⁰

 

Het eerste voer geheel in roock naer Godt:¹⁰²¹

 

Het tweede gunde oock Levy zijn genot:¹⁰²²

 

Van d'andre twee genoot hy 't offer mede,¹⁰²³

 

Om wien men roockte en smoockte op d'offerstede.¹⁰²⁴

1025

Het nieuw Verbont begrijpt, in 't algemeen,⁺

 

Zoo menigh slagh van Offer kort in een¹⁰²⁶

 

Onbloedigh; 't welck in prijs kan achterhalen¹⁰²⁷

 

De dierbaerheit des offers, dat met stralen¹⁰²⁸

 

Van bloet het Kruis bevochtighde op Kalvaer:

1030

't Onbloedigh, vry wat meer dan spier en aêr¹⁰³⁰

 

En vlam en roock der bloedige Levijten;¹⁰³¹

 

Die zulck een maght van offerkudden slijten,¹⁰³²

 

En weide en stal verarmen van hun vee.

 

Hoe steigert nu de kam van mijn Hebree,¹⁰³⁴

1004 hun gestichten: door hen (de bisschoppen) gesticht.

999-1005 Het oprichten van altaren, door de Vaders en de Conciliën vermeld, bewijst ook 't bestaan van een offer: Bellarminus (849 B, 851 A); Raet: Concilie.

1005 Jesus Priesterdom: het priesterschap der N. Wet.

1006 den afgront: de dwaling.

1007 Versta: die de getuigenissen verminkt, maar daar te laat mee komt; aen 't kladden en aen 't kreucken: vgl. voor kladden en voor kreucken, I, 918 en 1021-23.

1009 't voorhooft: den gevel, vgl. Opdraght aen de Heilige Maeght, vs. 21, dit Dl. blz. 430.

+ [Randschrift:] Men offerde in het oude Testament verscheide slagh van offerhanden;

1012 Naar de intentie of bedoeling (des offraers wit en zin, vs. 1014) worden vier soorten offers der O. Wet onderscheiden, ook door Bellarminus vermeld: 856 B.

1015-16 Het eereoffer (sacrificium latreuticum); brantwerck: brandoffer.

1017 Het zoenoffer (propitiatorium).

1018-19 Het dankoffer (eucharisticum).

1020 Het smeekoffer (impetratorium).

1021 voer: enz.: werd heelemaal opgebrand.

1022 Van het zoenoffer mocht de dienstdoende priester (Levy) een deel gebruiken.

1023 hy: met klemtoon.

1024 Om: voor; offerstede: offerplaats, altaar.

+ [Randschrift:] in het nieuwe Testament wort een eenige offerhande ge-eischt.

1026 een: met klemtoon.

1027 't welck in prijs kan achterhalen: dat in waarde gelijk is aan.

1028 dierbaerheit: kostbaarheid.

1030 spier en aêr: slachtvleesch.

1031 vlam en roock: brandoffers; bloedige Levijten: slachtende Joodsche priesters.

1032 slijten: vgl. II, 1480; III, 612.

1034 mijn Hebree: Paulus bedoelt: de Christen Hebreeën, tot wie hij zijn brief richt, en wil zeggen: hoe fier heft nu de Christen uit het Jodendom zijn hoofd op; de kam verheffen of doen steigren (vgl. Lucifer, vs. 1498, 1685, 2008) heeft in den Bijbel oòk wel een gunstigen zin, vgl. I Kon. II, 1.

[p. 805]

1035

By wien dees dienst, dit offer, wort verschoven;⁺¹⁰³⁵

 

Daer 't vier der lucht geslingert komt van boven,¹⁰³⁶

 

En 't offervee van Salomon verslint;

 

Terwijl de galm van zangk en spel voor windt¹⁰³⁸

 

Ten hemel vaert; en hondertduizent vachten¹⁰³⁹

1040

En 't vijfde deel hier toe zich laten slaghten,^1039-40

 

Met duizenden van ossen, op een tijt¹⁰⁴¹

 

En zelve feest, dat zeven dagen wijdt¹⁰⁴²

 

Die Koningskerck, gevult met heldre wolcken,¹⁰⁴³

 

Vol majesteits; voor wie een drang van volcken

1045

Aenbidden, met hun aenzicht in het stof,^1044-45

 

De Godtheit zelf verschijnende uit haer hof,

 

Belooft haer volx gebeden te verhooren,

 

Op deze plaets, ten offer uitgekoren.^1046-48

 

Judea had, 'k beken het, zijn altaer,⁺¹⁰⁴⁹

1050

Zijn Priesterdom, zijn kerck en Offeraer;

 

Doch aen geslacht aen plaets en tijt gebonden;¹⁰⁵¹

 

Tot dat de Zoon uit 's Vaders schoot gezonden,

 

Voltoien quam den Godtsdienst, naer de wet

 

Door Engelen bestelt en ingezet.¹⁰⁵⁴

1055

Dees Salomon, gekroont in 't Euangeli,¹⁰⁵⁵

 

['t Welck al de pracht des voorbeelts by geen leli

 

Gelijcken durf] verdooft door majesteit^1056-57

 

Van eenen dienst den glans en heerlijckheit¹⁰⁵⁸

 

Des tempels, root van 't bloên der vette rammen¹⁰⁵⁹

1060

En rundren; en den reuck der wieroockvlammen.¹⁰⁶⁰

 

Een Offer, zoo onschatbaer van waerdy,¹⁰⁶¹

 

Streeft al de pracht der offeren voorby,

 

Geen een geslacht bedient nu d'offerhanden;¹⁰⁶³

 

Maer Moor en Noor en aert van alle landen¹⁰⁶⁴

1065

Bewaren 't ampt, dat beter Godt behaeght

 

Dan Levijs dienst. Geen eene steenrots draeght¹⁰⁶⁶

+ [Randschrift:] Der Ioden ydele roem op hun offerhanden,

1035 Versta: door wien het Joodsche offer wordt prijs gegeven.

1036 Daer: waarop; 't vier der lucht enz. vgl. II Par. VII, 1.

1038 vgl. II Par. VII, 6.

1039 vachten: schapevachten.

1039-40 Ook de getallen 20.000 ossen en 120.000 rammen worden in II Par. VII, 5 genoemd.

1041 een: met klemtoon.

1042 zelve: zelfde; dat zeven dagen wijdt: Het inwijdingsfeest van Salomons tempel (die Koningskerck) duurde 7 dagen: vgl. II Par. VII? 8.

1043 gevult enz.: vgl. III Kon. VIII, 10.

1044-45 ib.

1046-48 vgl. II Par. VII, 12; haer hof: de Hemel.

+ [Randschrift:] wort hier wederleit en verdooft door eenen ongelijck heerlijcker godtsdienst.

1049 Judea: het Jodendom.

1051 Gelijk bekend, konden alleen de Joden uit den stam Levi priester worden; het offer mocht alleen in Jerusalem op bepaalde tijden worden opgedragen.

1054 bestelt en ingezet: gebracht en begonnen, slaat misschien op Luc. II, 14.

1055 Dees Salomon: déze Salomon, nl. Christus, die in Matth. XII, 42 meer dan Salomon genoemd wordt.

1056-57 Versta: het Evangelie dat al de pracht van Salomon, Christus' voorafbeelding (voorbeelt), beneden een lelie stelt, Matth. VI, 28-29, vgl. Altgeh. II, 805-7.

1058 eenen: met klemtoon.

1059 root enz.: vgl. hiervoor vs. 772.

1060 den reuck: is voorwerp van verdooft in vs. 1057.

1061 Een: met klemtoon.

1063 Geen een geslacht: niet één enkel geslacht zooals dat van Levi.

1064 aert van alle landen: iedere landaard.

1066 Geen eene steenrots: niet meer één enkele rots, zooals de Sion.

[p. 806]

 

Een cedren kerck en haer geslepe drempels;¹⁰⁶⁷

 

Maer boogh op boogh, gewelft tot rijcke tempels,¹⁰⁶⁸

 

Beschieten 't licht met gouden kruis en spits.¹⁰⁶⁹

1070

Veel outers staen in hunnen vollen krits,¹⁰⁷⁰

 

In ste van een, uit root metael gegoten.¹⁰⁷¹

 

De Godtsdienst, eer zoo naeu en eng besloten,¹⁰⁷²

 

Gaet weiden, als de zeerijcke Oceaen;¹⁰⁷³

 

En kent geen kust, daer niet zijn outers staen.

1075

Oock duurt nu 't feest, niet eenmael zeven dagen,¹⁰⁷⁵

 

Maer 't gansche jaer, en volght den zonnewagen¹⁰⁷⁶

 

In JESUS naem; die, galmende overal,¹⁰⁷⁷

 

De lucht beweeght te zeegnen bergh en dal¹⁰⁷⁸

 

En zee en stroom, van waer gebeden steigeren

1080

Naer Godt; te rijck, te milt, om nu te weigeren

 

't Beloofde heil, op des aenbidders stem.

 

Al 't aertrijck door is nu Jerusalem;

 

Wiens offer van geen Engel wort volprezen.

 

Het bloote beelt gaet schuil voor 't ware Wezen;¹⁰⁸⁴

1085

De schaduw voor Godts eigen lijf en bloet;¹⁰⁸⁵

 

Beloftenis voor 't lang beloofde goet;

 

Het naeckte merck en teken voor 't betekende;¹⁰⁸⁷

 

De nacht voor 't licht: het hemelsch vier, ontstekende

 

Verteerende 't altaervee, versch geslacht,¹⁰⁸⁹

1090

Voor 't werkend Woort; 't welck zegenrijck van kracht,¹⁰⁹⁰

 

De weite en wijn verslint, op 's Priesters bede,

 

Door 't woort des Woorts; u leverende, in stede

 

Van ackervrucht en wijngaert, spier en aêr,¹⁰⁹³

 

En Godt en mensch, Emanuël; voorwaer

1095

Wat anders dan dat blaten, bulcken, loeien¹⁰⁹⁵

 

En reutelen en bloên van schapen, koeien

1067 cedren kerck: Vgl. II, 1482; geslepe: gepolijste.

1068 boogh op boogh enz.: misschien met toespeling op Michelangelo's Sint Pieter.

1069 Beschieten 't licht: schieten naar boven, vgl. I, 482, II, 795.

1070 in hunnen vollen krits: in een vollen cirkel rondom den aardbol.

1071 In ste: in stede, in plaats van één enkel als bij de Joden; uit root metael (koper) gegoten enz.: vgl. II Par. IV, 1.

1072 eer: eertijds, eerst.

1073 Gaet weiden: breidt zich uit; zeerijcke: waterrijke.

1075 zeven dagen: als Salomons Tempelwijdingsfeest, vgl. hiervoor vs. 1042.

1076 volght den zonnewagen: overal waar de zon verschijnt, volgt terstond de H. Mis, vgl. Malach. I, 11 en hiervoor vs. 684-85.

1077 galmende: weerklinkende, vgl. Hand. IX, 15.

1078 De lucht: den Hemel.

1084 Het bloote beelt: dat wat enkel beeld, voorafbeelding was, vgl. vs. 1087.

1085 schaduw: voorafschaduwing.

1087 Het naeckte merck: vgl. het bloote beelt v. vs. 1084.

1089 Dit vs. heeft een lettergr. te kort.

1090 't werkend Woort: het werkdadig Woord, vgl. Hebr. IV, 12, het Konsekratie-woord der H. Mis: ‘Dit is mijn Lichaam’, dat uit kracht van, of door 't woort des Woorts (vs. 1092) het woord van Chr. zelf, brood en wijn verandert (de weite en wijn verslint vs. 1091); zie Vondels voorliefde voor het Woort, noot bij I, 1220 en 1628 en vgl. II, 963 III, 901.

1093 ackervrucht en wijngaert: koren en druiven, brood en wijn; spier en aer: vleesch en bloed, vgl. hiervoor vs. 900, 1030.

1095 Vgl. Hebr. IX, 12-13.

[p. 807]

 

En kalveren, ten offer vet gemest

 

En uitgepickt; of musch, of tortelnest;

 

Of wieroocklucht, of oli, wijn en bloemen

1100

Van meel, en al wat Moses pen kan noemen;^1096-1100

 

Wiens offeren dit eenigh wezen aen,¹¹⁰¹

 

Het welck verduurt den tempel, lang vergaen,¹¹⁰²

 

In puin en stof, gelijck zijn outerslaven.¹¹⁰³

 

Een offergift beschaemt alle offergaven:

1105

Een offerlam al 't vee, dat loeit en blaet;

 

Een offerkelck al 't plengen, zonder maet,^1104-06

 

Van wijn en bloet; een air zoo veel gewassen.

 

Nu klaeght geen oogh van roock en smoock en asschen,¹¹⁰⁸

 

Stoffeert geen wolck, vol glans, het diep gewelf¹¹⁰⁹

1110

Met majesteit; ghy hebt 't onmeetbre zelf¹¹¹⁰

 

In 's toevals wolck, veel kleener, veel geringer,¹¹¹¹

 

Besloten van den Godtgewijden vinger¹¹¹²

 

En duim; of van kristal en louter gout,¹¹¹³

 

Waer aen die schat der Godtheit wort betrouwt;

1115

Dat lijf, gekroont in top van alle hemelen;

 

Dat bloet, om 't welck veel duizent Geesten wemelen;

 

Bedeckende met vleuglen aengezicht

 

En voeten, voor dat onverdraeghzaem licht.¹¹¹⁸

 

Hier rolt een rey den galm der offervaerssen¹¹¹⁹

1120

Van boogh tot boogh: de maeghdewasse kaerssen

 

Bewegen zich in hun onzichtbre vuist:

 

Daer wieroockt een voor 't Paeschlam, eens gekruist:

 

Een ander weckt de tragen met cymbalen:¹¹²³

 

Een ander kroont Godts Heilighdom met stralen.^1119-241124

1125

Te Bethlehem rees 's nachts geen schooner dagh¹¹²⁵

 

Van Cherubijns; daer in de kribbe lagh

 

Dat naeckte Kint, bestort met zulck een' zegen:¹¹²⁷

1096-1100 De verschillende offers van vee, vogels en vruchten staan beschreven door Moses pen in Levit. I en II, vgl. Hebr. IX, 10.

1101 Versta: Wiens vele offers (offeren) dit éénige van de Nieuwe Wet aanwezen, voorafbeelden.

1102 verduurt: overleeft.

1103 outerslaven: de Joodsche priesters in hun gebondenheid aan allerlei wettelijke voorschriften tegenover de vrijheid van het Evangelie, vgl. Rom. VIII, 21.

1104-06 Een: met klemtoon.

1108 De oogen der Joden hadden last van den rook der vele brandoffers.

1109 Stoffeert: bekleedt, vult; geen wolck: zooals boven de Verbondsark, Exod. XL, 32.

1110 't onmeetbre: de oneindigheid, God.

1111 's toevals wolck: de omsluiering van de broodsgedaante, vgl. I, 1218-19, II, 337; veel kleener enz.: nl. dan de wolk van het Oude Testament.

1112 Besloten: vastgehouden door de gezalfde vingers van den priester, vgl. Godtgewijde duimen hiervoor, vs. 747.

1113 kristal en louter gout: bedoeld zijn toonstuk en ciborie.

1118 onverdraeghzaem: onverdragelijk; zie 't zelfde vers in I, 12.

1119 rey: van engelen; offervaerssen: offerverzen, offerzangen,

1123 cymbalen: altaarbellen.

1119-24 Vondel draagt de uiterlijke elementen van de katholieke Misliturgie op de engelen over.

1124 stralen: de gouden en vergulde sier van de barok-altaren.

1125 Vgl. ‘O Kersnacht, schooner dan de dagen’, Gysbreght van Aemstel, vs. 903.

1127 bestort: overgoten.

[p. 808]

 

Maer 't zelve lijf, dat toenmael heeft gelegen¹¹²⁸

 

In d'arme krib, streckt hier op 't rijck altaer¹¹²⁹

1130

Een zoen, een troost en zegen, voor de schaer¹¹³⁰

 

Der levenden en ree verhuisde zielen.¹¹³¹

 

Het zelve Kint, waer voor de Wijzen knielen¹¹³²

 

En offeren hun wieroock, myrre en gout,

 

Wort aengebeën, op outers, rijck gebouwt

1135

Van marmersteen en toets, of onder struicken,¹¹³⁵

 

In hol en rots; daer d'Offerzon moet duicken¹¹³⁶

 

Voor duisternisse en maght van kettery,¹¹³⁷

 

Of Heidendom en afgodts heerschappy.

 

My dunckt ick zie een Duif dit offer kussen.¹¹³⁹

1140

Onnoosle Duif, wie kan uw liefde blussen?¹¹⁴⁰

 

Hoe decktze met haer wiecken 't Heiligh Ront,¹¹⁴¹

 

En nat des Kelx; gelijck in 't out Verbont

 

De Cherubijn de gulde bontkist deckte;^1142-43

 

Waer in het Man, zoo vroegh, de schaduw streckte¹¹⁴⁴

1145

Van 't offerbroot voor leckrer mont gespaert;¹¹⁴⁵

 

In 't zuiver vat der Maeght voor u bewaert;¹¹⁴⁶

 

Van Gabriel Godts afgezant gezegent,¹¹⁴⁷

 

En toegejuicht van 't Kint, dat Godt bejegent.¹¹⁴⁸

 

In 's moeders lijf; en als een morgenstar,

1150

Voor 't offerlicht, de heirbaen baent van verr.¹¹⁵⁰

 

Geen offer kan de wolcken zoo doordringen

 

Dan dit alleen; 't welck alle zegeningen¹¹⁵²

 

Verdient, en zoo beknopt in zich bevat

 

Meer waerdigheit en deught en kracht en schat

1155

Dan Arons dienst en d'offers zijner zonen.

 

Een offer komt alle offerhanden kroonen.¹¹⁵⁶

 

De gansche Wet en Godts Profeten zien

 

Op eenen dienst, die Levi quam verbiên¹¹⁵⁸

 

Zijn ampt, zoo lang in 't Heilighdom betreden.¹¹⁵⁹

1160

't Volmaeckte deckt al d'onvolkomenheden,

1128 't zelve: het zelfde.

1129 streckt: verstrekt.

1130 zoen: verzoening.

1131 ree verhuisde zielen: de gestorvenen, voor wie mede de H. Mis wordt opgedragen.

1132 zelve: zelfde; de Wijzen: vgl. II, 603-14, 1646-48.

1135 toets: kostbare steen, vgl. II, 1652; onder struicken enz.: in de Missielanden en bij vervolging.

1136 d'Offerzon: de H. Mis, vgl. I, 1589.

1137 maght van kettery: Vondel doelt stellig ook op de schuilkerkjes van zijn eigen tijd en land.

1139 een Duif dit offer kussen: den H. Geest vol welgevallen bij dit offer tegenwoordig, vgl. Matth. III, 16-17, en zie Altaergeheimenissen II, 338-40.

1140 Onnoosle: oprechte, met gedachte aan Matth. X, 16, vgl. II, 592, 559; uw liefde: de H. Geest is de Geest van liefde.

1141 't Heiligh Ront: de heilige cirkelvormige Hostie, vgl. de wolck van Rondigheit, II, 206-7.

1142-43 vgl. II, 439; 760-61.

1144 Man: Manna; schaduw: voorafschaduwing.

1145 leckrer: lekkerder, kieskeuriger.

1146 't zuiver vat der Maeght: de maagdelijke schoot van Maria. vgl. III, 734.

1147 Afgezant: engel, vgl. Luc. I, 26-38.

1148 't Kint: Joannes de Dooper, vgl. II, 568-90.

1150 't offerlicht: Jezus het licht der wereld, die zich kwam opofferen, vgl. Offerzon van vs. 1136.

1152 Dan: als.

1156 Een: met klemtoon.

1158 Levi: de Joodsche Priesters.

1159 betreden: waargenomen.

[p. 809]

 

Het levend vleesch verfoeit het doode vee;

 

Gezielde wijn de druif, van d'eerste sne,¹¹⁶²

 

In Kanaän, getreên met natte zolen.¹¹⁶³

 

Messias bint nu ezelin en volen

1165

Aen d'offerranck des outers, milt en zoet,

 

En wascht zijn kleet in wijngertsap en bloet.^1164-66

 

't Is tijt dat, voor deze offerleckernye,¹¹⁶⁷

 

Belofte wijcke en beelt en profecye.

 

Zoo goot allengs Godts uitverkoren vat¹¹⁶⁹

1170

Dien balsem uit en goddelijcken schat

 

Des offergeurs, als Elys zoons^* verrezen,¹¹⁷¹

 

Uit eenen damp en klove, hun gewezen,¹¹⁷²

 

Tot steurnis van Godts Offer, en de schaer,¹¹⁷³

 

Die Christus diende aen zijn geheimaltaer.¹¹⁷⁴

1175

Zij scheelden wel in zin en spraeck; doch stemden¹¹⁷⁵

 

Uit nijt, om elck van 't offren te vervremden;¹¹⁷⁶

 

En hieven aen, met zoo een schalck geluit:¹¹⁷⁷

 

Verdriet u 't licht, steeck beide u oogen uit,¹¹⁷⁸

 

Voor 't helder Woort, Gods boeck, voor elck ontsloten;¹¹⁷⁹

1180

En val te voet dien Godt, in gout gegoten;¹¹⁸⁰

 

Dien Mahuzim; het slot en aertsgewelt¹¹⁸¹

 

Des Antikrists; die zijn betrouwen stelt

1162 Gezielde: bezielde, levende, vgl. I, 1088; druif, van d'eerste sne: van de eerste snede, oogst; de beste wijn, vgl. II, 431-36.

1163 Kanaän: het land van melk en honing, dus van de allerbeste vruchten; getreên met natte zolen: de druiven werden in wijnkuipen met de bloote voeten plat getrapt en uitgeperst, vgl. Maeghden, vs. 1003-40.

1164-66 Mystieke verwerking van Jacobs profetie aan Judas uit wiens stam Christus zou worden geboren: ‘Hij vindt aan den wingerd zijn veulen en aan den wijnstok zijn ezelin. In wijn zal hij zijn kleed wasschen en in het bloed van de druif zijn mantel’, Gen. XLIX, 11, waarin ezelin het Jodendom, volen (veulen) het Heidendom, en offerranck des outers het Altaarsakrament beteekent. De bedoeling is, dat het Misoffer alle andere offers, van Jood en Heiden. overtreften te niet doet.

1167 offerleckernye: vgl. Altaerbancket, III, 742.

1169 Hier wordt de toespraak van St. Paulus, Godts uitverkoren vat, (vgl. Handel. IX; 15 en hierna vs. 1697) onderbroken.

* [Randschrift:] Aertslasteraers van den waerachtigen godtsdienst en d'eeuwige offerhande bersten aldus uit tegens d'allerheilighste offerhande der Kristenen.

1171 Elys zoons: de zonen van Heli, reeds als offerschenders en daarom verworpen behandeld in III, 545-74; Kantteekening: Aertslasteraers van den waerachtigen godtsdienst en d'eeuwige offerhande: de Hervormers zijn bedoeld en met name Luther en Kalvijn.

1172 Ook Simon en Elymas in Peter en Pauwels komen door een kloof met damp op aarde onrust stoken, zie vs. 2, 133-35.

1173 steurnis: verstoring; de schaer enz.: de katholieken.

1174 geheimaltaer, vgl. III, 726.

1175 scheelden: verschilden.

1176 nijt: afgunst en verbetenheid; vervremden: vervreemden.

1177 schalck: bedriegelijk.

1178 Verdriet u 't licht: als gij, katholiek, dan absoluut blind wilt zijn; Kalvijn noemt het Misgeloof ‘verblinding’ (Bellarminus, 858 A).

1179 Godts boeck: de Bijbel.

1180 dien Godt, in gout gegoten: de h. Hostie in den monstrans, vgl. II, 1367.

1181 Mahuzim: Daniël voorspelt van Antiochus Epiphanes, dat hij alle goden zal verwerpen behalve den vestinggod Mahuzim of Maozim (Dan. XI, 38): dit legde Luther zóó uit, dat gelijk Antiochus een voorafbeelding is van den Roomschen Antichrist, den Paus, zoo zijn vereerde Mahuzim de Mis, wat door de klankgelijkenis voor Luther bevestigd wordt. Vondel kende deze opvatting uit Bellarminus, die ze wijdloopig bestrijdt (De Voce Missa, 779 A-v.v.) en zegt, dat de Hervorming ‘de Mis een God noemt of arcem et robur Antichristi Romani’ (het slot en aertsgewelt des Antichrist).

[p. 810]

 

Op zulck een pest en toverdranck, geschoncken

 

Den Koningen en Vorsten, dol en droncken,^1183-84

1185

En tuimelende om 't sap der goude schael,

 

Vol zoet vergift: waer door zy altemael

 

Het heiligh en onheiligh t'zamenroeren,

 

En razend wreet, een heiloos oorloogh voeren,¹¹⁸⁸

 

Ter liefde van der zielen snootste boel:¹¹⁸⁹

1190

Die van haer bedde, of elpenbeenen stoel,¹¹⁹⁰

 

Vast aenziet, hoe haer ridders zich verhitten,^1185-911191

 

En met den klaeuw van stael de Waerheit zitten¹¹⁹²

 

Zoo bits in 't hair; als waer de hemel doof

 

En blint. De Mis is louter kerreckroof¹¹⁹⁴

1195

En lastering en blinde afgoderye¹¹⁹⁵

 

En guighelspel en dolle razernye;¹¹⁹⁶

 

Een kakelbont gewaet, by een geraept¹¹⁹⁷

 

Van menigh stuck; waer aen zich 't volck vergaept;

 

Het welck, zoo dick men opheff kelck en ouwel,

1200

Zich buight voor 't hooft van aller grouwlen grouwel;¹²⁰⁰

 

Dat stormgevaert, 't welck, steigerende uit slijck¹²⁰¹

 

En stof, bestormt het eeuwighdurend Rijck

 

Van Kristus zelf, door 't schuim der domste Reuzen,¹²⁰³

 

Die 't beckeneel op dezen hoecksteen kneuzen;¹²⁰⁴

1205

Terwijl het Godt verlastert door de Mis;¹²⁰⁵

 

Zijn Kruis begraeft; zijn doots gedachtenis¹²⁰⁶

 

Gansch uitwischt; al de vrucht van 't bitter sterven^1206-7

 

Schoon afknaeght aen den Kruisboom; en de verven^1207-8

1183-84 pest en toverdranck enz.: Bellarminus citeert uit Kalvijn Institutiones (IV, 18), dat de Mis een ‘pestilente dwaling van Satan’ is, waardoor alle vorsten en volken dronken gemaakt zijn (858 B).

1188 een heiloos oorloogh: vgl. Openb. XVII, 14.

1189 boel: boeleerster, vgl. II, 1374.

1190 vgl. Openb. XVIII, 7.

1185-91 Ook de ontuchtige vrouw uit Openb. XVII, 3-6 met den gouden beker vol bedwelming was voor de Hervorming het beeld van de katholieke Kerk.

1191 haer ridders: haar voorvechters (in Openb. XVII, 12 ‘koningen’), de katholieke verdedigers der Mis.

1192 den klaeuw van stael: stalen klaauw of vuist, geweld (vgl. vs. 1182), doelend op Rome's macht óók door de Mis.

1194 kerreckroof: roof door de Kerk (van Rome) gepleegd in zoover de priester een stipendium voor het Mislezen ontvangt.

1195 lastering: Godslastering; blinde afgoderye: vergelijk ‘vervloekte afgoderij’, Vr. 80 van den Heidelbergschen en Dordtschen Catechismus, en verder Altaergeh. I, 830; II, 1383.

1196 guighelspel: goochelspel.

1197 kakelbont gewaet enz.: de liturgische Mistekst is uit verschillende gedeelten der H. Schrift samengesteld; ook doelt de benaming op de kerkelijke paramenten, vgl. de ‘veelerley lappen.... oude Bedelaers Mantel en.... de Pausselycke Gods-dienst’, Vondel voorgeworpen in Tooneel-Schildsverplettering, Ung. 1660-62; blz. 320.

1200 grouwel: gruwel.

1201 Dat stormgevaert: dat krachtig geschut, vgl. vs. 1182.

1203 't schuim der domste Reuzen: zinspeling op de mythe van de Reuzen of Giganten, die den Hemel wilden bestormen, vgl. Brieven der H. Maeghden, St. Aeght, vs. 89-v.v. (dit Dl. blz. 441).

1204 't beckeneel: hun schedel; dezen hoecksteen: Christus, vgl. Eph. II, 20.

1205 nl. 1^o dat de Mis een smaad (contumelia; verlastert) van Christus is.

1206 2^o Zijn Kruis begraeft: ‘crucem ejus sepelire’.

1206-7 3^o zijn doots enz.: ‘mortem ejus in oblivionem tradere’.

1207-8 4^o al de vrucht enz.: ‘fructum, qui ex ea nobis proveniebat, tollere’.

[p. 811]

 

Van 't heiligh bloet verduistert; en Godts Kerck^1208-9

1210

Berooft den troost van haer Geheimnismerck.^1205-10

 

Schudt Baäl uit en 't juck van zijn geboden;¹²¹¹

 

Dien offerdienst van Heidendom en Joden

 

Door een gemengt. Vloeck Judas, die zijn' Godt¹²¹³

 

En Heilant zelf dus opveilt om 't genot;¹²¹⁴

1215

En zet zijn lijf en ziel hier op te pande,¹²¹⁵

 

Dat hy u schencke een zoenende Offerhande.^{1179-12161216}

 

Mijn hart geleeck een sidderende blat,⁺¹²¹⁷

 

In 't ruischend bosch, van dwarrelwint gevat.

 

Sint Pauwels graeuwt en dreight de dootsche spoken,¹²¹⁹

1220

Zoo datze strax verbaest ter klove indoken;¹²²⁰

 

Die sluitende haer' opgesparden mont,

 

't Verwaten paer naer zijnen kerker zont.¹²²²

 

Het hemelsch licht verdrijft dien helschen waessem,¹²²³

 

Voor mijn gezicht: zoo schep ick weder aessem,^1223-24

1225

En luistre naer den klanck der Kercktrompet,¹²²⁵

 

Die Numaes stijl te Rome heeft verzet;¹²²⁶

 

Zijn afgoôn van altaer en dienst versteken;¹²²⁷

 

En 't aertrijck door den Kristdienst zelf gaen queecken

 

En offerhant, die nimmer zal vergaen.

1230

Godts afgezant hief op een nieuw dus aen:

 

Beëlzebub, om 't volck van Godt te leiden,⁺¹²³¹

 

Verdraeit Godts dienst, en voert den simplen Heiden,¹²³²

 

Die noch naer d'onbenevelde natuur¹²³³

 

De Godheit eert, zoo heldiep, dat hy 't vuur¹²³⁴

1235

Des offers stoockt en toewijt zijne ongodtheit,

 

Vermomt als Godt; o tastelijcke zotheit!

 

De blintheit geeft den Schepper zelf de schop,¹²³⁷

 

En draeght voortaen den stommen afgodt op

 

Eerst vee, daer na oock menschen, ja de loten,¹²³⁹

1208-9 5^o en de verven enz.; ‘Sacramentum quo memoria mortis relicta erat enervare et distipare’; het rechtstreeksche antwoord op deze 5 punten staat in vs. 1404-8.

1205-10 Vondel vat hier de leer van Kalvijn in 5 punten samen, zooals Bellarminus (861 C) had voorgedaan.

1211 Baäl: de Semitische afgod, hier als figuur van de Mis bedoeld.

1213 Vloeck: verwerp; Judas: de Apostel, die Christus voor geld verried.

1214 opveilt: verkoopt; 't genot: 't voordeel.

1215 En zet zijn lijf en ziel enz.: en die (Judas nl.), die Christus' lijf en leven op pand zet, als onderpand voorstelt (van 't geld, dat hij krijgen zou, vgl. Matth. XXVI, 14-16).

1179-1216 Zooals de bestrijders van de offerspijze of h. Kommunie Vondels gids St. Joannes hebben onderbroken in de gedaante van Harpijen (I, 797-v.v.) en de bestrijders van de Offereere of aanbidding Aertsengel Godtvruchtigheit in den persoon van Michol hebben tegengesproken (II, 1361-84), zoo krijgen hier Elys zoons tegen de Offerhande of h. Mis het woord en Vondel geeft hun een taal in den mond, die nòg krasser en knarsender klinkt dan die van de voorgaande bestrijders.

1216 Versta: Opdat Christus u, Vondel, een verzoenende offerande zou schenken door zijn dood. Tot hier de aantijgingen van de Hervorming.

+ [Randschrift:] Dit lasteren verbluft den onkundigen:

1217 Zelfbekentenis van angst en aarzeling vóor de bekeering; vgl. ook de kantteekening.

1219 graeuwt: begrauwt; spoken: geesten, nl. de verschenen zonen van Heli, vs. 1171-72.

1220 strax: terstond; verbaest: overmeesterd; ter klove, vgl. vs. 1172.

1222 't Verwaten paer: de twee onbeschaamde zonen van Heli; zijnen kerker: de hel.

1223 Het hemelsch licht: de Apostel Paulus, vgl. III, 39.

1223-24 waessem - aessem, vgl. II, 1175-76.

1225 Kercktrompet: Apostel, vergelijk Rom. X, 18.

1226 Numaes stijl: de Romeinsche afgodendienst, door Numa Pompilius ingesteld; verzet: veranderd in den christelijken godsdienst.

1227 versteken: verstoken, beroofd.

+ [Randschrift:] doch Sint Pauwels verantwoort de Katholijcke Waerheit.

1231 Beëlzebub: een duivel, vgl. Matth. X, 25, XII, 24, 27 en Vondel's Lucifer.

1232 voert: vervoert, verleidt; simplen: eenvoudigen, onwetenden.

1233 Vgl. III, 51-76.

1234 heldiep, vgl. I, 445.

1237 De blintheit: de verblinding van 't Heidendom; geeft enz.: verwerpt den Schepper-zelf; vgl. Hollantsche Transformatie, vs. 22, (Dl. 1, blz. 791), Gysbrecht van Aemstel, vs. 123 (Dl. 3, blz. 533).

1239 loten: kinderen.

[p. 812]

1240

Uit 's vaders zade en bloede voortgesproten:^1239-40

 

Zoo diep verdwaelt de ziel, die 't licht verlaet.

 

Maer na dien nacht verschijnt Godts dageraet¹²⁴²

 

En heldre zon, die dooft deze offervoncken,¹²⁴³

 

Gestarnten, die aen 's afgronts hemel bloncken.

1245

't Beroockte hof ziet toe, en met een veegh¹²⁴⁵

 

Zijn tempels naeckt van afgoôn; d'outers leêgh¹²⁴⁶

 

Van wieroock, myrrhe en gout en rijcke gaven;

 

En Lucifer met al zijn eer begraven.¹²⁴⁸

 

Een offer van 't gezegent Kerstendom¹²⁴⁹

1250

Alle offers bluscht, en maeckt d'orakels stom;¹²⁵⁰

 

Ter tijt dat Godt tot straf geterght, uit toren¹²⁵¹

 

De Hel ontboeide, om zijnen dienst te storen,

 

Door reetschap tot haer gruwzaemheên bequaem,¹²⁵³

 

En reedt zijn proef te doen in 's afgronts naem.¹²⁵⁴

1255

Men ving dan aen den offer te verbasteren,¹²⁵⁵

 

Te lochenen, te schenden, te verlasteren.¹²⁵⁶

 

Noit sloegh de pest zoo voort, van huis tot huis,¹²⁵⁷

 

Als d'offervloeck der vyanden van 't Kruis:¹²⁵⁸

 

Niet opgehitst, gelijckze zelfs vertellen,

1260

Van 's hemels Geest, maer van den Geest der hellen;

 

Met reden, want die haet met al zijn maght

 

Dit offer, 't welck Godts eer zet in haer kracht.

 

De Hemel smeet al 's afgronts offers neder,

 

De Hel te spijt; nu speelt zy 't Gode weder;¹²⁶⁴

1265

En brult en bruist met al haer ongediert,¹²⁶⁵

 

Zoo verre haer de breidel wort geviert¹²⁶⁶

 

Tot zulck een' vloeck en watze voort te zamen

 

Van onder haelt en oplaedt, zonder schamen;¹²⁶⁸

 

Terwijlze 't brein door 't offerschelden scherpt,

1270

Op datze 't volck slechts stof in d'oogen werpt;^1269-70

1239-40 De bedoeling is: dat de hel zóover den mensch vervoerd heeft, dat hij hem dwong, haarzelf eerst vee-, maar daarna ook menschen-, ja kinder-offers op te dragen.

1242 dien nacht: van 't Heidendom; Godts dageraet enz.: Christus.

1243 offervoncken: heidensche offervuren.

1245 't Beroockte hof: de hel; een: met klemtoon.

1246 naeckt: ontbloot.

1248 Lucifer: de vorst der duivelen, vgl. voor de opvatting, dat de afgodendienst zijn eer was: Peter en Pauwels, vs. 11-14.

1249 Een: met klemtoon; Kerstendom: Christendom, vgl. II, 698, 857; III, 1677.

1250 d'orakels de machtspreuken van 't Heidendom.

1251 Ter tijt: tot den tijt; toren: toorn.

1253 reetschap: gereedschap, middelen; tot enz.: die voor het gruwelijk doel van de hel geschikt zijn.

1254 reedt: gereed, klaar liggend; te doen: af te leggen.

1255 Versta: Men begon dan, met het Misoffer verkeerd voor te stellen.

1256 verlasteren: tot een blasfemie te maken.

1257 Versta: geen besmettelijke ziekte greep zoo snel om zich heen.

1258 d'offervloeck: het vloeken van het Misoffer.

1264 nu speelt zy enz.: nu zet de hel dat God betaald.

1265 al haer ongediert: alle duivels en dwaalleeraars.

1266 Versta: Zoover God het haar toelaat.

1268 oplaedt: op elkaar stapelt.

1269-70 Versta: Terwijl haar uitkrijten van de Mis haar allerlei sofismen ingeeft die het volk zand in de oogen strooien en het ongeschikt maken om haar karakter te onderkennen.

[p. 813]

 

Om niet ontdeckt te worden tot haer' navel,¹²⁷¹

 

Zoo menige eeuw gepijnt met vlam en zwavel.

 

Dit nachtspoock schiet noch aen een kleet van licht,¹²⁷³

 

En leit Godts boeck quansuis voor uw gezicht;¹²⁷⁴

1275

Om, onder schijn van elck d'afgoderyen

 

t'Ontraên, u tot zijn dischgast in te wyen,¹²⁷⁶

 

Op 't grof geluit der offerlasterklock;¹²⁷⁷

 

Daer zich de buick vernoeght met teugh, en brock.¹²⁷⁸

 

Wat zeit de buick, ten brootdisch aengezeten?⁺¹²⁷⁹

1280

De Bijbel deckt een' disch, waer van wy eten,¹²⁸⁰

 

En geen altaer. Hy zet geen offerwijs,¹²⁸¹

 

Noch priesters, maer uitreickers van zijn spijs;¹²⁸²

 

Dies laet 't gezagh der krancke menschen varen,¹²⁸³

 

En 't oudt gebruick, gewortelt door de jaren.¹²⁸⁴

1285

Legh af, legh af die stoutheit van 't Vernuft.¹²⁸⁵

 

O ydel brein, ghy raeskalt reede, of suft,¹²⁸⁶

 

Maer noch te vroegh en voor uw grijze hairen¹²⁸⁷

 

Liet ghy Vernuft, uw stoute leitsvrouw, varen;¹²⁸⁸

 

Noit waeghde zich uw ziel in 't worstelperck;¹²⁸⁹

1290

Maer neighde 't hooft den schoot toe van Godts Kerck,^1259-901290

 

En 't grijs gebruick, van hant tot hant ontfangen.¹²⁹¹

 

Uw spinneweb kan niet dan muggen vangen;¹²⁹²

 

Geen' vogel, die wat vaers heeft in zijn vlught,¹²⁹³

 

Of schrijft zijn spoor wat hooger door de lucht.

1295

Indien u lust om woortstrijt slechts te twisten;

 

Betoon, waer een der vier Euangelisten,

 

Breetweidender in 't lijden van hun Godt,¹²⁹⁷

 

Eens reppe van zijn duurzaem Priesters-lot

 

Of Priesters-ampt, van boven hem beschoren;

1300

Van d'offerhant, ten zoen van 's hemels toren;¹³⁰⁰

 

Of van altaer, besprengt met offerbloet.

1271 ontdeckt: ontbloot, ontmaskerd; navel: middelpunt, diepste krocht, Vondels middeleeuwsche hel-voorstelling, Joannes de Boetgezant, IV, 20; Noah, vs. 2.

1273 Vergelijk II Cor. XI, 14.

1274 Godts boeck: den Bijbel; quansuis: zoogenaamd, bedriegelijk.

1276 dischgast: tafelgenoot aan 't protestantsche Nachtmaal.

1277 Vgl. II, 1774.

1278 Daer: aan den disch, waar alleen de stoffelijke behoefte van den mensch met louter brood en wijn bevredigd wordt.

+ [Randschrift:] Ongerijmtheit der Onroomschen, die hier verdadight wort.

1279 de buick: de protestantsche avondmaalvierder.

1280 De Bijbel deckt: de Bijbel spreekt alleen van, vgl. I Cor. XI, 20-21; Vondel kiest maar een enkele van de vele tegenwerpingen, die Bellarminus breedvoerig formuleert en beantwoordt: 859 A-vv. zie: 867 C.

1281 zet geen: spreekt niet van.

1282 Vgl. I Cor. IV, 1.

1283 krancke menschen: arme, onvermogende menschen, de paus enz.

1284 't oudt gebruick: van de Mis.

1285 stoutheit: overmoed; 't Vernuft: de fantazie.

1286 St. Paulus herneemt zijn antwoord.

1287 Toespeling op de nieuwheid van de leer der Hervormers; voor: met klemtoon.

1288 ghy: met klemtoon; Vernuft: fantazie; stoute: overmoedige.

1289 Versta: Dan zoudt ge het niet wagen de Kerk aan te vallen.

1259-90 Dat Vondel hier op Luther doelt, toont Hoppenbrouwers aan, die (blz. 553 en 654) een bladzij uit Luthers nachtgesprek met den duivel vertaalt, waarin den hervormer werd gezegd, dat al zijn Missen afgoderij waren geweest.

1290 Vondels eigen daad, vgl. III, 1700.

1291 De Overlevering, vgl. II, 225.

1292 Zie het spinnebeeld voor de Hervormers I, 1595-1600.

1293 vaers: vaart.

1297 Breetweidender: zoo breed weidend, uitweidend, vergelijk II, 159, in het verhalen van Jesus' lijden en dood.

1300 toren: toorn.

[p. 814]

 

Sla op die vier: bezie, waer u ontmoet¹³⁰²

 

Van offerhande of Priester stip of letter.^1298-1303

 

Gaet Pauwels nu voor afgodist, of ketter,¹³⁰⁴

1305

Die Arons ampt verdooft, van stap tot stap,

 

Door Kristus bloet en bloedigh Priesterschap?^1305-6

 

Op dat wy nu van 't bloelooze ampt niet reppen:¹³⁰⁷

 

Naerdien ghy durft Melchisedech misscheppen,¹³⁰⁸

 

En 't eeuwigh ampt des offerbroots en wijns,

1310

Hem toegestaen door d'outheit des Rabbijns;

 

Zoo straelt dit licht door 't vlies in 't oogh der Joden,¹³¹¹

 

Die Kristus, niet het eintloos offer, dooden.^1310-12

 

Doch ghy, die 't al naer uwen zin verbast,¹³¹³

 

Leght hier de Kerck de Jootschap oock te last.¹³¹⁴

1315

Maer zy vermengt door 't offeren geen Jootschap⁺

 

Noch Heidendom met d'allerblijste bootschap¹³¹⁶

 

En haren dienst, noch smet het leste boeck¹³¹⁷

 

Geensins door 't eerste, en terght zoo 's hemels vloeck.¹³¹⁸

 

Haer brein te klaer van Godt verlicht, en schrander

1320

In 't hemelsch Recht, schift snedigh van elckander¹³²⁰

 

Al 't geen Godt scheit, en aen zijn Bruit betrouwt;¹³²¹

 

Die kiest het nieuw, en wraeckt 't verboden oudt,¹³²²

 

Vooral den reuck van Moses offerhande.¹³²³

 

By 't middelbaer lijt Kristus scha noch schande;¹³²⁴

1325

Als schildery, gewaet, gebaer, muzijck,

 

En licht en kruis van wederzy gelijck,¹³²⁶

 

Ja zelf bestemt van offerloosgezinden,¹³²⁷

 

Nu tegens een aen 't buldren, als vier winden,¹³²⁸

 

En met een laegh van schriftschut zy aen zy,¹³²⁹

1330

Om 't voeren van de vlagh der Kettery,¹³³⁰

 

Die razende quansuis op Babels boelen,¹³³¹

 

Licht geestelijck en weerlijck uit hun stoelen.¹³³²

1302 op: open; die vier: evangeliën.

1298-1303 Van dat alles spreken de Evangelisten nooit.

1304 Gaet: geldt.

1305-6 Arons ampt: het Oud-Testamentisch priesterschap. In zijn brief aan de Hebreeën.

1307 bloelooze: onbloedige.

1308 Naerdien: nu; Melchisedech: zijn onbloedige offerwijze met brood en wijn, vgl. III, 211 vv.; misscheppen: misvormen.

1311 't vlies: dat 't zien belemmert.

1310-12 ‘Zelfs de verblinde Joden erkennen Melchisedechs priesterschap. Zij doodden wel Christus, maar 't eeuwig offer vochten zij niet aan’ (van Delft, blz. 249).

1313 verbast: uitblaft, vgl. I, 1301, 1430.

1314 Versta: beschuldigt de Kerk bovendien van Judaïsme in haar offerdienst.

+ [Randschrift:] Geen Iootschap bleef de Katholijcke Kerck in 't offeren aenhangen.

1316 d'allerblijste bootschap: vertaling van: evangelie.

1317 smet: besmet; het leste boeck: het Nieuwe Testament.

1318 't eerste: het Oude Testament; terght: prikkelt, provoceert.

1320 't hemelsch Recht: Gods recht; snedigh: scherpzinnig.

1321 zijn Bruit: de Kerk; betrouwt: toevertrouwt.

1322 wraeckt: weert.

1323 den reuck: enz.: de brandoffers der Oude Wet.

1324 't middelbaer: het middelbare, ‘nuttige hulpmiddelen’ (Zeij, blz. 245) en vgl. II, 1726.

1326 van wederzy gelijck: die aan weerskanten, bij Katholiek en niet-Katholiek, gevonden worden.

1327 bestemt: toegestemd; van offerloosgezinden: door hen die het Misoffer verwerpen.

1328 tegens een: tegen elkander, vgl. III, 1175.

1329 schriftschut: geschut van Bijbelteksten.

1330 de vlagh: den voorrang.

1331 quansuis: Versta: op de Kerk, die zoogenaamd de hoer van Babel is, vgl. I 931; III, 1189.

1332 Aanduiding van de maatschappelijke wanorde door de Hervorming verwekt; weerlijck: wereldlijk.

[p. 815]

 

Zy giet een' Godt in hare harssenpan,¹³³³

 

En eert dit Kalf te Bethel en te Dan;¹³³⁴

1335

Doch niet om 't kalf, maer om Godts Rijck te rijten,¹³³⁵

 

Door ongewijde oproerige Levijten.¹³³⁶

 

Zy noemt de Mis, den Kristdienst, kerreckroof;¹³³⁷

 

Haer' kerckroof het gezuiverde geloof.^1338-vv.

 

Zy jammert om den Kelck, quansuis verdonkert,

1340

En steelt Godts kelck, die in haer oogen flonkert:¹³⁴⁰

 

Zy steelt al 't geen haer brein eischt afgeschaft,

 

En hangt dan op de wet, die 't stelen straft,¹³⁴²

 

In 't leegh gewelf, een romp schoon uitgeplondert:¹³⁴³

 

Dan luide op Bel en Antikrist gedondert;¹³⁴⁴

1345

Den Antikrist, haer reedtste stormgevaert,¹³⁴⁵

 

Van waer zy kracht op 's weerelts Hooftstadt baert.¹³⁴⁶

 

Maer Rome spant een keten, rijck van schakels,¹³⁴⁷

 

Een keten van der Vaderen orakels;¹³⁴⁸

 

Zoo menighmael men haer ten storm ontzegg':¹³⁴⁹

1350

Want d'outheit roemt doorgaens Melchisedech¹³⁵⁰

 

En 't offer, klaer gespelt by Malachias,¹³⁵¹

 

Weghwijzer door alle eeuwen, na Messias:

 

Dit ziet de Nijt, tot schultbeken te groots,¹³⁵³

 

En overtuight, noemt d'outheit al te Joodtsch:

1355

Of om met kracht den Offer Godt t'ontwringen,⁺

 

Verziert een' vondt om zylings uit te springen,¹³⁵⁶

 

En reckt den naem van Offer wijder uit¹³⁵⁷

 

Dan 't offer reickt; en gront dit los besluit

 

Op zulck een zant, dat regenplas noch vlagen

1360

Noch 't bulderen des stormwints kan verdragen.^1359-60

 

Men schreeuwt: dit woort zet hier geen zeker merck:¹³⁶¹

1333 De ketterij vormt zich een God naar eigen begrip.

1334 Zooals Jeroboam, die Israël van Juda afscheidde, met een gouden kalf in Bethel en Dan de beste Joden ergerde, vgl. III Kon. XII. 28-29.

1335 rijten: uit elkaar te scheuren.

1336 Ongewijde priesters, niet uit den stam van Levi, vgl. IV Kon. XVII, 21.

1337 Kristdienst: dienst van Christus; kerreckroof: diefstal door de Kerk, vgl. III, 1194.

1338-vv. De oude felle hekeldichter weer aan 't woord!

1340 De Hervorming klaagt dat de Mis het zoenbloed van Christus verduistert.
Godts kelck: de gouden kelken van den katholieken eeredienst.

1342 Beschilderde borden met de Tien Geboden, o.a. ‘Gij zult niet stelen’.

1343 In de volkomen leeggestolen katholieke kerken.

1344 Bel: de Babelsche afgod, waarmee de Hervorming Rome aanduidde evenals met Antichrist.

1345 haer reedtste stormgevaert: het scheldwoord, waar zij altijd mee klaar staat, vgl. Voor-reden van Grotius Testament (zie hiervóór blz. 627) en I, 1063.

1346 's weerelts Hooftstadt: Rome, vgl. Peter en Pauwels: vs. 1674.

1347 een keten, rijck van schakels: vgl. Opdr. van Harpzangen, vs. 13.

1348 orakels: indrukwekkende getuigenissen.

1349 ontzegg': uitdage, vgl. II 403.

1350 d'outheit: de oudste Christenkerk; doorgaens: doorloopend; Melchisedech: het offeren van brood en wijn.

1351 gespelt by: voorspeld door; Malachias: vgl. III, 676-vv.

1353 schultbeken: bekentenis van ongelijk.

+ [Randschrift:] Ongerijmtheit derOnroomschen,

1356 Versta: verzint (verziert) een bedenksel om zich te redden.

1357 Versta: hecht aan 't begrip ‘offer’ een al te wijde beteekenis, Bellarminus geeft aan, hoe o.a. Melanchton onder sacrificium ongeveer elke godsdienstige handeling verstond (784 D).

1359-60 Vgl. Matth. VII, 26-27.

1361 zet hier geen zeker merck: brengt geen vaste onderscheiding mee.

[p. 816]

 

Want offer heet, of Godtsgift, of elck werck¹³⁶²

 

Van deught, gewrocht den Opperste ten prijze.

 

Zoo offren wij, slechts geestelijcker wijze,

1365

Als Priesters in 't gemeen daer toe gezet,¹³⁶⁵

 

Hem lijf en ziel, naer een voltoider wet.¹³⁶⁶

 

'k Beken, dat woort is by d'aelouden gangbaer,⁺¹³⁶⁷

 

In breeder zin; by 't godtsbladt oock ontfangbaer,¹³⁶⁸

 

Voor Godtsgift of voor 't hart, naer Godt gerecht,¹³⁶⁹

1370

Of met een woort en bynaem aengehecht,¹³⁷⁰

 

Als offerhant van lof of kalf der lippen.¹³⁷¹

 

Noch kan hy door deze uitvlught niet ontglippen:¹³⁷²

 

Noch worght hy, in zijn stricken achterhaelt:¹³⁷³

 

Want Offer wort oock eigentlijck bepaelt¹³⁷⁴

1375

En in zijn' ringk, als elcke deught, gesloten;¹³⁷⁵

 

Of anders zou 't verstant gedurigh vloten¹³⁷⁶

 

En dobberen in twijfel, op en neêr:

 

't Gebroken hart, gehoorzaemheit en meer¹³⁷⁸

 

Godtdienstigheits most stip voor offer strecken;¹³⁷⁹

1380

Daer geen Profeet die deughden zoo leert recken;¹³⁸⁰

 

Maer onderscheit het offer onverwart¹³⁸¹

 

En Godtsgaef stip van deught en dienst in 't hart.¹³⁸²

 

By alle volck is 't offer een byzonder

 

Godsdienstigh werck; waer door de mensch zich onder

1385

De Godtheit stelt, en d'oppermaght betuight

 

Des eigenaers, voor wien het alles buight.

 

Dees lastergeest, die uit den nacht komt draven,¹³⁸⁷

 

Om JESUS Kruis en tittel te begraven¹³⁸⁸

 

En met den Jode aen 't schelmstuck hantgemeen,¹³⁸⁹

1390

Schuift nu zijn schult te Mis toe; daer Heleen¹³⁹⁰

 

Of d'offerziel van yver wort verslonden,

 

En juicht; als hadze in 't offren 't Kruis gevonden,¹³⁹²

1362 Godsgift: gave aan God.

1365 in 't gemeen: in 't algemeen, zonder onderscheiding van speciale priesters, vgl. I Petr. II, 5.

1366 voltoider wet: volmaakter wet, nl. van het Nieuwe Testament.

+ [Randschrift:] die hier wederleit wort.

1367 dat woort: nl. offer; d'aelouden: de oudste christelijke schrijvers.

1368 by 't godtsbladt: in den Bijbel.

1369 gerecht: gericht.

1370 Bellarminus merkt op: ‘De Schrift pleegt niet het woord offer absoluut te gebruiken, wanneer ze over een oneigenlijk offer spreekt, maar met een of ander toevoegsel, zooals: offer van lof, offer van gerechtigheid’ enz. (823 C).

1371 offerhant van lof: vgl. Ps. CXV, 17; kalf der lippen: vgl. Os. XIV, 3.

1372 hy: de Nijd van vs. 1353.

1373 Noch: evenals in vorig vs.; nog; worght hy: wordt hij geworgd, wordt hem 't zwijgen opgelegd.

1374 eigentlijck: in eigenlijken zin.

1375 ringk: eigen vaste beteekenis.

1376 vloten: op en neer slingeren.

1378 Lees: als 't gebroken hart enz.

1379 most: moest; stip: stipt, in strikten zin.

1380 Daer: terwijl toch.

1381 onverwart: klaar.

1382 stip: streng.

1387 lastergeest: leugengeest, Beëlzebub, vgl. III, 1230, 1241.

1388 tittel: naam.

1389 hantgemeen: medeplichtig.

1390 Schuift nu zijn schult te Mis toe: werpt nu zijn eigen schuld op de Mis; daer: terwijl; Heleen: keizerin Helena, vgl. II, 813, hier als type van de Godzoekende ziel, d'offerziel van vs. 1391.

1392 't offren: 't Misoffer.

[p. 817]

 

Dat op 't altaer, als Arons roede, bloeit;¹³⁹³

 

Naerdien de kracht van 't bloelooze offer vloeit¹³⁹⁴

1395

Uit JESUS borst en eens geopende ader;

 

Die daeghlix noch de gramschap van den Vader

 

Verzoent op 't reine en onbespatte altaer;

 

Toedienende Godts offerende schaer

 

Dien waertsten prijs van 't bloet des eens Gekruisten,

1400

Met der Hebreen en der Latijnen vuisten.¹⁴⁰⁰

 

Het middel om u t'eigenen dien prijs¹⁴⁰¹

 

Van Kristus bloet, door d'onbesmette wijs¹⁴⁰²

 

Van offren, noit door tijtsverloop verbastert;

 

Is dat een dienst, die Kristus ampt verlastert?¹⁴⁰⁴

1405

Zijn offerhande ontheilige en verstoot'?¹⁴⁰⁵

 

Of afknaegh' vrucht en bloessem van zijn doot,

 

Schoon uitgewischt in elcks gedachtenisse?^1404-071407

 

Is 't waer? ga heen, vervloeck, verdelgh de Misse:

 

Ga geessel met een scorpione zweep¹⁴⁰⁹

1410

Ten tempel uit dit hooft, dat oit begreep¹⁴¹⁰

 

Een gruwelstuck, te snoot om aen te peinzen:

 

Maer kan dees plaegh zich zelve een' Engel veinzen;¹⁴¹²

 

Zoo zeer begaen voor Kristus ampt en eer,¹⁴¹³

 

Terwijlze 't merck des godtsdiensts rucke om veer;¹⁴¹⁴

1415

Zoo licht de grijns van 't oogh des offerschenners,¹⁴¹⁵

 

Gevloeckt van Godt; en wordt oprechte kenners

 

Der valsche munte, in schemerlicht besteet¹⁴¹⁷

 

By 't slechte brein, dat naulix beter weet;¹⁴¹⁸

 

Of by een' valck, gedient door 't lasterwapen,¹⁴¹⁹

1420

Om uit de Kerck te grabbelen, te rapen

 

Een mijter, staf en Bisschoplijck gewaet

 

En tiende en wat geen' havixklaeuw verzaet.^1420-221422

 

Dees Judas eischt geen dartigh zilverlingen,¹⁴²³

 

Maer dreight een' sprongk, als Lucifer, te springen;¹⁴²⁴

1393 Arons roede: vgl. I, 1208-9; II, 903.

1394 Naerdien: omdat; bloelooze: onbloedige.

1400 Hebreen: Joden; Latijnen: Romeinsche soldaten.

1401 t'eigenen: toe te eigenen.

1402 onbesmette: onbloedige.

1404 ampt: priesterschap; verlastert: onteert.

1405 offerhande: kruisoffer.

1404-07 Antwoord op III, 1205-10.

1407 Versta: geheel (schoon) door de Mis uitgewischt.

1409 Christus sloeg de koopers uit den tempel met een zweep (Joan. II, 15) en Roboam dreigde met schorpioenen, ijzeren geesel (III Kon. XII, 11).

1410 begreep: herbergde, omvatte.

1412 dees plaegh: vgl. deze pest, deze dwaalleer der Hervorming; zich zelve een' Engel veinzen: zich voordoen als een engel, vgl, II Cor. XI, 14 en hiervoor vs. 1273.

1413 Kristus ampt en eer: de eer van Christus' priesterschap.

1414 't merck: het kenmerk, kenteeken, vgl. Koorzang, vs. 41, 42; veer: ver.

1415 de grijns: het masker, vgl. II. 1296.

1417 Der valsche munte: der dwaling; in schemerlicht besteet: in twijfeltijd gebruikt, uitgegeven; weer persoonlijke herinnering.

1418 slechte: eenvoudige.

1419 by een' valck enz.: door een roofgierige, die baat heeft bij het leugenachtig verweer der Hervorming.

1420-22 Vgl. hiervoor vs. 1340-43.

1422 tiende: de kerkelijke inkomsten.

1423 geen: niet alleen.

1424 Versta: maar wil doen wat Lucifer deed; Lucifer: vgl. III, 1248.

[p. 818]

1425

Verraet Godts eer door zoo veel offersmaets;¹⁴²⁵

 

Om zich met kracht te zetten in Godts plaets

 

Door Englen, die belust om roof te maeien,¹⁴²⁷

 

Hun onkruit 's nachts in 't offerkoren zaeien;¹⁴²⁸

 

Dit onkruit, 't welck u levert eenen oegst¹⁴²⁹

1430

Van zoo veel ramps en oorlooghs, wilt en woest.¹⁴³⁰

 

Noch Godts Jordaen, noch geene vonteplassen,^+1431-vv.

 

Het middel om de zielen wit te wasschen,

 

In Fenixbloet, ontluistren geensins 't bloet,¹⁴³³

 

Gevloten uit zijn borst en hant en voet,

1435

Tot zuivering der werelt, versch herboren,

 

Uit bron en geest, en blancker dan te voren.^1435-36

 

Het element des waters op die wijs

 

Geheilight, brengt geen' afslagh in den prijs¹⁴³⁸

 

Des waters, dat met bloet gemengt, Godts harte

1440

Ontborrelde, na 's doots gelede smarte:^1439-40

 

Neen zeker, maer het flaeuwer waschbadt haelt¹⁴⁴¹

 

Uit stercker badt zijn kracht, die eeuwigh straelt

 

Van 't Kruis, en mengt zijn root met slechter beken:¹⁴⁴³

 

't Betekent bloet beklaeght zich van geen teken,

1445

Tot 's Heilants eer: die loopt noch min gevaer

 

Door tweederley oneven zoenaltaer;

 

Door tweederley zoenoffer [slechts oneven¹⁴⁴⁷

 

In wijze, niet in waerde] aen Godt gegeven,

 

Door eenen en den zelven Offeraer;

1450

Door eenen en den zelven Middelaer.^1449-50

 

Een zelve lijf moet alle vlecken vaegen,¹⁴⁵¹

 

Doch 't bloedeloos door 't bloedigh Godt behagen:¹⁴⁵²

 

Het middel zoent, maer zonder d'oirzaeck niet.

 

De zoen van 't een altijt op 't ander ziet.

1455

Op een altaer ontelbare outers oogen.^1452-551455

 

Alle offraers zijn het wercktuigh van dien hoogen¹⁴⁵⁶

1425 offersmaets: hoon aan het Misoffer.

1427 Englen: gezanten, dienaars.

1428 Vgl. Matth. XIII, 25.

1429 oegst: oogst.

1430 Weer schrijft Vondel de rampen van 't ontredderd Europa zijner dagen aan de Hervorming toe, vgl. hiervoor vs. 1332.

+ [Randschrift:] De doop maeckt Kristus bloet niet krachteloos, veel weiniger vernietight d'onbloedige offerhande Kristus bloedige offerhande, ons door d'onbloedige toegeeigent.

1431-vv. Bellarminus raakt dit argument terloops aan: 847 C; 863 C.; Godts Jordaen: de rivier waarin Christus gedoopt werd, hier: doopwater; vonteplassen: water van den doopvont.

1433 In Fenixbloet: allerkostbaarst bloed, in het bloed van Christus, waaruit het Doopsel zijn kracht heeft; Fenixbloet: vgl. fenixschachten, I, 1049.

1435-36 herboren uit bron (water) en geest: (de Heilige Geest): vgl. Joan. III, 5.

1438 afslagh: vermindering.

1439-40 Vgl. Joan. XIX, 34 en Altgeh. II 356.

1441 flaeuwer: minder krachtige.

1443 slechter: in zich krachtelooze.

1447 oneven: ongelijk.

1449-50 zelven: zelfden.

1451 Een zelve: éénzelfde; vaegen: vegen, reinigen, vgl. I, 654.

1452 bloedeloos: onbloedig.

1452-55 ‘Hierin bestaat de heele dwaling onzer tegenstanders, dat zij zich er ten onrechte van overtuigd houden, dat wij aan de Mis kracht van zondenvergeving toekennen zonder eenige betrekking tot het Kruisoffer’, Bellarminus, 166 A.

1455 een: met klemtoon.

1456 offraers: priesters van de Nieuwe Wet.

[p. 819]

 

Aertspriester, die gestadigh zoen verwerft

 

Door zijnen dienst op aerde, en nimmer sterft.¹⁴⁵⁸

 

d'Ontelbaerheit der Priestren, op de trappen

1460

Des outers, daer zy na elckandren stappen,

 

Vermeert geenssins 't eenvouwigh Priesterdom,

 

Dat eenigh blijft; gelijck deze Offerblom,^1459-62

 

Godts lichaem, noit van smette recht beschuldight,¹⁴⁶³

 

Een lichaem blijft en (onvermenighvuldight¹⁴⁶⁴

1465

Door 't offren, dagh op dagh en overal

 

En eindeloos) niet aengroeit in 't getal.^1464-66

 

Natuur noch Wet besprengden oit met schande⁺

 

Door offerbeelt d'eens aenstaende offerhande^1467-68

 

Van Kristus, na geoffert op den bergh;¹⁴⁶⁹

1470

Gelijck een lam, onnozel, zonder ergh:¹⁴⁷⁰

 

Ja 't voorspel gaf 't hooghwaerdighste offer luister:¹⁴⁷¹

 

Als 't morgenroot vereert by schemerduister

 

Het rijzend licht, noch lager dan de kim;¹⁴⁷³

 

Verschuivende de nevels en de schim,¹⁴⁷⁴

1475

Tot dat al 't lant allengs door 't voorspel wacker,¹⁴⁷⁵

 

In stede, op bergh en stroom, op velt en acker,

 

Het allerschoonste onthaele en vrolijck groet';

 

Gelijck het volck zijn' Koningk vlieght te moet.^1472-78

 

Wat Priester schelt men nu Godts zoenverachter,¹⁴⁷⁹

1480

Zoo dickwils hy, op Kristus spoor, van achter

 

In 't offren volght dat uitgedruckt gebodt

 

Van zijn door hem steets offerenden Godt?^1481-82

 

In 't offren volght den driewerf hooghgewijden?

 

In 't offren u vertoont zijn bitter lijden?

1485

In 't offeren u toedient zelf de vrucht

 

Van JESUS snick en allerjongsten zucht?¹⁴⁸⁶

 

Vaert immer voort, ghy offertoebetrouden,¹⁴⁸⁷

 

En past dit vier op 't outer t'onderhouden.¹⁴⁸⁸

1458 zijnen dienst op aerde: het Misoffer, vgl. III, 138-40.

1459-62 Over Christus' eenig en ondeelbaar (eenvouwigh) priesterschap bij veelheid van priesters: Bellarm. 861 D.

1463 recht: met recht; vgl. II Cor. V. 21.

1464 Een: met klemtoon.

1464-66 Vgl. I 1266-83.

+ [Randschrift:] Zoo weinigh als d'offerhande der oude Wet Kristus Kruisoffer vernietighde, zoo weinigh wort het door d'offerhande der nieuwe Wet ja min vernietight.

1467-68 Versta: Noch de offers uit den tijd der natuurwet (Melchisedech, Abraham) noch die van de Mozaïsche wet deden door hun voorafbeelding (offerbeelt) het Kruisoffer oneer; Vgl. Bellarm.: 863 B.

1469 na: naderhand; den bergh: den Kalvarieberg.

1470 Vgl. III, 365, 379, 410; onnozel: onschuldig; zonder ergh: zonder kwaad.

1471 't voorspel: de voorafbeeldingen.

1473 noch lager dan de kim: dat nog niet boven den horizon is.

1474 schim: schaduwen.

1475 't voorspel: nl. van het licht, het morgenrood.

1472-78 Vgl. II, 1-12.

1479 schelt: scheldt.

1481-82 dat uitgedruckt gebodt: dat uitdrukkelijk gebod, nl.: ‘Doet dit tot mijn gedachtenis’, I Cor. XI, 24.

1486 Versta: van Jezus' dood.

1487 offertoebetrouden: wien 't offer is toevertrouwd.

1488 Even een heidensch element: het vuur van Vesta! Vgl. III, 1639; past: zorgt.

[p. 820]

 

Stont geen altaer der Wet het Kruis in 't licht;

1490

Noch min 't altaer, Godts Kruis ten roem gesticht.

 

Is 't wetaltaer het Kruis te moet getreden;¹⁴⁹¹

 

Dit outer wijst te rugge naer 't verleden.¹⁴⁹²

 

Of weckt het woort altaer dien lasterkreet?

 

Wat is altaer? een disch, rontom bekleet.¹⁴⁹⁴

1495

Men luistre naer d'orakels der Profeten,¹⁴⁹⁵

 

Die in 't Hebreeusch 't altaer oock Godtsdisch heeten,¹⁴⁹⁶

 

Niet ongegront, een ieder op zijn wijs:¹⁴⁹⁷

 

Het outer zoent: de tafel schaft u spijs:¹⁴⁹⁸

 

Een zelve lijf des zoons reickt hier te gader¹⁴⁹⁹

1500

Uw ziel haer aes, en offer Godt den Vader:¹⁵⁰⁰

 

d'Altaerspijs voedt en d'offerhande paeit;¹⁵⁰¹

 

Daer Godt zijn eer, de ziel haer nootdruft maeit.

 

Wie steurt zich nu aen 't woort van disch of outer?¹⁵⁰³

 

De Kristen draeft op 't onderzoeck te stouter.¹⁵⁰⁴

1505

Wat outer steeckt 't Geheimmerck naer zijn kroon,

 

Indien het klaer 't Geheimmerck stell' ten toon,^1505-6

 

Voor ieder? schoon de blintheit, zoo vermeten,

 

Dien Godtsdienst durf vervloekten brootdienst heeten.¹⁵⁰⁸

 

Al zweegh de pen en 't voortgereickt bescheit,⁺¹⁵⁰⁹

1510

Van Adams dagh tot nu; voor 't offer pleit

 

't Natuurlijck licht, het Recht van alle volcken,¹⁵¹¹

 

Wier offerwolck om hoogh treckt naer de wolcken.

 

Geen Heiden doolde in 't offren zelf, o neen,

 

Dan by geval; wanneer, in plaets van een'¹⁵¹⁴

1515

Onzichtbren Godt, hy door die diensten eerde¹⁵¹⁵

 

Veel valsche Goôn en godtheên; en verkeerde

 

Godts heerlijckheit in vogel, of in dier,

 

Of andersins, naer lants en tijts manier.

 

Waer streeck oit kiel haer vleugels moegevaren,¹⁵¹⁹

1520

Daer 't ledigh stont van offers en altaren?

1491 moet: gemoet.

1492 Dit outer: het christelijk altaar.

1494 Versta: Een altaar is een gedekte tafel (mensa).

1495 orakels: de uitspraken.

1496 Godtsdisch: tafel ter eere Gods, vgl. Ezech. XLI, 22: ‘De hoogte van het houten altaar was drie kubieten... en hij sprak tot mij: Dit is de tafel voor den Heer’.

1497 een ieder op zijn wijs: altaar of tafel naar de bizondere bedoeling.

1498 zoent: verzoent met God.

1499 Versta: hetzelfde lichaam van Christus verschaft tegelijk.

1500 aes: voedsel; offer: een offer.

1501 paeit: verzoent.

1503 steurt: stoort, maakt zich druk, vergelijk over woortstrijt: III, 1295.

1504 Weer een zelf bekentenis!

1505-6 't Geheimmerck: gewoonlijk de vertaling van sacramentum, maar hier blijkbaar, nu het op het Kruisoffer slaat, van mysterium.

1508 brootdienst: vgl. noot bij II, 962.

+ [Randschrift:] De Wet der nature en het Recht der volcken verdadight d'offerhande der Katolijcke Kristenen.

1509 Versta: al zwegen Bijbel en Traditie.

1511 Vgl. over het natuurrecht van het offer: III, 51-v.v. en 1232.

1514 by geval: de Scholastiek zegt: per accidens.

1515 Vgl. III, 1244-45.

1519 ‘Iedere godsdienst, waar of valsch, heeft op alle plaatsen en ten allen tijde God met offers geëerd’, Bellarm. 853 B; kiel: schip; vleugels: zeilen.

[p. 821]

 

Dat dan de Zoon, die zijnen Vader eert⁺¹⁵²¹

 

Op 't hooghst, Godts eer, het offer, hebb' geweert

 

Uit zijne Kerck, zal niemant nu gelooven,

 

Dan die met een zich Kristus laet berooven.¹⁵²⁴

1525

Sint Andries zelf, ontsteken van Godts vlam,¹⁵²⁵

 

Gingk dagelix ten outer met Godts Lam;

 

Wiens vleesch, van 't volck godtvruchtighlijck gegeten,

 

Noch bleef geheel en levend, na het eten.⁺

 

Sint Polikarps scholier, uit 's meesters mont,¹⁵²⁹

1530

Noemt d'Offerhant van 't nieuw gestemt Verbont

 

Een' nieuwen dienst en Offer, om te planten

 

Al 't aertrijck door, uit last der Kristgezanten.

 

Sint Augustijn met d'outheit wijdt alom¹⁵³³

 

Een Offer, een altaer in 't Kristendom,

1535

Een Offerdienst, waer voor alle offers weken,^1534-35

 

Toen d'offerdagh van Sion aen quam breken;¹⁵³⁶

 

Een Offerhandt, gewijt uit wijn en broot

 

Tot vleesch en bloet van 't Lam, voor elck gedoot.

 

d'Aertsvyanden des Offers staen altaren⁺

1540

En offer toe een ry van duizent jaren;

 

Niet hier of daer, in een benaeude plaets,

 

Maer overal; van 't licht des dageraets

 

Tot 's avonts; van den middagh tot in 't Noorden,

 

En 's middernachts altijt bevrozene oorden.^1539-44

1545

Betrouw nu vast, dat, volgens hun besluit,⁺¹⁵⁴⁵

 

De Bruidegom des hemels zijne Bruit,

 

Aen hem verlooft, hebb' duizent jaer begeven,

+ [Randschrift:] d'Offerhande uit de Kercke vagen, is den godtsdienst uitroien, en Godt naer d'oogen steecken.

1521 Bellarm. wijst er op, dat het offer de hoogste en meest geeigende eer is, die de mensch God brengen kan: 854 B.

1524 met een: meteen, tegelijk.

1525 Sint Andries: de apostel Andreas; uit de Passio sancti Andreae citeert Bellarminus driemaal (470 B, 731 B en 843 A): ‘Ego omnipotenti Deo immaculatum agnum quotidie sacrifico; qui cum sit vere sacrificatus et vere a populo carnes ejus manducatae integer perseverat et vivus’. (Dagelijks slachtoffer ik God het onbevlekte Lam, dat als het waarachtig geofferd en zijn vleesch door 't volk is gegeten, ongedeerd en levend blijft); Marius wijst hier in Amstelredams Eer (blz. 260) terloops op.

+ [Randschrift:] Aeloutheit en algemeenheit verdadigen de nieuwe offerhande tegens de nieuwigheit:

1529 Sint Polikarps scholier: de leerling van den H. Polycarpus, Sint Ireneus, reeds in II, 1390 aangehaald. Zijn uitspraak (in Contra Haereses Lib. IV, cap. XVII) uitgaande van Christus' woord ('s meesters mont): ‘Dit is mijn lichaam’ luidt: [Christus] novi testamenti novam docuit oblationem, quam Ecclesia ab apostolis accipiens in universo mundo offert Deo.’ (Christus leerde het nieuwe offer van de nieuwe wet dat de Kerk van de Apostelen [Kristgezanten, vs. 1532] over de heele wereld God opdraagt). Bellarminus geeft dezen tekst 827 A en Vondel zette hem als motto boven zijn Kenteken des Afvals (in 't volgend Deel te publiceeren; zie het Naschrift op blz. 829), dat dit gedeelte der Altaergeheimenissen samenvat.

1533 Sint Augustijn: de bisschop van Hippo en Kerkvader, zie II, 525; III, 648; Bellarminus citeert uit hem: ‘Hoc sacrificium secundum ordinem Melchisedech Deo jam videant offerri, sacrificium Judaeorum.... jam cessare’. (Men zie nu hoe God het offer van Melchisedech wordt opgedragen, en het offer der Joden heeft opgehouden); met d'outheit: met de oudste christelijke schrijvers.

1534-35 Een: met klemtoon.

1536 d'offerdagh van Sion: het laatste Avondmaal te Jerusalem.

+ [Randschrift:] oock volgens haer eige belijdenis;

1539-44 d'Aertsvyanden des Offers: de Hervormers; staen altaren enz.: geven toe ‘dat het Misoffer minstens sedert 1000 jaar [van ± 1640 tot ± 640 af] in gebruik is niet alleen in Rome, maar over de heele aarde’ (Bellarminus, 857 A).

+ [Randschrift:] of de Kerck is gevallen, tegens zoo veel heerlijcke beloften.

1545 Betrouw nu vast: neem dan als zeker aan.

[p. 822]

 

En troosteloos gelaten in dit leven.^1546-48

 

Betrouw nu, dat de Kerck, de Hooftpijlaer¹⁵⁴⁹

1550

En vastigheit der Waerheit, duizent jaer

 

Lagh omgeruckt; en zulck een afgodesse

 

Op 't outer heerschte en speelde de meestresse

 

En doofde 't licht, in spijt van 's Bruigoms zorgh

 

Voor zijne Bruit; die van geen' helschen borgh,

1555

Noch zijn gewelt verkracht zou kunnen worden.^1554-55

 

Hoe schoon braveert nu Lucifers slaghorden¹⁵⁵⁶

 

Al 't hemelsch heir en Rijck, zoo wijt bekent,

 

Van Gabriel gezet noch tijt noch endt?¹⁵⁵⁸

 

Hoe schaemroot staet de ry der profecyen,

1560

Afschaffende de blinde afgoderyen,

 

Na Kristus komste? ay zie, hoe schaemroot staen^1559-61

 

Dees Heiligen, die, stadigh af en aen,

 

Zoo menige eeuw, door kracht van wonderdaden

 

Op 's afgronts neck en 's afgodts necken traden?¹⁵⁶⁴

1565

Hoe is de mont dier helden nu gesnoert?

 

Zy hebben slijm uitvagende, ingevoert¹⁵⁶⁶

 

Een snooder smet en slimmer offerhande,¹⁵⁶⁷

 

En lastering gestelt in plaets van schande.^1561-681568

 

Dit licht is nu den offerlooze ontdeckt,¹⁵⁶⁹

1570

Die met veel roocks hun helderheit betreckt:¹⁵⁷⁰

 

Maer zoo veel roocks moet ook, als roock, verdwijnen,

 

Voor d'offerzon, te sterck voor hem in 't schijnen,¹⁵⁷²

 

Die nederviel, gelijck een donkre mist

 

Op 't Paradijs der Kercke, om helschen twist,

1575

Oock uit den klanck van Misse alleen, te broeien,¹⁵⁷⁵

 

Daer 's hemels oegst zoo heerlijck plagh te bloeien.¹⁵⁷⁶

 

Wat hoort men, om dien naem, zoo veel geschreeus!

 

Het zy die nam zijn' oirsprongk uit Hebreeus,¹⁵⁷⁸

1546-48 Bellarminus betoogt de noodzakelijke gevolgtrekking, ‘dat Christus zijn Bruid, de Kerk, heeft verloren’ (858 C).

1549 En ‘dat Paulus in I Tim. III, 15 ten onrechte de Kerk de zuil en vastheid der waarheid noemde’ (ib.).

1554-55 Vgl. ‘De poorten der hel zullen haar [de Kerk] niet overweldigen’. Matth. XVI, 18, ook door Bellarminus in dit verband (l.c.) aangehaald; borgh: burcht; gewelt: macht; verkracht: overweldigd.

1556 Lucifers slaghorden: het leger der duivelen.

1558 De engel Gabriël zei tot Maria over haar aangekondigden Zoon: ‘Zijn rijk zal geen einde hebben’, Luc. I, 33; Bellarminus, l.c.

1559-61 Ook ‘volgt dat de voorspellingen van de profeten Osee (II, 16-17) en van anderen, die zeiden dat na Christus' komst de afgoderij zou ophouden, valsch zijn’ (Bellarminus l.c.).

1564 afgodts necken: de afgoderij voorgesteld als een veelkoppig monster, vgl. ook Ps. XC, 13, en 't vignet van de Altgeh. met de bemerking daarover blz. 642.

1566 slijm uitvagende: slijk wegwegend.

1567 slimmer: erger.

1561-68 ‘En dat alle heiligen, die later door leven en wonderen groot waren, afgodendienaars, goddeloozen en heiligschenners geweest zijn’ (ib.).

1568 lastering: Godslastering; schande: eigen schande.

1569 ontdeckt: opgegaan.

1570 hun: den heiligen.

1572 hem: den offerlooze.

1575 Weer tegen woordenzifterij, vgl. III, 1295, 1493, 1503.

1576 oegst: oogst.

1578 uit Hebreeus: nl. Mahuzim, vgl. III, 1181.

[p. 823]

 

Of uit Latijn; waer toe zich heesch gekreten?¹⁵⁷⁹

1580

Magh Nieuwigheit haer brootmael Nachtmael heeten,¹⁵⁸⁰

 

En magh de Kerck niet spreecken zulck een spraeck,

 

Als haer behaeght? De reden weeght de zaeck,

 

Geensins den naem, en ydelheit van klancken:

 

Wie dit verzuimt, zal 't zelden zich bedancken.¹⁵⁸⁴

1585

Zoo voert Kalvijn het pleit voor zijn party,¹⁵⁸⁵

 

Om Arrius te leggen in de ly;¹⁵⁸⁶

 

Dewijl men met geen boeckstaef kan betoonen¹⁵⁸⁷

 

Drievuldigheit, Eenwezigheit, Persoonen.¹⁵⁸⁸

 

Al wie hem dan te naeuwe palen zet,

1590

Die smeet een zware en onverdraeghbre wet:

 

Dan wil hy op geen Bybelletter bouwen;

 

Maer klaerder 't woort met zijne spraeck ontvouwen:

 

Dan mangelt hem geen voorbeelt, noch bescheit:¹⁵⁹³

 

Dan eischt de noot die tael en nieuwigheit:

1595

Dan stemt hy met aeloude leeraerstongen,

 

Die met dien toom de lasteraers bedwongen¹⁵⁹⁶

 

En breidelden hun uitvlught, al te wuft.¹⁵⁹⁷

 

Dit is de helt, die nimmer zwicht, noch suft:

 

Zijn veder schermt ten zuiden en ten noorden,

1600

Houdt Rome kort, en bindt zich aen geen woorden.

 

't Misverwen van de Misse neemt oock waer⁺¹⁶⁰¹

 

Wat slijm het vissche uit woorden en gebaer;¹⁶⁰²

 

Om simpel volck een' Moloch voor te schilderen,¹⁶⁰³

 

Die maghtigh zy onnooslen te verwilderen:¹⁶⁰⁴

1605

Doch wie zijn oogh en eigen oor betrouwt,

 

Bevint hier niet dan zilver en root gout

 

En diamant; wel maghtigh te verdragen

 

Den gloet, die stroo en stoppel uit zal vagen.¹⁶⁰⁸

1579 uit Latijn: verl. dlw. van mittere, zenden.

1580 Nieuwigheit: de Hervorming; katholieke apologeten spraken vaak van novatores, nieuwlichters; Nachtmael: dat woord is in Bijbel en Oudheid ook onbekend.

1584 zal 't zelden zich bedancken: zal er zelden pleizier van beleven.

1585 Kalvijn: eindelijk noemt Vondel zijn felsten tegenstander in den tekst; vgl. de kantt. bij I, 1153. Eenzelfde argumentum ad hominem, als nu volgt, ontwikkelde de H. Hilarius van Poitiers in zijn geschrift Contra Constantium Imperatorem, XVI, ook in verband met een verwijt der Arianen (Opera S. Hilarii, Parisiis, MDCCCXXX, Dl. II, blz. 107).

1586 Arrius: Arius, die de eenwezenheid van Christus' natuur met den Vader loochende, vgl. II, 520; leggen in de ly: doen kantelen, in verlegenheid brengen; vgl. Lucifer, vs. 1837.

1587 boeckstaef: letter.

1588 Geen van deze woorden, door Kalvijn zelf druk gebruikt, komen in den Bijbel voor.

1593 mangelt: ontbreekt; bescheit: antwoord.

1596 lasteraers dwaalleeraars.

1597 wuft: luchthartig, makkelijk.

+ [Randschrift:] Verdadiging van de ceremonien der Misse.

1601 't Misverwen van de Misse: Vondel weerkaatst een van de vele woordspelingen, waar onze taal makkelijk toe leidde: vooral Misverstand deed opgeld bijv. bij Huygens; misverwen: verkeerd voorstellen, bekladden; neemt waer: let op.

1602 Vgl. de bedriegelijke voorstelling van de Misceremonies, door Kemnitz uit Joannes Eck verminkt overgenomen, ontmaskerde Bellarminus (783 C); slijm: slijk, vuil.

1603 Moloch: schrikbeeld van afgoderij.

1604 verwilderen: schuw te maken.

1608 stroo en stoppel: vgl. I Cor. III, 12-13.

[p. 824]

 

Die gansche dienst, zoo gruwzaem uitgeschreit.¹⁶⁰⁹

1610

Hangt van de bloeme en 't pit der heiligheit

 

En loutere godtvruchtigheit te zamen:¹⁶¹¹

 

Zoo luttel kan haer 't middaghlicht beschamen.

 

'k Zie Kristus in zijn' dienaer voor u staen.¹⁶¹³

 

In 't wit beschimpt en met zijn purper aen.¹⁶¹⁴

1615

Ick zie in 't licht het ware licht u lichten.¹⁶¹⁵

 

Ick zie het Kruis u onder 't kruissen stichten.¹⁶¹⁶

 

Ick zie de knien gebogen reis op reis¹⁶¹⁷

 

En 't oogh gestreckt naer 't hemelsche palleis.

 

Ick zie den mont des Offraers ondertusschen¹⁶¹⁹

1620

Altaer en boeck zoo godteerbiedigh kussen.¹⁶²⁰

 

Ick zie [ay zie, hoe dit de harten treft]

 

Hoe hy 't Hooghwaerde oock aenbidt en verheft.¹⁶²²

 

Ick zie hier oogh en wangen nat van droppen.

 

Ick zie de Boete op haren boezem kloppen,

1625

Aenbiddende geen' afgodt, maer den Godt,

 

Die, als een worm, getrapt wiert en bespot.¹⁶²⁶

 

Dit tuight uw oogh: nu luister naer uw ooren,¹⁶²⁷

 

Wat toverzangk, wat guichlery zy hooren.¹⁶²⁸

 

O laster! vlie, bedeck uw' boozen stanck.

1630

'k Hoor Gabriël u groeten: Englezangk¹⁶³⁰

 

U streelende, tot aen de starren trecken,

 

En cymbelgalm den sluimerigen wecken.¹⁶³²

 

Ick hoor, ontvonckt door heimelijcken brant,

 

Euangelist, Profeet en Kristgezant.¹⁶³⁴

1635

Daer wort verbeên, vertroost, gesterckt, gezegent:¹⁶³⁵

 

't Is Godt en Geest wat ooge en oor bejegent.

 

Dat Elys kroost dan 't volck van 't outer ruck',⁺¹⁶³⁷

 

En tergh' Godt zelf, door 't onverzoenbre stuck¹⁶³⁸

 

Van zonder vier Godts haert te laten leggen;¹⁶³⁹

1609 zoo gruwzaem uitgeschreit: o.a. door Marnix in zijn Biencorf!

1611 Gelijk Bellarm. (784 A) kort aantoont.

1613 zijn' dienaer: den priester.

1614 De priester draagt onder de Heilige Mis een wit kleed (alba) en een (vaak) rood kasuifel, als herinnering aan het witte en roode spotkleed, resp. door Herodes (Luc. XXIII, 11) en Pilatus (Joan. XIX, 2) Christus omgehangen, vgl. II, 1769-70.

1615 't licht: het kaarslicht; het ware licht: Christus, vgl. Joan. I, 9 en vgl. voor deze woordfiguur I, 1043; II, 122.

1616 't kruissen: de zegen- en kruisgebaren van den priester.

1617 reis: keer.

1619 des Offraers: van den priester.

1620 boeck: het misboek, missale.

1622 't Hooghwaerde: de gekonsakreerde Hostie; aenbidt en verheft: in de hoogte beurt ter aanbidding.

1626 als een worm: vgl. I, 1125, 1487.

1627 luister naer uw ooren: geef acht op den zin van wat gij hoort.

1628 guichlery: bedriegelijke klanken.

1630 'k Hoor Gabriël u groeten: de engel zei tot Maria: ‘De Heer is met U’ (Luc. I, 28), hetzelfde zegt de priester eenige malen onder de Mis tot het volk (‘Dominus robiscum’); Englezangk: Het ‘Gloria in excelsis Deo’, Luc. II, 14, dat gewoonlijk in de Mis gebeden wordt.

1632 cymbelgalm: het schellen bij de voornaamste deelen der Mis, vgl. III, 1123.

1634 Beurtelings worden stukken uit het het Evangelie, de Profeten en de Brieven van S. Paulus (Kristgezant) gelezen.

1635 verbeên: gesmeekt.

+ [Randschrift:] Sint Pauwels besluit zijn rede,

1637 Elys kroost: de zonen van Heli, de Hervormers, vgl. III, 547, 1171, 1222.

1638 tergh': provoceere; stuck: waagstuk, schelmstuk.

1639 Vgl. III, 1488; leggen: liggen.

[p. 825]

1640

Van 't hoogh altaer, dat 's Godt, zijn Recht t'ontzeggen,

 

Zy u een les te luistren naer 't bevel⁺

 

Van Kristus mont, noch meer dan Samuël;¹⁶⁴²

 

Van Kristus, meer dan zijne altaergenooten¹⁶⁴³

 

Aertspriesters en Profeten, overgoten¹⁶⁴⁴

1645

Op 't hooft, gemerckt met Duif en donderstem.¹⁶⁴⁵

 

Hy heeft zijn Kerck, zijn nieuw Jerusalem,

 

Noch bloeiende, nu 't oude leit aen kolen,¹⁶⁴⁷

 

Dit reine altaer, dien reinen dienst bevolen,¹⁶⁴⁸

 

Dees offerhande en onbevleckten disch.¹⁶⁴⁹

1650

Hy zelf bedient dat koorgeheimenis,¹⁶⁵⁰

 

Zoo zegenrijck, verzoenende en vol levens,

 

Als Offeraer en Offerhande t'evens:

 

Een lieve geur voor 't hemelschblaeuw gewelf.

 

Wie schaemt zich nu des diensts, van Kristus zelf¹⁶⁵⁴

1655

Zoo dier belast tot zijn gedachtenisse,¹⁶⁵⁵

 

Die niet gevoelt een brantmerck in 't gewisse?¹⁶⁵⁶

 

Wie schaemt zich niet den schender van 't altaer

 

Te kroonen, als een heiligh Martelaer?¹⁶⁵⁸

 

Wie schaemt zich niet het heiloos outerstormen¹⁶⁵⁹

1660

Te doopen met den naem van kerckhervormen?

 

Wie schaemt zich niet met zulck een dolle speer¹⁶⁶¹

 

Te wonden 't hart van dien gekruisten Heer,

 

En offerwijn met lastergal te mengen,¹⁶⁶³

 

Tot smaet van Godt, die al zijn bloet zagh plengen?

1665

Hier wort de tol van eere Godt betaelt;

 

Gezoent de straf op 's misdaets hals gehaelt;

 

Gedanckt voor 't goet door 't Kruis ons aengestorven;

 

En al de Kerck genade en heil verworven.^1665-68

 

Wy Heiligen verheugen in Godts hof,¹⁶⁶⁹

1670

Zoo menighmael doorgalmt van onzen lof,

+ [Randschrift:] vermaent ons tot standvastigheit in 't offeren, Gode en Kristus ter eere,

1642 Samuël: op wien (ten deele) het priesterschap van Heli overging; vergelijk Derde Boeck, vss. 506-7, hiervóór op bladzij 789.

1643 Vergelijk Ps. XLIV, 8 en hiervóór II, 911-12, bladzij 740.

1644 overgoten: hoort bij Kristus.

1645 gemerckt: aangeduid; met Duif enz.: vgl. Matth. III, 16-17 en hiervóór I, 556 en II, 770.

1647 nu 't oude leit aen kolen: nu het Joodsche Jerusalem, met zijn offerdienst verbrand is; in kolen: II, 1024.

1648 reine: toespeling op de reine offerande, door Malachias voorspeld, vgl. III, 689, 727 enz.

1649 Mis en Kommuniebank.

1650 koorgeheimenis: altaar-sakrament.

1654 des diensts: voor den dienst, het offer.

1655 dier belast: ernstig gelast; tot enz.: vgl. I Cor. XI, 24.

1656 gewisse: geweten.

1658 Hoppenbrouwers (blz. 612) vermeldt hiervan een geval uit 't jaar 1503.

1659 outerstormen: bestrijding van de leer der Eucharistie.

1661 Vgl. Joan. XIX, 34.

1663 Vgl. Matth. XXVII, 34.

1665-68 De Heilige Mis vat de vier soorten der oude offers samen als eereoffer, zoenoffer, dankoffer en smeekoffer, vgl. III, 1015-20.

1669 Wy Heiligen: Sint Paulus spreekt nog steeds; verheugen: vul in: ons.

[p. 826]

 

In 't offren u, des weerelts ingezeten,¹⁶⁷¹

 

Wort aen 't altaer Godts weldaet toegemeten:^1670-72

 

's Gestorvens ziel door d'outerbe verkoelt,

 

Verquickt, verbeên, geen' kleinen troost gevoelt:^1673-74

1675

In 's hemels top, op d'aerde en onder d'aerde¹⁶⁷⁵

 

Blijckt 's offerhants onschatbre dierte en waerde.^1669-761676

 

O Kersten hart! wat traegheit let u dan^{1677-vv. 1677}

 

Des morgens vroegh te rennen, daer dit Man,¹⁶⁷⁸

 

Die zuivre dauw des offers, zoo gezegent

1680

U in den mont en op de lippen regent,

 

Zoo blanck als sneeuw, van 't heilrijck Paradijs?

 

Wat hoop van staet, gebouwt op smeltende ijs,

 

Wat zucht tot gout, wat vleiery van pluimen^1682-83

 

Betovren u dien zegen te verzuimen?

1685

Dien outeroegst? dat offerooft? die vrucht,¹⁶⁸⁵

 

Voor elck gequeeckt in Serafijnsche lucht?¹⁶⁸⁶

 

De Heilant, eens gehecht aen 't heilzaem teiken,¹⁶⁸⁷

 

Begint van hier zijn vrucht u toe te reiken.

 

Hier bloeit de boom des levens dagh aen dagh.¹⁶⁸⁹

1690

Hier rust de ziel van 't ydele bejagh.

 

Hier toomt de geest het vleesch zijn dartelheden.

 

Hier antwoort Godt op zuchten en gebeden.

 

Hier wischt hy af de tranen in der noot.

 

Hier leeft het hart in troost: hier sterft de doot.

1695

Hier geeft u Godt den voorsmaeck van 't onsterflijck,^1689-95

 

Oock van zich zelf, door 't offeren verwerflijck.

 

Zoo roock de geur van 't uitgelezen vat,⁺¹⁶⁹⁷

 

Sint Pauwels, die om hoogh op 't hemelsch padt

 

Gevaren, my vermoeit van ydel dolen,

1700

Gerust den schoot der Kercke liet bevolen.^1699-1700

1671 des weerelts ingezeten: die nog op aarde zijt, vgl. I, 1246, 1453.

1670-72 Versta: Zoo dikwijls U, bij onze lofzangen, door de Heilige Mis... Gods weldaden worden geschonken.

1673-74 verkoelt, verquickt: in Refrigerio, in het Vagevuur, vgl. III, 1131.

1675 Vgl. Phil. II, 10.

1669-76 Vgl. ‘Wanneer een priester de Heilige Mis opdraagt, eert hij God, verblijdt de engelen, sticht het volk, helpt de levenden, verkrijgt rust voor de gestorvenen en maakt zich zelf aan alle goed deelgenoot’, Imit. Christi, IV, 5.

1676 dierte: kostbaarheid.

1677-vv. Voor deze onvergetelijke schoone slotverzen van zijn wonderbaar gedicht mag de begenadigde Vondel geïnspireerd zijn door de opwekkingen van St. Joannes Chrystomus (zijnen Guldenmont, hiervóór II, 1661) in het Officie van H. Sakramentsdag: ‘Ne torpeamus igitur tanta digni caritate et honore putati.... accedamus cum tanta nos quoque alacritate ad havc mensam.... et unus sit nobis dolor hac esca privari’ (Laat ons dan niet traag achterblijven, nu wij zóoveel liefde en eer waardig zijn gekeurd.... Laat ons ook met zooveel snelheid naar dezen tafel gaan.... en onze eenige droefheid zij, van deze spijs verstoken te blijven) Fer. II infra Oct. ss. Corp. Christi.

1677 Kersten hart: Christenmensch, vgl. III, 294.

1678 Man: Manna.

1682-83 hoop van staet (stand): hoogmoed; zucht tot gout: hebzucht; vleiery van pluimen (in bed): zinnelust.

1685 outeroegst: oogst van zegeningen van 't altaar.

1686 Serafijnsche lucht: in hemelsche liefde.

1687 't heilzaem teiken (teeken): het kruis.

1689 de boom des levens: vgl. I, 59-60.

1689-95 Die herhalingen van hier-hier vertolken Vondels diepste bewogenheid, vgl. De Kruisbergh vs. 41-47 in een verwante mystieke vervoering.

+ [Randschrift:] en vaert ten hemel.

1697 't uitgelezen vat: vgl. III. 1169.

1699-1700 Vondels laatste zelfbekentenis en overgave; vgl. dien gerusten schoot der Kercke: Heerl. der Kercke, III, 796-97.

TEKSTKRITIEK: vs. 279 volmaecktheit, de 1e editie heeft volmaeckheit.

TEKSTKRITIEK: vs. 318 heeft in de 1e editie wardy.

TEKSTKRITIEK: vs. 483 van de oude uitgave heeft huisher.

TEKSTKRITIEK; de oude uitgave heeft in vs. 759 Priesterlyeke.

TEKSTKRITIEK: In de kantteekening bij vs. 939 heeft de oude uitgave achter Offerhande een punt.

TEKSTKRITIEK: De oude uitgave heeft in vs. 1107 zoo wel gewassen.

TEKSTKRITIEK: vs. 1482 luidt in de 1e ed.: Van zijn door hem offerenden Godt?: Latere uitgaven probeerden velerlei herstel van 't uitgevallen woord. Alleen Vondel zelf vulde in de 2e ed. (Bibl. no. 411) steets in.

TEKSTKRITIEK: de eerste uitgave heeft in vs. 1496 achter heeten een vraagteeken.

TEKSTKRITIEK: vs. 1670, de oude uitgave heeft achter lof een dubbele punt.