De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[p. 710]

Altaer-Geheimenissen.
Het tweede Boeck. Offereere.^*

Zoo ras de zon, op 't vlughten van de schim^{+vs. 1}

En schemering, haer hooft uit 's aertrijcks kim
Verhief, gehult met puick van vier en stralen;
Plagh Persen, om dien zichtbren glans t'onthalen,⁴
Gelijck verbaest, te schieten uit den droom;
En brullende van yver, zonder toom,⁶
Te dringen in zijn kercken, naer d'altaren;⁷
Om d'ydele eer van Mithras te bewaren,⁺⁸
Met gout, albast, gesteenten, offerpracht
En wieroockgeur, een ieder in zijn kracht.¹⁰
Zy vatten 't recht, doch schoncken 't onrechtvaerdigh:¹¹
Het allergrootste is d'opperste eere waerdigh.

Ging dit in zwangk by zulck een tempelsmet;⁺¹³

Wat offereer wil mijn Altaerbancket¹⁴
Mijn Zonne der rechtvaerdigheit dan voegen?¹⁵
Wat glori zal 't waerachtigh Licht vernoegen?¹⁶
Geen staetsi is genoegh voor zoo een zaeck.
Wie leert my, hoe ick 't Heilighdom genaeck'?
Die zon, omringt van zes Geheimnismercken,¹⁹

* In 't Opschrift: Offereere: de eer aan het Offer, hier het H. Sakrament, gebracht; dus de vereering of aanbidding van de Eucharistie, door Bellarminus eveneens na de uiteenzettingen over de wezenlijke tegenwoordigheid (Lib. I-III) in Lib. IV behandeld; vgl. nader vs. 41-48.

+ [Randschrift:] Inleidinge, geschept uit der Persianen Heidensche eerbiedigheit neffens de zon, [Kantteekening bij vs. 1: neffens: ten opzichte van.]

vs. 1 schim: schaduw.

4 Plagh: placht, pleegde, was gewoon; Persen: Perzië. Het is aannemelijk, dat Vondel zijn kennis van den Perzischen zonnedienst uit De Idololatria (II, 9) van Ger. Vossius haalde, zooals Hoppen brouwers (J. van Vondel's Altaergeheimenissen, 's Bosch, M D CCC XXV) blz. 172 aangeeft.

6 Luidruchtig van toomeloozen ijver.

7 kercken: tempels.

+ [Randschrift:] Mithras by hen genoemt;

8 Mithras: de naam, waaronder de zon door de Perzen als een godheid aanbeden werd.

10 een ieder in zijn kracht: elk van die gaven in de beste soort.

11 Hun beginsel (vs. 10) was goed, maar ze pasten het verkeerd toe.

+ [Randschrift:] in wiens plaets nu de Katolijcke Kristenen Kristus, de zon der rechtvaerdigheit, in het Hooghwaerdige Sakrament aenbidden.

13 tempelsmet: afgoderij.

14 Altaerbancket: het H. Sakrament des Altaars met zijn broodsgedaante.

15 Zonne der rechtvaerdigheit: Christus, Malach. IV: 2.

16 't waerachtigh Licht: Joan. I, 9; vernoegen: vergenoegen, bevredigen.

19 Versta: het Altaarsakrament als het heiligste in 't midden van de zes andere Geheimnismercken, zooals Vondel Sakrament, alleen in de kantteekening genoemd, steeds vertaalt, vgl. I, 993 en zie dezelfde voorstelling in Bespiegelingen, V, 1635-37; vgl. Openb. I, 16; Rogier v.d. Weydens Zeven Sakramenten te Antwerpen, en Dante, Purgatorio, XXIX, 110.

[p. 711]

20

Wiens glans vergult zoo menigh duizent kercken,

 

Van outs gesticht, zoo verre al 't woest gedruis

 

Des afgronts zwicht voor 't Kristgezegent Kruis.^21-22

 

Dus sprack ick vast, en zagh den nacht verdwijnen;²³

 

Wanneer my quam met zijnen glans beschijnen⁺

25

Een Jongelingk, die statigh 't lange kleet²⁵

 

Naslepende in het stof, langs d'aerde sleet,

 

En 't wieroockvat den dagh in 't aenschijn zwaeide;²⁷

 

Terwijl de haen het licht ten bedde uitkraeide.

 

'k Zagh lieflijckheit en wijze majesteit

30

In zijn gezicht: en 't was Godtvruchtigheit,

 

d'Aertsengel, die genegen my te leeren,^30-31

 

Zich quam zoo laegh, in 's weerelts damp, verneêren.³²

 

'k Ontfingk hem heel eerbiedigh, daer hy stont,

 

En storte in 't endt dees rede uit zijnen mont:

35

Hoe dronck ick die met mijne inwendige ooren,

 

Bekommert, door geen druppel gingk verloren!

 

Mijn voesterkint, dat op den boezem lagh⁺³⁷

 

Van Godt, het Woort, en in zijn Godtheit zagh,³⁸

 

Ontsloot u klaer de grootheit en de waerde³⁹

40

Van 't Kerckbancket, waer op de hemel d'aerde⁴⁰

 

Genadigh noodt. Wat toestel nu den gast,⁺⁴¹

 

Genoot op 't feest ten heilbanckette, past;

 

Hoe Godts Geheim met recht wort aengebeden,⁴³

 

Gedient met pracht; wat glans van wonderheden⁴⁴

45

't Hooftheilighdom verheerlijckt en verciert;

 

Hoe heilzaem 't wort gespaert, gebruickt, geviert,⁴⁶

 

Uit Godtsdrift, door geen' lasterbeer te stuiten;⁴⁷

 

Dit zal mijn mont voor uw gehoor ontsluiten;

21-22 Versta: over de heele Christenwereld; Kristgezegent: door Christus gezegend, vgl. Kristbeminden, I, 677.

23 vast en zagh: terwijl ik zag.

+ [Randschrift:] De Godtvruchtigheit, een Aertsengel, verschijnt den Dichter,

25 Een Jongelingk: Vondels tweede hemelsche gids, jeugdig als de eerste, I, 387.

27 den dagh in 't aenschijn: naar het Oosten, naar de zon; de tweede dag gaat voor Vondel op.

30-31 Godtvruchtigheit, d'Aertsengel: de fiktie van deze onreëele, tot een aartsengel gepersonifieerde deugd, tusschen de historische Joannes van Boek I en Paulus van Boek III te opvallender, werd denkelijk beinvloed door de figuur van Maria Tesselschade, wie kort te voren als Eusebia (het Gr. woord voor Godvruchtigheid) Peter en Pauwels werd opgedragen, zie dit deel, blz. 221 en Studia Catholica, Mei 1929, blz. 307.

32 's weerelts damp: vgl. de damp der weerelt in Opdraght aen Eusebia, vs. 56.

+ [Randschrift:] en voert hem in d'offerspijze onderwezen, [Kantteekening bij vs. 37: in de 1e ed. staat achter over een komma.]

37 Mijn voesterkint: mijn pleegkind, nl. de H. Joannes de Evangelist, als ‘apostel der liefde’ de bizondere beoefenaar van de Pietas; in vs. 525 wordt ook de H. Augustinus zoo genoemd; zie verder Joan. XXI, 20.

38 het Woort: Christus, vgl. noot bij I, 1220, 1628.

39 Ontsloot u enz. nl. in het I Boek.

40 't Kerckbancket: de maaltijd in de kerk, of het heilig altaarbrood, de H. Kommunie, vgl. I, 1040; waer op enz. vgl. Luc. XIV, 12.

+ [Randschrift:] over in d'Offereere, en het geen hier aen vast is.

41 toestel: voorbereiding, inwendige gesteltenis.

43 Geheim: Sakrament.

44 wonderheden: mirakelen.

46 gespaert: bewaard in het tabernakel.

47 Godtsdrift: liefde, genegenheid en ijver voor God, vgl. drift in I, 48; lasterbeer: dam of wal van leugens, vgl. laster in I, 813, 819.

[p. 712]

 

Athenen dreef met reden, niet onwis,⁺⁴⁹

50

Dat d'oirzaeck werckt naer dees gesteltenis

 

En aert der stof, die zy gemoet in 't wercken.^50-51

 

Dit blijckt door proef en dagelijcksche mercken.⁵²

 

Een zelve zon, zich nimmer ongelijck,⁵³

 

Smilt sneeuw en was, verhardt de klay en 't slijck:⁵⁴

55

Waer hof en poel den zonnestrael gevoelen;⁵⁵

 

Daer rieckt de hof; daer stincken alle poelen.

 

Den gast bekomt genoten droogh of nat,

 

Naer 't ongestelde of welgestelde vat

 

Der maegh, waer uit de leveraders trecken

60

Haer zogh, dat heil of kortsen zal verwecken.⁶⁰

 

Aldus gedijt het allerheilzaemst dy⁶¹

 

Tot moortvergift, of heilzame artzeny.

 

Wat baet het dat een Godtheit u bejegen'?

 

Aen 't recht gebruick of misbruick hangt de zegen

65

Of vloeck. Wie in dees zuivre Godtsbron kijckt,^64-6565

 

Bejegent staêgh den schijn, die hem gelijckt.⁶⁶

 

Joannes kome, of Judas koom' haer nader;

 

Zy onderscheit de liefde en Godtsverrader:

 

Zy oordeelt flux, wie God bemint, of haet,⁶⁹

70

En licht de grijns der ziel, die mommen gaet.⁷⁰

 

Geen toetsteen melt zoo zeker en rechtvaerdigh⁷¹

 

't Oprechte en valsch, het waerdigh en onwaerdigh,

 

Als 't eeuwigh Woort, in 't rechte en valsch genot.⁷³

 

Wie Godt onteert, verliest zijn eer by Godt.⁷⁴

75

Het Man, een beelt van 't Manne, lest genoten,⁺⁷⁵

 

Lagh in het vat, van louter gout gegoten.⁷⁶

 

Des morgens, eer het Manne in 't leger viel,

 

Wert velt en lucht gevaeght, als met een ziel⁷⁸

 

En adem, van Godts Geesten uitgeblazen;⁷⁹

+ [Randschrift:] d'Aertsengel begint van de voorbereidinge, tot het nuttigen van dit Heelheilige vereischt:

49 Athenen: de Grieksche wijsbegeerte; dreef: leerde; niet onwis: als een vaststaand beginsel.

50-51 De uitwerking van een oorzaak is naar den aard van het bewerkte ding. Vondel moet het oog gehad hebben op Aristoteles' werk Περι Ψυχης, II, 12.

52 proef: bewijs; mercken: verschijnselen.

53 Een zelve: eenzelfde.

54 Smilt: smelt; vgl. Gebroeders, vs. 716.

55 hof: tuin.

60 zogh: sappen; heil of kortsen: gezondheid of koorts.

61 gedijt.... dy: onwillekeurige klankrepetitie; dy: voor u.

64-65 Vgl.: ‘Sumunt boni, sumunt mali, sorte tamen inaequali vitae vel interitus; mors est malis, vita bonis’ (De goeden en de slechten eten maar met verschillend gevolg, nl. van leven of dood. De dood voor de slechten, het leven voor de goeden), Lauda Sion.

65 Godtsbron: goddelijke bron, vgl. Zach. XIII, 1.

66 Bejegent: ontmoet; schijn: weerschijn.

69 flux: terstond.

70 grijns: masker; mommen gaet: zich vermomt.

71 melt: duidt aan.

73 't eeuwigh Woort: Christus; genot: deelnemen aan de H. Kommunie.

74 De zin is: ‘De oneer God aangedaan door den mensch valt op dien vermetele terug’. W. Wilde, Studiën, XXVII Jaargang (1894), II, blz. 212.

+ [Randschrift:] Deze voorbereidinge wort ons door het Manne geleert,

75 beelt: voorafbeelding; 't Manne, lest genoten: het manna, dat 't laatst genuttigd werd, nl. de H. Kommunie, vgl. I, 723-vv.

76 Exod. XVI, 33 en vgl. I, 279.

78 gevaeght: schoon geveegd, gezuiverd.

79 Godts Geesten: de Engelen, die als bereiders van het manna zijn voorgesteld in I, 226-vv.

[p. 713]

80

Om zonder smet het heir te komen azen,⁸⁰

 

Met hemelsch aes: hoe zal een Kristen dan⁸¹

 

Dit lichaem zelf, verbeelt door Arons Man,⁸²

 

Met minder zorge en zuiverheit genaecken:⁸³

 

Dit lichaem, van geene Engelen te raecken,

85

Dan sidderende, eerbiedigh en beducht.

 

Zal Godes Geest niet door een hemellucht⁸⁶

 

Des harten beemt van alle smetten klaren.⁸⁷

 

De leli, net en kiesch op heure blaren,⁸⁸

 

Verdient het eelst te drincken, dat 'er stort⁸⁹

90

Van boven, eer de zon haer' steel verdort.

 

Is 't nutten van Godts lijf den Bruigom kussen⁺⁹¹

 

Met lip en mont? om zoo den gloet te blussen

 

En yver, die het hart van 's Konings Bruit⁹³

 

Te vierigh blaeckt; zy zie te voren uit⁺⁹⁴

95

Naer zuyveringe en cieraet, die haer passen:

 

Zy toy' zich op, en koom' niet ongewassen,⁹⁶

 

Op 't hoogtijt van dien grooten Assueer:⁹⁷

 

Zy werp' zich net voor 's Konings voeten neêr.⁺⁹⁸

 

Is zy belust 't gekruiste hart te winnen;⁹⁹

100

Zy cier' zich min van buiten, meest van binnen.

 

Van binnen was des Konings dochter schoon,¹⁰¹

 

Door Davids snaer, by des gezalfden troon,⁺¹⁰²

 

Ter rechte hant, te prijck gestelt, in 't midden

 

Der joffren, en bereit hem aen te bidden:

105

Haer schoone ziel, van 't alziende oogh beschouwt,¹⁰⁵

 

Beschaemde rijck borduursel, parle en gout:¹⁰⁶

 

't Vergeten van haer' stam en vaders hoven,¹⁰⁷

 

Ging 's lichaems pracht en rijckdom wijt te boven,

 

En blaeckte 't hart des Bruigoms, onverzaet

110

Staroogende op dat binnenste cieraet.⁺

 

Die 't Paeschlam zoude eerbiedighlijck genaken,

 

Moght in een weeck geensins het zuurdeech raken.^111-12

80 zonder smet: uit een smettelooze, zuivere lucht, vgl. I, 242-43; het heir: het Joodsche volk; azen: voeden.

81 aes: voedsel.

82 Dit lichaem: Christus' lichaam.

83 zorge en zuiverheit: (hendiadys) zorg voor zuiverheid.

86 Godes Geest: de H. Geest.

87 klaren: zuiveren.

88 kiesch: kieskeurig.

89 het eelst enz.: de dauw.

+ [Randschrift:] oock door de waerdigheit des genots:

91 vgl. Hoogl. I, 1.

93 's Konings Bruit: de ziel.

+ [Randschrift:] zoo bereit zich de Bruit, haren Bruidegom ter eere:

94 Te: zeer.

96 Vgl. Esth. II, 12, 13, 15.

97 Assueer: de Perzische vorst Artaxerxes of Xerxes I, in de Vulgaat Assuerus, in den Statenbijbel Ahasveros genoemd, bij wien de Joodsche Esther pleitte voor haar volk tijdens de Babylonische gevangenschap.

+ [Randschrift:] zoo bereit zich Koningin Hester Konink Asueer ter eere:

98 net: zuiver en getooid.

99 't gekruiste hart: het hart van den gekruisten Christus.

101 Vgl. Ps. XLIV, 14.

+ [Randschrift:] zoo bereit David de Bruit of de Kerck, Messias haren Koningk ter eere.

102 Door Davids snaer: in de voorstelling van Davids psalm; des gezalfden troon: de troon van den koning, Ps. XLIV, 810.

105 ib. 12.

106 parle: parels.

107 ib. 11.

+ [Randschrift:] Paeschlam, offerhanden en toonbrooden eischten voorbereiding.

111-12 Tot de voorbereiding van het Paaschmaal behoorde, dat men een week lang geen gedeesemd brood mocht eten, Exod. XII, 15.

[p. 714]

 

Het lichaem, dat besmet was, of melaetsch,¹¹³

 

Vont, aen den disch des Paeschlams, nergens plaets.

115

De kopre zee, van runderen gedragen,

 

Most Aron zelf en al zijn zonen vagen,^115-16

 

Eer zy 't altaer genaeckten, op hun beurt.

 

De toondisch hielt zijn zuiverheit besmeurt¹¹⁸

 

Van 's Priesters mont, die ongespeent van vrouwen¹¹⁹

120

En wijn, zich durfde in 't heilighdom betrouwen;¹²⁰

 

Of raken 't broot met ongewasschen hant.¹²¹

 

De Bontkist huwde en bont, als met een' bant,⁺¹²²

 

De steene Wet en 't vat vol Manne t'zamen,^122-23

 

Zoo d'ouders zich, in schemering, dus schamen⁺¹²⁴

125

Te handelen onzuiver al het geen¹²⁵

 

Het hoogh bevel afscheide van 't gemeen¹²⁶

 

Gebruick, en paste alleen op een byzonder;¹²⁷

 

Zoo Moses Wet van steen by 't broot van wonder,¹²⁸

 

Alleen een beelt van 't vleeschgeworden broot,¹²⁹

130

Te wonder voeght; wat zuivringe is te groot,¹³⁰

 

By helder dagh, voor 't Kristensche geweten,¹³¹

 

Eer 't Kristus vint ten Paeschdisch aengezeten?¹³²

 

Daer Godt altaer, en JESUS Paeschlam streckt;¹³³

 

Daer Godt den disch met hemelsch voetsel deckt;

135

Daer 't Manne, vol van Godtheit en genade

 

En zegen, schuilt, gelijck in 's toevals lade.¹³⁶

 

Al 't sprengkelen met water en met bloet;

 

Al 't zuiveren der Wet, in bron en vloet;

 

d'Afzondering, d'inwyding, 't voorbereiden,

140

Was 't voorspel, dat u langkzaem zocht te leiden

 

Ten Offerdisch, in 't reinste pauweljoen,¹⁴¹

113 Vgl. Levit. XXII, 4.

115-16 De kopre zee: het groote, uit koper gegoten waschvat op twaalf koperen ossen, in III Kon. VII, 23, 25 een zee genoemd, waarin de dienstdoende priesters zich moesten reinigen (vagen).

118 Versta: Men beschouwde de tafel der toonbrooden als verontreinigd enz. vgl. noot bij I, 124-25.

119 ongespeent: niet onthouden, dus: in aanraking geweest zijnde.

120 betrouwen: vertrouwen.

121 Exod. XXX, 18-20.

+ [Randschrift:] De Wet paste bij de Bontkist.

122 De Bontkist: de verbondsark; Bontkist - bont - bant, vergelijk deze woordfiguur I, 1043; III, 1615.

122-23 Versta: in het heiligdom der Joden werden de reinigingswetten en het hemelbrood vlak bij elkaar bewaard, om het zedelijk onderling verband ook stoffelijk uit te drukken; vgl. Hebr. IX, 3, 4. De steene Wet: de Mozaïsche wet, op steenen tafelen.

+ [Randschrift:] Het waerachtige wezen des lichaems eischt dan wat meer dan de schaduwen.

124 d'ouders: het Joodsche voorgeslacht; in schemering: in den tijd der voorafschaduwing, tegenover helder dagh van vs. 131.

125 handelen: behandelen.

126 gemeen: algemeen.

127 en paste enz.: en dat Gods wet (het hoogh bevel van vs. 126) alleen tot een bizonder gebruik bestemde.

128 broot van wonder: wonderbrood, het manna, vgl. I, 729.

129 Alleen een beelt enz.: dat alleen maar een voorafbeelding van de H. Kommunie was.

130 Te wonder voeght: op zoo opvallende wijze bij elkaar hoort.

131 helder dagh: de tijd der vervulling, tegenover schemering van vs. 124; vgl. I, 129-v.v.; Kristensche: Christelijke.

132 Versta; voordat het aan de Kommuniebank gezeten Christus ontvangt.

133 Daer Godt altaer... streckt: Waar God tot altaar strekt of dient, maar wat beteekent dat? Met de symboliek (o.a. van Durandus), dat het altaar God voorstelt, komen we hier niets verder. Hoppenbrouwers verklaart altaer als offerande.

136 's toevals lade: de la of bergplaats van het accident, merkwaardig krasse doorvoering van het begrip disch of tafel van vs. 134; bedoeld is de omhulling van de uitwendige broodsgedaante.

141 't reinste pauweljoen: de zuiverste verblijfplaats, het voorbereide menschenhart. Zie pauweljoen: I, 208.

[p. 715]

 

Daer 't onrein hart besmet dien loutren zoen.¹⁴²

 

En Kristus zelf, afspoelende de vlecken⁺

 

Der jongeren, voor 't nieuw geheim, in 't becken,

145

En droogende, zoo dienstbaer en gereet,

 

Hun voeten, vuil van stof en klam van zweet;

 

Betoont, hoe klaer zijn hant de ziel moet wisschen,

 

Eer zy ontfang' zijn dischgeheimenissen.^143-48148

 

Sint Pauwels zet Korinthen op de proef,⁺¹⁴⁹

150

Eer 't volck, ten disch, door misbruick Godt bedroef',¹⁵⁰

 

Ja lade, in steê van onuitspreeckbaer voordeel,

 

Zich op den hals dat zwaer rechtvaerdigh oordeel,

 

En plaegh op plaegh; terwijl de gulzigheit

 

Dat dierbaer vleesch van broot niet onderscheit.^111-54

155

Om dan te gaen naer Godt, langs outertrappen,⁺¹⁵⁵

 

Zoo laet Geloof gerust voorhene stappen,^156-vv.

 

Niet steunende op al 't geen Vernuft u zeit,¹⁵⁷

 

Maer op den staf van 's Woorts almogentheit;¹⁵⁸

 

Breetweidender, in wercken aen te grijpen,¹⁵⁹

160

Dan 't beckeneel, dat eng is, kan benijpen.¹⁶⁰

 

Het vast Geloof dringt diamantsteen door:

 

De Reden staet verbaest, en zwicht er voor.¹⁶²

 

't Geloof versuft voor verf noch schijn noch teicken:¹⁶³

 

Uw Reden kan dien hemel niet bereicken:¹⁶⁴

165

Zy schiet te kort naer die bestarrende as,¹⁶⁵

 

En hoeft een leêr, als Jakobs ladder was:¹⁶⁶

 

Zoo kanze zich met hemellieden mengelen,¹⁶⁷

 

En worstlen, om dien palmtack, tegens Engelen,¹⁶⁸

 

Te Bethel; daer de Godt van Abram woont

170

En rust, en zich, als in den droom, vertoont.

142 Daer: terwijl; loutren zoen: verzoening (van God met mensch) in volkomen zuiverheid van zonden.

+ [Randschrift:] Dat leert ons Kristus in het voetwasschen,

143-48 Vgl. Joan. XIII, 4, 5; nieuw geheim, ib. 7.

148 dischgeheimenissen: altaarsakrament.

+ [Randschrift:] en Sint Pauwels de Korinters in zijnen brief.

149 Versta: Sint Paulus vermaant die van Corinthe zich te onderzoeken, vgl. I Cor. XI, 28, 29.

150 't volck: van Corinthe.

111-54 Vondel sluit zich voor de hier behandelde punten weer geheel bij Bellarminus (720 A.B.; 721 D) aan.

+ [Randschrift:] Het Geloof trede dan vooruit,

155 Versta: om God in de H. Kommunie te ontvangen en vgl. Hebr. XI, 6.

156-vv. Vondel laat een processie van gepersonifieerde deugden optrekken, geïnspireerd zoowel op de Sakramentsprocessies als op de triomfschilderingen (o.a. Rubens' Triomf van het H. Sakrament, in het Prado te Madrid).

157 Vernuft: het menschelijk verstand, in I, 1057 de Waen genoemd.

158 's Woorts almogentheit: de almacht van den Godmensch.

159 Breetweidender: breeder weidend, verder reikend, nl. in werkdadigheid.

160 't beckeneel: de beperkte hersenpan, het breinvat van I, 1238; benijpen: omvatten.

162 verbaest: overmeesterd.

163 versuft enz.: deinst voor geen uiterlijken schijn.

164 Uw Reden: Vondels verstand: hier spelen weer persoonlijke herinneringen doorheen.

165 Versta: Uw verstand schiet te kort, om de hooge hemelsfeer van het sakramenteel begrip te bereiken, vgl. I, 482.

166 hoeft: behoeft; een leêr: vroeger (o.a. in Decretum Horribile vs. 108) gebruikte Vondel dit woord gaarne in de dubbele beteekenis van belijdenis en ladder, hier laat hij de woordspeling niet heelemaal los; Jakobs ladder die tot den Hemel reikte, vgl. Gen. XXVIII, 12, tegenover de al te korte ladder van het menschelijk verstand, vgl. I, 1078.

167 hemellieden: hemelingen.

168 worstlen: Vondel verbindt hier de geschiedenis der worsteling van Jakob met den Engel (Gen. XXXII, 24) met die van de gedroomde ladder te Bethel (Gen. XXVIII, 19; vgl. Koorzang vs. 45.

[p. 716]

 

Dan volge stracks het loutren van 't gewisse,⁺¹⁷¹

 

Door 't gloeiend vier der Schultbelijdenisse,¹⁷²

 

En Boete, die zich in haer tranen wascht,

 

Het lichaem toomt, terwijlze bidt en vast,¹⁷⁴

175

Door temlust, en besnoeit de dertelheden¹⁷⁵

 

Van 't weeligh vleesch, weerbarstigh tegens reden.

 

't Gewisse, dat aendachtigh ziet om hoogh,

 

Gedooght geen vleck, ja min dan 't kreeftenoogh,¹⁷⁸

 

In 's menschen oogh; daer 't bezigh is met zoecken,

180

En rolt 'er uit, wanneer het alle hoecken

 

Hebb' rein gevaeght. Noit stemden vuil en rein:¹⁸¹

 

D'onreinigheit heeft niets met Godt gemein.

 

Ootmoedigheit, bekennende haer snootheit,⁺¹⁸³

 

En onverdienste, en d'onbepaelde grootheit¹⁸⁴

185

Des grooten Godts, kruipt schaemroot ten altaer.¹⁸⁵

 

Men kent heur strax aen 't nederigh gebaer,¹⁸⁶

 

En kloppen voor haer' boezem, zoo boetvaerdigh.

 

Zy zucht en steent: o Heer, ick ben niet waerdigh¹⁸⁸

 

Uw aengezicht t'ontmoeten, en ick schroom

190

En schrick uw kleet te raken by den zoom,

 

Om uw gena van achter t'achterhalen:

 

Die zielendauw bevochtight lage dalen,

 

Gezoncken vry wat lager dan mijn ziel:^192-93193

 

't Was onverdient wat druppel op haer viel.

195

De Liefde sluit het viertal, voor den drempel.⁺¹⁹⁵

 

Hoe brant haer hart! hoe haecktze naer den tempel!¹⁹⁶

 

Daer Godt zijn liefde, op 't allerhooghst, bewijst;

 

Als hy de ziel met zijnen Zone spijst;

 

Het Lam, door 't vier der liefde, aen 't kruis gebraden.¹⁹⁹

200

Nu kanze haer begeerte niet verzaden.

 

En roept: o Godt, dat my geen schepsel schey'²⁰¹

+ [Randschrift:] de Boete volge,

171 stracks: terstond; het loutren van 't gewisse: de zuivering van het geweten, vergelijk I Cor. XI, 28.

172 't gloeiend vier: het zuiverende vuur. Vondel heeft blijkbaar een bijgedachte aan Purgatorium of Vagevuur.

174 ze: de Boete.

175 temlust: zelfbedwang, continentia, vgl. I, 129 en III, 1691.

178 ja min enz.: ja het geweten gedoogt nog minder een vlek dan het kreeftenoogh doet, de lapis cancrorum, een steentje uit een vischmaag, vroeger gebruikt om vuil uit 't oog te halen.

181 stemden: stemden overeen.

+ [Randschrift:] met Ootmoedigheit,

183 snootheit: boosheid.

184 onverdienste: 't Lat. demeritum, zonde.

185 Vgl. de tollenaar van Luc. XVIII, 10 en de zieke vrouw van Matth. IX, 20-21.

186 strax: terstond; 't nederigh gebaer: de nederige houding, vgl. I, 8.

188 o Heer, ick ben niet waerdigh: het gebed van den honderdman, Matth. VIII, 8 dat de Kerk vóór het uitreiken der H. Kommunie herhaalt.

192-93 Hoe dieper door ootmoed vernederd, hoe meer de ziel Gods genade ontvangt, vgl. Jac. IV, 6. Vondels beeldspraak van de lage dalen voor ootmoedige zielen komt voor bij St. Augustinus, St. Bernardus, Ruusbroec, Hendrik Mande enz.

193 De Ootmoed bekent, dat ze lang niet ootmoedig genoeg is.

+ [Randschrift:] en Liefde, de ziel des Geloofs:

195 voor den drempel: nl. van de kerk, ten opgang naar het altaar.

196 Hoe brant haer hart: het brandende hart is het symbool van de begeerende Liefde, vgl. Luc. XXIV, 32.

199 Het Lam door 't vier der liefde enz. Zie noot bij I, 621.

201 Vgl. Rom. VIII, 35.

[p. 717]

 

Van uwe liefde; of 't zichtbre my verley'²⁰²

 

Van 't noit geziene in glorie eens t'aenschouwen;²⁰³

 

Daer ghy uw gunst volkomen zult ontvouwen,

205

Voor d'oogen van uw uitverkoren volck;

 

Het welck ghy hier slechts aenspreeckt, door de wolck

 

Van Rondigheit en lelizuivre blanckheit;

 

Naerdien uw glans te sterck is, voor de kranckheit^207-8208

 

Van 't sterflijck oogh. Wat menschelijck gezicht,

210

Wat oogh kost oit verdragen 't godlijck licht!²¹⁰

 

Ootmoedigheit, Geloof, Belijdenisse

 

En Liefde u dus geleidende ten dissche,²¹²

 

Zoo worp u neêr, en bidt de Godtheit aen,⁺²¹³

 

Die, onder vleesch en toeval van het graen,²¹⁴

215

Zich houdt bedeckt, als onder dubble kleeden.²¹⁵

 

d'Altaerspijs wort, voor 't eten, aengebeden.²¹⁶

 

Wie 't Offer eert en aenbidt, eert gewis²¹⁷

 

Den Heilant zelf, die hier verborgen is,

 

Ja Vader, Zoon en Geest, een Godtheit t'zamen;²¹⁹

220

Een eenigh Godt, betekent door drie namen.²²⁰

 

Wel zaligh, die dees Godtheit eere biedt,²²¹

 

En meer betrouwt, dan 't oogh bereickt en ziet.

 

'k Zal evenwel, om 't zwack gezicht te stercken,⁺

 

Als met een' bril, door Droom en Voorbeelt wercken,

225

En Profecy en overout Gebruick.²²⁵

 

't Is billijck, dat de nacht der doling duick'²²⁶

 

Voor zulck een' dagh, die eeuwen aen quam breken,²²⁷

 

En knielde voor 't Altaergeheimnisteken,²²⁸

 

Voor d'Offerspijze en Maeghdelijcke vrucht,²²⁹

230

Gelijck een dauw, gevallen uit de lucht.

 

'k Zal Josef eerst op Jakobs acker stellen.

202 't zichtbre: de zichtbare dingen dezer wereld; verley: afleide.

203 't noit geziene: God, I Joan. IV, 12.

207-8 de wolck van Rondigheit: de schijn van het witte ronde hostie-brood; lelizuivre blanckheit: vergelijk een outerleli, I, 1601.

208 voor de kranckheit: vergelijk het zwack gemoet van I, 1192.

210 kost: kon.

212 dus: aldus.

+ [Randschrift:] dan de Godtheit en het Hooghwaerdighste aengebeden:

213 worp: werp.

214 onder vleesch: door zijn menschheid; en toeval enz.: schijn van brood.

215 dubble kleeden: namelijk van de menschelijke natuur en van de broodsgedaante; Vondel gaat blijkbaar in op: ‘In cruce latebat sola deitas, sed hic latet simul et humanitas’ van het Adoro te.

216 Vgl. Ps. XXI, 30; vgl. II, 412.

217 aenbidt: lees: áánbidt.

219 Volgens de katholieke theologie is krachtens de konsekratie-woorden het lichaam van Christus onder de broodsgedaante aanwezig, maar concomitanter is er ook de Godheid van Christus en per circumincessionem de gansche Drieëenheid; een Godtheit: lees: één Godheid.

220 Vgl. I, 1316-18.

221 Wel zaligh: vgl. II, 401 en het ‘Beatus vir’ van den Psalmist.

+ [Randschrift:] gelijck goddelijcke Droom, Voorbeelt, Profecy en het aeloude Gebruick leeren:

225 overout Gebruick: een beroep op de oud-christelijke traditie.

226 de nacht der doling: Vondels eigen zieletoestand vóór zijn overgang.

227 zulck een dagh enz.: die hooge dag van de instelling der Eucharistie, welke dag eeuwen lang werd voorbereid.

228 knielde: die dag knielde, huldigde terstond het Sakrament des Altaars.

229 Maeghdelijcke vrucht: in de dubbele beteekenis van onbesmette graanvrucht, het zielebrood der H. Kommunie, èn van Christus, als zoon van de Moedermaagd, vgl. III, 737-8.

[p. 718]

 

Men hoor wat hy zijn' broedren durf vertellen:^+231-32

 

Wat of mijn droom, mijn nachtgezicht, my spelt?²³³

 

Ick bondt met u vast schoven op het velt.²³⁴

235

Mijn schoof begost te rijzen voor mijn oogen;²³⁵

 

Die zagen, hoe uw schoven nederbogen

 

Voor mijne schoof, die recht in 't midden stont.

 

De blinde nijt der broederen bevont

 

De kracht des drooms, toen zy met dootsche zielen,²³⁹

240

In Faroos hof, dien Vorst te voete vielen;²⁴⁰

 

Aenbaden voor een' zienelijcken Godt,²⁴¹

 

En Godtheit, dien zy hoonden met veel spot;²⁴²

 

In eenen put te Dothan nederlieten;

 

Verkochten aen Arabers, en verstieten²⁴⁴

245

Hun aller bloet, der broedren guighelspel,²⁴⁵

 

Voor eigen slaef, ten dienst van Ismaël.²⁴⁶

 

Wat broeder droomde, in 't laeghst van 's kints verneeren,²⁴⁷

 

Dat dit noch eens Egypten zou regeeren,

 

En spijzen zelf, in bittren hongersnoot,

250

Zijn haters zelfs, uit zijnen korenschoot.²⁵⁰

 

Nu sprongk het slot der oude droomen open:²⁵¹

 

Nu bleeck al 't geen eerst dwaesheid scheen te hopen:

 

Nu zagh men flux die starren, zon en maen²⁵³

 

Om Josefs troon, als om een Godtheit, staen,

255

En doover glans voor klaerder stralen strijcken,²⁵⁵

 

En 't glinstrend hooft van heele koningkrijcken:

 

De mensch bepael', wat beuren kan of niet;

 

Wat Godt begeert en toestemt, dat geschiet.^257-58

 

Om nu het licht te scheppen uit de schimmen,²⁵⁹

260

En dagh uit nacht; zoo laet ons hooger klimmen

 

Naer JESUS zelf, in Josef uitgebeelt;

 

Gelijck de zon in eenen spiegel speelt.

 

Messias gingk zijn voorbeelts eige gangen:²⁶³

 

Hy wert gehaet, verkocht, gesleurt, gevangen

+ [Randschrift:] eerst Iosefs droom van de korenschoven, vol schoone geheimenissen:

231-32 Josef, Jakob: zoon en vader, na Abraham en Isaac de bekende stamvaders van het Joodsche volk, Gen. XXXVIII, 1 v.v.; Jakobs acker: het veld, waarop Jozef den droom der schoven zag, ib. 7.

233 spelt: voorspelt.

234 schoven: graanschoven. Zoowel om deze als om de latere verhouding van Jozef tot het graan, (vs. 250-51) is het een prachtige greep van Vondel, om Jozefs voorafbeelding van Christus vs. 261 enz. (Vgl. Joseph in Dothan, vs. 545-v.v.) met de bizonderheid van de schovenvereering toe te spitsen.

235 begost: begon.

239 De kracht: de beteekenis; dootsche: angstige.

240 Vgl. Josef of Sofompaneas.

241 Aenbaden: huldigden; zienelijcken: zichtbaren.

242 dien zy: dien zij eerst hoonden enz.

244 Arabers: Arabieren, Joseph in Dothan, vs. 989 v.v.

245 guighelspel: goochelspel, speelbal.

246 Ismaël: de Arabieren stamden af van Ismaël.

247 Wat broeder: wie van de broeders; in 't laeghst enz. bij die diepste vernedering.

250 Zijn haters zelfs: zelfs zijn haatdragende broers; korenschoot: overvloed van koren; vgl. Gen. XLII, 6-v.v.

251 der oude droomen: nl. van Jozef over voorrang en heerschappij.

253 flux: ineens; vgl. Gen. XXXVII, 9; XLII, 6.

255 doover: doffer.

257-58 De mensch wikt, God beschikt; beuren: gebeuren.

259 schimmen: schaduwen, voorafbeeldingen.

263 zijn voorbeelts eige gangen: denzelfden weg als zijn voorbeeld Jozef.

[p. 719]

265

En onderdruckt: maer berstende uit het graf,²⁶⁵

 

En stijgende by Godt; verworf den staf,²⁶⁶

 

Die wetten stelt den hemel, helle en aerde:²⁶⁷

 

Nu reickt hy uit den voorraet, dien Godt spaerde,²⁶⁸

 

Van eeuwigheit, voor 't menschelijck geslacht:

270

Die flus geboeit, gevloeckt zat, en veracht,²⁷⁰

 

Wort aengebeên van Heidenen en Joden,

 

En Cherubijn en Serafijn, zijn boden:

 

En wonder is 't; wie kost dit flus verstaen?²⁷³

 

Men bidt een' Godt, in schijn van koren aen:²⁷⁴

275

Men eert dees garf, die zielen kan verzaden:²⁷⁵

 

Een droom wort waer: men durf niet langer raden.²⁷⁶

 

't Gezaeide graen lijt onder d'aerde last,^277-v.v.

 

En boven d'aerde, en worstelt, daer het wast,²⁷⁸

 

Met regen, zon en vorst en schrale vlagen:²⁷⁹

280

't Wort dickwils van een hagelbuy geslagen;

 

Terwijl het bloeit, of in zijn airen schiet

 

En zwelt: het lijt van mist en lucht verdriet:

 

En schoon de zein het maeide op 't velt ter neder,²⁸³

 

Noch worstelt het met wisseling van weder

285

En winden, eer het op den dorschvloer raeckt:

 

Daer gaet het op een beucken, dat het kraeckt:

 

De vlegel spaert dan halm, noch kaf, noch koren:

 

De korenair wort tot verdriet geboren.

 

Vier tijden gaen in arbeit van dees vrucht:²⁸⁹

290

De herfst ontfanght het zaet; de winterlucht

 

De teere spruit; de lent de groene stelen:

 

De zomerzon begint den halm te gelen,

 

En kroont de vrucht, die 't leven onderhout,

 

Om 't blonde hooft, met eene kroon van gout,

295

Met strael op strael; noch moetze in 't einde lijden,

 

Dat 's maeiers vuist haer koom' met zeissens snijden;

 

Dat d'ackerman haer binde en slepe en torss';

 

De vlegel haer op 's huismans dorschvloer dorsch';²⁹⁸

 

De wan haer wann'; de molensteen haer breke;²⁹⁹

265 berstende: plotseling te voorschijn komende.

266 by: naar; verworf: verwierf.

267 vgl. Gysbreght van Aemstel, vs. 720-21.

268 den voorraet dien Godt spaerde: nl. van genadeschatten (Wilde, l.c. bl. 197).

270 flus: nog pas.

273 kost: kon; flus: zoo even.

274 in schijn van koren: onder de gedaante van brood.

275 garf: schoof.

276 durf: behoeft.

277-v.v. Vondel kan een aanleiding tot dit prachtige stuk over het graan gevonden hebben in Sint Irenaeus' door Bellarminus (480. C) weergegeven vergelijking van het gestorven en door de Eucharistie herrijzend menschenlichaam met het graan.

278 daer het wast: terwijl het groeit.

279 schrale: gure.

283 zein: zeis en (vs. 296) zeis, vgl. Henriette Marie t'Amsterdam, vs. 317-19.

289 gaen in arbeit: brengen voort.

298 huisman: boer.

299 wan: wanmand of zeef.

[p. 720]

300

De voet haer knede, en 's ovens gloet haer steke

 

Op 't hooft, en sluit' de kruim in eene korst.

 

Zoo decktze op 't lest de tafel van den Vorst,

 

En spijst en voedt de Koningklijcke monden:³⁰³

 

Zy stont op 't velt; nu wortze op 't hof gevonden:

305

Flus deckte haer de schuur en grove zack;³⁰⁵

 

Nu deckt haer 't hofgewelf en gouden dack.

 

O edele air, laet treffen, wat kan treffen;

 

Ghy neight uw hooft, om 't hooft om hoogh te heffen:

 

Laet hagelen, laet maeien, dorschen, slaen;

310

Ghy valt, om eens op 's Konings disch te staen:

 

't Vernederen schijnt vruchteloos en deerlijck;

 

Doch geeft in 't eindt meer luisters aen het heerlijck.³¹²

 

d'Onnozelheit begost in Edens lucht

 

Zoo 't nieuwe zaet te worpen van Godts vrucht,^313-14

315

Door 't krachtigh ooft aen 't eerste paer gegeven,

 

Tot steunsel van geen eindtbereikend leven:^315-16316

 

Natuur holp voort haer groeizaemheit op wegh,³¹⁷

 

In d'offergaef van Vorst Melchisedech;³¹⁸

 

De pen der Wet haer eigenschap afbeelde,³¹⁹

320

En trock haer op, tot aen het peil van weelde:³²⁰

 

Zoo dra 't saizoen der puickgenade quam,³²¹

 

En eene Maeght der zonnen zon vernam;³²²

 

Ontfing de vrucht, van langer hant gezwollen,³²³

 

Haer rijpheit, pit en voedtzaemheit, ten vollen;

325

En neigende het hooft ter aerde, ontzagh³²⁵

 

Noch stael, noch strick, noch vlegelslagh op slagh

 

Van haters en geharnaste soldaten,

 

Maer stont den wil des Scheppers gansch gelaten;³²⁸

 

Die haer, door smaet en ramp en smart en noot,

330

Bereide tot een levende outerbroot.³³⁰

303 spijst en voedt: weer een van Vondels tautologieën.

305 Flus: nog onlangs.

312 het heerlijck: de verheerlijking.

313-14 Versta: evenals het graan door vier jaargetijden heen tot rijpheid komt, werd het goddelijk brood der Eucharistie (Godts vrucht) door vier saizoenen (vs. 321) voorbereid (I, 470-72 en vgl. III, 737-v.v.). Het eerste was dat van de oorspronkelijke rechtvaardigheid (d'onnozelheit) der eerste menschen in het Paradijs; begost: begon.

315-16 De vruchten van den Boom des Levens verzekerden den mensch een leven zonder dood, vgl. I, 60, 582-602.

316 steunsel: onderhoud; geen eindtbereikend: eeuwig.

317 Natuur: het tweede seizoen was dat van de natuurwet; holp voort: hielp daarna.

318 Vgl. I, 75, 529, 603-16.

319 De pen der Wet: het derde seizoen was de tijd der mozaïsche wetgeving, waarin de eigenschappen van de Eucharistie door manna, paaschlam enz. werden voorafgebeeld, vgl. I, 97-v.v., 617-v.v.

320 trock haer op: voltooide die vrucht; het peil van weelde: de volle bloei.

321 't saizoen der puickgenade: de volheid der tijden, toen Christus geboren werd; puickgenade: hoogste genade, nl. de Menschwording.

322 En de Maagd Maria God (der zonnen zon, vgl. Lucifer, vs. 291) in haar schoot waarnam.

323 de vrucht: zooals in vs. 229 bedoelt Vondel zoowel graanvrucht als Jezus' lichaam, en ongemerkt glijdt hij van de eerste beteekenis in de tweede over.

325 ontzagh: ontweek, vreesde.

328 stont gelaten: was overgegeven, vgl. Matth. XXVI 42.

330 levende outerbroot: het brood des levens (Joan. VI, 48) of der altaren.

[p. 721]

 

Zoo groot een eer bestraelt de stralende airen,³³¹

 

Wanneerze op 't vlack der zegenrijcke altaren,³³²

 

Door wil en kracht van 't aldoordringend Woort,³³³

 

Veranderen [wie tsiddert niet die 't hoort?]³³⁴

335

In Kristus lijf; waer voor gekroonde zielen

 

Van Keizeren in stof eerbiedigh knielen;

 

Waer voor de wolck, vol Engelen, bevreest

 

Te rugge drijft; en over 't welck de Geest^331-38

 

Der Duive hangt met schitterende wiecken,^338-39

340

Die uitgespreit naer Paradijsdauw riecken,³⁴⁰

 

En stercken 't hart des flaeuwen in 't geloof:

 

Dan breeckt de glans der Godtheit door de schoof,

 

En troost de deught, en overtuight de boozen.

 

Geen Konstantijns, geen purpre Theodosen³⁴⁴

345

Ontzien zich hier rijxappel staf en kroon³⁴⁵

 

En zwaert en schat dien hoogen outertroon

 

Te heiligen: o aller wondren wonder!

 

Zy zien de garf, en JESUS schuilt 'er onder;

 

Emmanuël; wiens overstreepte borst³⁴⁹

350

Met roeden wiert gegeesselt en gedorscht:³⁵⁰

 

De met de vuist, des nachts, geslage kaken:

 

Dat aenschijn, om wiens schoonheit hemels blaken³⁵²

 

En flickeren: dat hooft, gestelt ten toon,

 

Omvlochten met een scherpe doornekroon:

355

Dat bloedigh lijf, geprickt, gekneet, gemalen:³⁵⁵

 

Die borst, geweeckt in hartewaterstralen,³⁵⁶

 

En bronnen, root van onwaerdeerbaar bloet:³⁵⁷

 

Dat vleesch, ons broot, geroost voor zulck een' gloet³⁵⁸

 

Van liefde, uit liefde, om 't hongrigh hart te spijzen.

360

Wie zou dien Godt geen godlijcke eer bewijzen!

 

Godt zelf ontbeert zijn' wellust, en zijn wensch;

 

Verliest zich zelf, ten beste van den mensch;^361-62

331 de stralende airen: het gouden graan (vgl. vs. 294), tot zoo hooge altaareer verheven.

332 't vlack: het plat, het planum.

333 't aldoordringend Woort, vgl. Hebr. IV, 12; Woort: zoowel Christus, het Woord des Vaders, als Christus' woord: ‘Dit is mijn lichaam’.

334 tsiddert: siddert.

331-38 Wellicht bleef Vondel uit het Sakramentsofficie de zin van S. Joannes Chrysostomus bij: ‘Quod angeli videntes horrescunt neque libere audent intueri propter emicantem inde splendorem, hoc nos pascimur’. (Wat de engelen huiverend zien en niet vrij durven aanschouwen om den glans die daar uit schittert, daarmee worden wij gevoed).

338-39 de Geest der Duive: de H. Geest in de gedaante van een duif, vgl. Matth. III, 16.

340 Paradijsdauw: hemelsche geuren.

344 Geen in purper gekleede keizers, vgl. Bellarminus, 713, D.

345 Vgl. Peter en Pauwels, vs. 1670-72.

349 overstreepte: gestriemde.

350 gedorscht: gedorst, het graanbeeld wordt volgehouden.

352 Vgl. I Petr. I, 12.

355 gekneet, gemalen: het broodbeeld.

356 hartewaterstralen: het uit Jezus' hart stroomende, met bloed vermengde, water, Joan. XIX, 34.

357 bronnen: bloedbronnen, de wonden.

358 De voltooiïng van het broodbeeld: geroost voor: gebrand (eigenlijk: gebakken) ten gevolge van, door; vgl. I, 621; II, 199.

361-62 Versta: Jezus, de tweede Persoon der Drieëenheid, geeft zijn eigen goddelijke glorie door het vernederende menschworden prijs, vgl. Philip. II, 5-7.

[p. 722]

 

Wort vleesch, wort niet, en, als het graen, begraven;

 

Verrijst, tot vrucht der ziele, in d'offergaven:³⁶⁴

365

Verrijst, als uit Arimatyes graf,³⁶⁵

 

Op 't outerplat, en leit al 't sterflijck af.³⁶⁶

 

De vyanden, die zulck een droom belachen,³⁶⁷

 

Genaken nu, om zielbancket te prachen,³⁶⁸

 

En sidderende, uit dootschrick, zonder toom,

370

Aenbidden zelf dien uitgelachen droom.

 

En roepen luit: wy geven ons gevangen.

 

't Vernuft en Godt gaen ongelijcke gangen.^367-72372

 

Al 't stamhuis droegh een wonderlijck ontzagh⁺³⁷³

 

De Bontkist toe, waer in het Manne lagh;

375

Afbeelding van 't bancket der Kriste monden.³⁷⁵

 

Dees Voetschabel, waer op Godts voeten stonden,³⁷⁶

 

Wert sidderende in Sion aengebeên:³⁷⁷

 

d'Aertspriester trat, maer eenmael 's jaers, alleen³⁷⁸

 

In 't hooghste koor, en storte zijn gebeden

380

Voor 's Godtheits kist; haer eerverzuimers leden³⁸⁰

 

Geen lichte straf; dat tuigh' de Bethsamijt,³⁸¹

 

En Filistijn, en hy, die ongewijt³⁸²

 

Ten Priesterdomme, om beters wil, durf raken

 

De Heilkist, slechts van verre te genaken;

385

d'Orakelkist van onbederfzaem hout,³⁸⁵

 

Alsins vergult, bekorst met louter gout:³⁸⁶

 

d'Orakelkist, betrouwt aen 's burgers wooning,³⁸⁷

 

In 't eindt de rotse en tempel van den Koning.³⁸⁸

 

Het bergen van dees Heilkist trouw en kuisch,³⁸⁹

390

Zijn' zegen giet in Obededoms huis:³⁹⁰

 

Maer Michol, uit haer venster, Davids danssen,³⁹¹

364 tot vrucht: tot voedsel.

365 Arimatyes graf: Jezus werd begraven in het eigen graf van Jozef van Arimathea, Matth. XXVII, 59-60.

366 't outerplat: het planum, vgl. vs. 332.

367 zulck een droom: dit geloof als een droom, een waan.

368 zielbancket: uitgelezen voedsel voor de ziel; prachen: bedelen.

367-72 Zelfbekentenis van vroegere dwaling en van inkeer.

372 Vgl. Is. LV, 8.

+ [Randschrift:] daer na het ontzagh de Bontkist, bewaerster van het Manne, toegedragen, om Gods tegenwoordigheit:

373 Al 't stamhuis: het heele Jodendom.

375 Vgl. I, 279; II, 76, 129.

376 Voetschabel: voetbank, zoo heet de Verbondsark in I Paral. XXVIII, 2.

377 Vgl. Ps. XCVIII, 5; Sion: Jerusalem.

378 d'Aertspriester: de Hoogepriester; vgl. Hebr. IX, 7.

380 eerverzuimers: onteerders.

381 de Bethsamijt: de inwoners van Bethsames boetten hun oneerbiedige nieuwsgierigheid voor de Ark met den dood, I Kon. VI, 19.

382 Filistijn: de Philistijnen, die de Ark in hun tempel van Dagon hadden geplaatst, werden door allerlei rampen gestraft, I Kon. V, 6; hy, die ongewijt enz.: Oza, die geen priester was, raakte de Ark aan om ze voor omvallen te behoeden en zakte dood neer, II Kon. VI, 6, 7.

385 onbederfzaem hout: onbederfelijk hout, het zgn. setim of acacia, Exod. XXV, 10.

386 Alsins: geheel; bekorst met louter gout: met klinkklaar goud bekleed, Exod. XXV, 11.

387 betrouwt enz.: toevertrouwd aan het huis van een onderdaan (tegenover Koning in volgend vs.), nl. Obedédom (vs. 390), die de Ark bewaren moest totdat de tent, door David op Sion daarvoor gebouwd, klaar was, II Kon. VI, 10, 11.

388 de rotse: de berg Sion; en tempel van den Koning: de door David gebouwde tent, II Kon. VI, 12.

389 trouw en kuisch: hooren bijwoordelijk bij bergen; kuisch: schroomvallig, eerbiedig.

390 II Kon. VI, 11.

391 Michol: Davids eerste vrouw; Davids danssen: II Kon. VI, 14; hierin ziet Vondel zijn eigen beeltenis, vgl. de inleiding op deze bewerking.

[p. 723]

 

Voor 's Heilighdoms aenbedelijcke glanssen,³⁹²

 

Beschimpende, verdort, blijft kinderloos,³⁹³

 

En voelt de kracht van 's Godtheits gloridoos;³⁹⁴

395

Bewaerster van het beelt, waer van u 't Wezen,³⁹⁵

 

Zoo hemelhoogh en noit genoegh volprezen,

 

Gegunt wort, tot een' vryburgh, eer de Doot³⁹⁷

 

Zich openbare, en zien laet', bleeck en bloot,³⁹⁸

 

Gelijckze spoockt met vleeschelooze kaken,

400

En aenstapt, dat haer dorre schenkels kraken.

 

Wel zaligh, die, in 't hygende verdriet,⁴⁰¹

 

Naer dezen troost en vasten vryburgh vliet:⁴⁰²

 

Wanneer u maght van vyanden ontzeggen,⁴⁰³

 

Is 't veiligh in Godts schaduw stil te leggen:^401-4404

405

Geen Cherubijn den vromen wisser deckt⁴⁰⁵

 

Dan Kristus zelf, wiens vleugel wijder streckt:⁴⁰⁶

 

De klockhen deckt haer ongepluimde kiecken,⁴⁰⁷

 

Maar Godt zijn kint met dees genadewiecken.⁴⁰⁸

 

O zielen, die belast zijt en belaên,⁴⁰⁹

410

Hier rust uw heil, aenbidt dit hemelgraen.

 

Des Konings harp kan dees geheimnis raden,⁺⁴¹¹

 

Wanneerze speelt: Zy aten en aenbaden:⁴¹²

 

Iet vremts, gebeurt, of namaels te geschien:⁴¹³

 

Doch 't beurde noit: zoo kon 't zijn snaer voorzien,⁴¹⁴

415

Veel eeuwen, eer 'd aenbidding van dit koren,

 

In Godt en vleesch verandert, wiert geboren;⁴¹⁶

 

Veel eeuwen, eer de Godtheit, onder schijn

 

Van muskadel en uitgepersten wijn,⁴¹⁸

 

Wiert aengebeên, van hoogen en van lagen,

420

Die door 't kristal van wijn of wijndruif zagen⁴²⁰

392 aenbedelijcke: aanbiddelijke.

393 Michol, die David om zijn vroomheid uitlachte, werd met kinderloosheid gestraft, II Kon. VI, 16, 23; zij is het beeld van het Protestantisme, dat de Offereere bespot, vgl. Altaergeh. II, 1261-62 en Inwydinge van 't Stadthuis, vs. 775-78.

394 gloridoos: fraai door Vondel gesmeed woord voor Verbondsark.

395 Bewaerster van het beelt: de Ark, die het manna, de voorafbeelding van de Eucharistie, bewaarde, vgl. noot bij vs. 375; 't Wezen: de vervulling, de werkelijkheid.

397 vryburgh: toevluchtsoord, vgl. vs. 402.

398 zien laet': zich zien late.

401 Wel zaligh: vgl. vs. 221.

402 vryburgh: toevluchtsoord, vgl. vs. 397.

403 ontzeggen: ten strijd uitdagen.

401-4 Vondels eigen ervaring bij de in- en uitwendige moeilijkheden ('t hygende verdriet, vs. 401; maght van vyanden, vs. 403), die zijn nieuw geloof hem bracht.

404 in Godts schaduw: in Gods tegenwoordigheid, Ps. XVI, 8; leggen: liggen.

405 Cherubijn: terugslag op de Cherubijnbeelden boven de Ark; wisser: veiliger.

406 wijder streckt: verder reikt.

407 Vgl. Matth. XXXIII, 37.

408 genadewiecken: vleugels van beschermende genade, vgl. Ps. XVI, 8.

409 Vgl. Matth. XI, 28.

+ [Randschrift:] oock Davids profecy van d'aengebede spijze;

411 Des Konings harp: de harp, de psalm van koning David; kan dees geheimnis raden: duidt het Sakrament, dat aanbeden moet worden, aan.

412 Zy aten en aenbaden: Ps. XXI, 30, vgl. hiervòor vs. 216.

413 Versta: die uiting van den Psalmist duidt op iets bizonders, dat òf al gebeurd (gebeurt) is, òf nog (namaels) moet geschieden.

414 Versta: maar in 't verleden gebeurde (beurde) dat eten en aanbidden niet, dus (zoo) moet de psalm (zijn snaer) op iets toekomstigs zien.

416 Godt en vleesch: Gods vleesch, Christus' lichaam; wiert geboren: begon.

418 muskadel: geurige, zuidelijke druif.

420 't kristal: de fonkelende klaarheid.

[p. 724]

 

In 't aertsgeheim, ontsloten voor de Bruit⁴²¹

 

Des Bruidegoms; die hof noch kelder sluit⁴²²

 

Voor haren lust en mont, zoo rijck in 't roemen;⁴²³

 

Daer hy haer laeft met appelen, met bloemen

425

Het hart verquickt, en met zijn vrucht vermaeckt,^424-25

 

Die door de keel haer, tot de ziel toe, smaeckt.

 

Dan roept zy: o mijn lief, o hooft der Vorsten!

 

Ghy hangt, als myrrhe, in 't midden op mijn borsten.⁴²⁸

 

Ghy zijt mijn druif, en drenckt my met een' stroom⁴²⁹

430

Van wellust vreught en blyschap, zonder toom.

 

De wijndruif, aen de druifbeeck afgesneden,⁺⁴³¹

 

Beloofde 't heir een lant, zoo schoon als Eden;⁴³²

 

Dewijl die tors in grootheit overwoegh,⁴³³

 

En boogh den stock en schouder, die hem droegh,

435

Tot een bewijs, wat weelige landouwen

 

Den stammen staen te winnen en te bouwen.⁴³⁶

 

Het Toonbroot lagh, in Moses hutte, op gout,⁺⁴³⁷

 

Voor 's Priesters mont: het Manne wert betrouwt⁺

 

Aen 't gouden vat, daer kunstige Englen glommen^438-39

440

In 't koor, om 't jaer, van Aron eens beklommen:⁴⁴⁰

 

Geen slechte roem, voor 't Jootsch woestijnbancket:⁴⁴¹

 

Het Paeschlam, vry van opspraeck vleck en smet,⁺⁴⁴²

 

Wert wel de bron der gaven opgedragen,⁴⁴³

 

Die 't heir verloste, en Memfis trof met plagen:⁴⁴⁴

445

Zoenoffer wert van niemants hant geroert,

 

Dan die het merck der Godtgewijden voert;^445-46446

 

Van niemant dan van Levijs mont gegeten,⁴⁴⁷

 

In 't Heilighdom ter tafel aengezeten:

 

Maer Toonkorst, Man, Zoenoffer, Druif noch Lam⁴⁴⁹

450

Ontfingen oit, van Priesterlijcken stam,

421 't aertsgeheim: het H. Sacrament; ontsloten voor: geopenbaard aan, nl. in het Hooglied, met Vondels bedoeling, dat de Bruit de ziel, de Bruidegom Christus is.

422 Naar de Vulgaat: ‘Hij voerde mij in zijn wijnkelder’, Hoogl. II, 4.

423 zoo rijck in 't roemen: zoo vol lof voor den Bruidegom.

424-25 ‘Steunt mij met bloemen, omstuwt mij met appelen’, ib. 5.

428 ‘Mijn lief is mij als een bundel mirre, tusschen mijn borsten zal hij rusten’, Hoogl. I, 12.

429 ‘Hij is mij een druiventros van Cyprus’. ib. 13.

+ [Randschrift:] ongetwijfelt wat kostelijckers dan de wijndruif van het beloofde lant,

431 de druifbeeck: de ‘torrens botri’ volgens de Vulgaat, Num. XIII, 24, de plaats uit 't beloofde land Kanaän, waar de onderzoekers hun groote druiventrossen sneden.

432 't heir: het Joodse volk.

433 tors: letterkeer voor tros, druiventros; overwoegh: lees: òverwoeg, òverwoog, meer dan gewoon woog; hij moest immers door twee mannen aan een stok worden gedragen, Num. XIII, 24.

436 Den stammen: nl. van Israël; bouwen: bebouwen, bewonen.

+ [Randschrift:] het Toonbroot,

437 Vgl. I, 122; hutte: verbondstent.

+ [Randschrift:] Manne,

438-39 Vgl. noot bij II, 375.

440 van Aron eens beklommen: waar de Hoogepriester maar éenmaal per jaar binnenging, vgl. vs. 378.

441 En al die eerbewijzen doen ons de waarde van het manna ('t Jootsch woestijnbancket) begrijpen.

+ [Randschrift:] en Zoenoffer der Wet.

442 vry van opspraeck enz.. onberispelijk; het Paaschlam mocht geen enkel gebrek hebben, Exod. XII, 5.

443 de bron der gaven: God, vgl. Jac. I, 17.

444 't heir: het Joodsche volk; Memfis: Egypte.

445-46 De zoenoffers werden alleen door de priesters opgedragen; geroert: aangeroerd.

446 het merck der Godtgewijden: het merkteeken der priesters.

447 Levijs mont: de priesters, vgl. Levys hant, I, 107, 116.

449 Man: manna.

[p. 725]

 

Eerbiedigheit, die van een Godtheit tuighde,⁴⁵¹

 

Waer voor men zich, als voor een Godtheit, buighde:⁴⁵²

 

Want dranck of spijs, die slechts het lichaem sterckt,

 

En voor een tijt, in grove harssens, merckt⁴⁵⁴

455

Een weldaet, eer gebeurt aen Godts geslachten,⁴⁵⁵

 

En 't groot geheim, noch staende te verwachten;⁴⁵⁶

 

Versmaên deze eere, als snoode afgodery:⁴⁵⁷

 

Geen' offergast van Aron stont oit vry⁴⁵⁸

 

't Aenbidden spijs der Wet, of merckgerechten,⁴⁵⁹

460

Als Godt: men moet aen Godt de Godtseer hechten,⁴⁶⁰

 

Geensins aen stof, noch noit met Godt vereent:⁴⁶¹

 

Zong David dit, zoo had hy Godt verkleent;⁴⁶²

 

Wiens eere en lof zijn schelle harp ontvouwde:⁴⁶³

 

De Godtsspijs dan, die hy zoo vroegh aenschoude

465

En aenbadt, was 't betekende Offerlam,⁺⁴⁶⁵

 

't Waerachtigh vleesch, waer in de Godtheit quam,

 

Ter goeder tijt, te voorschijn, om de zielen,

 

Die bevende voor haer op 't aenzicht vielen,

 

Te zegenen, op een verhole wijs,⁴⁶⁹

470

Met zich de rechte en aengebede spijs.⁴⁷⁰

 

Nu zingt de Kerck met vreught, uit 's Konings bladen,⁴⁷¹

 

Ter goeder uur: Zy aten en aenbaden.

 

Noch liet de Harp u na dit hooftbevel,⁺⁴⁷³

 

En erfgebodt: Aenbidt zijn voetschabel,⁴⁷⁴

475

Naerdien zy heiligh is: en Esaias⁴⁷⁵

 

Riep overluit, voor d'aenkomst van Messias,

 

In 's hemels naem: De hemel is mijn troon,⁴⁷⁷

 

Mijn voetbanck d'aerde. Indien ghy nu den toon

 

En galm van bey dees vierige Profeten⁴⁷⁹

480

Te gader huwt; hoe quijt ghy uw geweten?⁴⁸⁰

451 Versta: een eerbewijs, dat de goddelijkheid van die vereerde voorwerpen getuigde.

452 buighde: boog.

454 grove harssens: in de herinnering van de hardleersche en materialistische Joden; merckt: inscherpt.

455 eer: weleer; Godts geslachten: het uitverkoren Jodenvolk.

456 Versta: en het H. Sacrament, dat nog verwacht werd.

457 deze eere: de aanbidding, waarvan vs. 412 spreekt.

458 offergast van Aron: deelnemer aan de Joodsche offers.

459 merckgerechten: figuurlijke spijzen.

460 hechten: alleen geven.

461 stof, nogh noit met enz.: stof, waarmede God als geest niets gemeen heeft.

462 Versta: als David dàt had bedoeld met zijn uitlating van vs. 412, dan had hij Gods eer te kort gedaan, verkleind (verkleent).

463 schelle harp: luidklinkende en indrukwekkende psalmen, vgl. De Kruisbergh, vs. 53 (Deel 3, blz. 604).

+ [Randschrift:] Dees offerspijs was dan Kristus lichaem, het leven der ziele.

465 aenbadt: lees: áánbad; 't betekende: het voorafgebeelde.

469 verhole: in Davids tijd nog verborgen.

470 Versta: met zich zelf als de ware aanbeden spijs.

471 de Kerck: de kath. Kerk nam den psalm-tekst in haar Sakraments-liturgie op.

+ [Randschrift:] Dit wort gevat uit het vergelijcken van Davids en Esaias spreucken,

473 de Harp: Davids psalmen.

474 erfgebodt: gebod voor alle geslachten; Aenbidt enz. Pr. XCVIII, 5.

475 Esaias: Vondel heeft dezen naamvorm uit zijn Deux-aes-bijbel overgehouden, later schrijft hij Isaïas.

477 De hemel enz. Is. LXVI, 1.

479 vierige: ijverige, bezielde.

480 Te gader huwt: met elkaar in verband brengt; quijt: voldoet. De door Vondel hier opgeworpen moeilijkheid is gelijk hij zelf in vs. 515 zegt mèt de oplossing ontleend aan S. Augustinus' uitleg van Ps. XCVIII, door Bellarminus meegedeeld 534, D.

[p. 726]

 

Aenbidt en eert ghy d'aerde, een element;⁴⁸¹

 

De donder dreight, het vier des blixems schent

 

Vermetelen, die zich zoo dol vergapen,⁴⁸³

 

En eeren niet den Schepper, maer 't geschapen;

485

Dien loggen klomp, zoo woest en ongevormt,⁴⁸⁵

 

En om wiens korst het water bruist en stormt:

 

Die Geest heeft noit afgodery geboden,⁴⁸⁷

 

Noch zijnen roem vereert aen valsche Goden.⁴⁸⁸

 

Verwaerloos liefst 't geen u wort opgeleit,

490

Te Godtloos. Neen, 't waer ongehoorzaemheit

 

Te stoppen 't oor, voor aengebede lippen.

 

Hier drijft uw ziel, als midden door twee klippen,

 

By nacht. Wat raet? Zoeck Kristus, 't ware licht,^492-93

 

Dat schijnt u toe, en opent uw gezicht:

495

Dat wijst u, hoe ghy veiligh, door het midden

 

Der barning heen, de klayaerde aen kunt bidden,

 

Oock zonder schant voor afgodt te begaen.^496-97

 

Hoe dat? Hy nam van aerde klayaerde aen;⁺⁴⁹⁸

 

Naerdien zijn vleesch van aerde is voortgekomen,⁴⁹⁹

500

En JESUS, Godt en mensch, heeft aengenomen

 

Zijn vleesch en bloet, van 't vleesch der Moedermaeght,⁵⁰¹

 

MARIA zelf, wiens ootmoet Godt behaeght:⁵⁰²

 

En mits hy hier zijn dagen heeft gesleten

 

In 't vleesch, en gaf zijn dischgenooten t'eten

505

Zijn eigen vleesch, tot heil, zijn opperste eisch;⁵⁰⁵

 

Zoo eten nu geen gasten van dit vleisch,

 

Voor dat zy 't eerst aenbidden, in hun zielen.

 

Nu blijckt, hoe ghy voor Godts Schabel kunt knielen,

 

En storten voor zijn Voetbanck uw gebeên:

510

Een dienst, die niet de Godtheit terght, o neen;

481 een element: een deel der schepping.

483 vergapen: vergeten.

485 Dien loggen klomp enz. zooals de aarde eerst was. Gen. I, 2.

487 Die Geest: de H. Geest.

488 roem: lofprijzing.

492-93 Hier drijft uw ziel.... Zoeck Kristus: vgl. S. Augustinus: ‘Fluctuans converto me ad Christum’ (Drijvend wend ik mij tot Christus); 't ware licht: Joan. I, 9.

496-97 barning: branding; klayaerde: vgl. Lucifer, vs. 107; S. Augustinus: ‘Ipsum [Christum] quaero hic et invenio, quomodo sine impietate adoretur terra’ (Ik zoek Christus en bevind, hoe zonder goddeloosheid de aarde aanbeden wordt).

+ [Randschrift:] aldus vereenight,

498 Hy nam enz.: ‘Suscepit enim de terra terram’ (want hij nam aarde aan van de aarde).

499 Naerdien: ‘Quia caro de terra est’ (omdat zijn vleesch van de aarde is).

501 van 't vleesch enz.: ‘Et de carne Mariae carnem accepit’ (En van Maria's vleesch het vleesch heeft aangenomen).

502 wiens ootmoet: wier ootmoed, vgl. Luc. I, 48.

505 zijn opperste eisch: zijn innigste verlangen, vgl. Luc. XXII, 15.

[p. 727]

 

Maer eer verwerft haer zalige genade.

 

Wie dit verzuimt, vervalt in schuit en schade.^503-12

 

Zoo leerden wy eer kraecken Davids galm⁺⁵¹³

 

En goude noot, om 't pit van zijnen psalm,⁵¹⁴

515

't Gemijtert hooft des zetels, te Hippone,⁵¹⁵

 

Sint Augustijn, verdadiger der kroone

 

Van Kristus; 't zy zijn glori wiert bestreên^516-17

 

Van Heidensch brein, of dolle Manicheen,⁵¹⁸

 

Of Donatist, in yver ongebonden,⁵¹⁹

520

Of van den Draeck^*, die bruist, met zeven monden⁵²⁰

 

Des Nijls, daer hy zijn adems gift ontdeckt,

 

En met den staert den hemel ommetreckt,

 

En na zich sleept een nacht van donkre starren,

 

Die elck haers weeghs verstroien en verwarren:

525

Sint Augustijn, mijn voesterkint, mijn helt,⁵²⁵

 

Heeft zoo gevat, 't geen 's Konings vinger spelt,⁵²⁶

 

En aengebeên Godts banck in d'outerspijzen,⁵²⁷

 

Waer op doorgaens al d'outste vingers wijzen.⁵²⁸

 

't Milaensche Licht en d'overlichte cel⁺⁵²⁹

530

Van Sint Jeroen zien, door Godts Voetschabel,^529-30

 

Des Heilants vleesch en lijf, van outs, als heden,

 

In Latium en Griecken aengebeden.⁵³²

503-12 ‘Et quia in ipsa carne hic ambulavit, et ipsam carnem manducandam nobis ad salutem dedit: nemo autem illam carnem manducat, nisi prius adoraverit: inventum est, quemadmodum adoretur tale scabellum pedum Domini, ut non solum non peccemus adorando, sed peccemus non adorando’ (En omdat Hij in dat vleesch hier heeft omgewandeld en ons dat vleesch tot ons heil heeft te eten gegeven, en niemand dat vleesch eet als hij het eerst niet aanbeden heeft, blijkt nu, hoe die bank van 's Heeren voeten aanbeden wordt, zoodat wij niet alleen niet zondigen door ze te aanbidden, maar zelfs zondigen door ze niet te aanbidden).

+ [Randschrift:] door Sint Augustijn,

513 leerden: het voorwerp in vs. 515; wy: de Godvruchtigheid, die teekenend, hier optreedt als de leermeesteres van S. Augustinus (zie: mijn voesterkint, vs. 525), zooals zij het van Sint Jan den Evangelist was (vs. 37); eer: weleer.

514 noot: in dubbele beteekenis als Augustijnsch-Vondelsch woordspel, vgl. I, 359, 484; 't pit: het binnenste, de eigenlijke zin.

515 Versta: den bisschop van Hippo, in Noord-Afrika.

516-17 Sint Augustijn: de Kerkvader († 430), voor wien Vondel een stijgenden eerbied toonde, vgl. Augustinus en Vondel in de Miscellania Augustiniana (Nijmegen, 1930); verdadiger: verdediger; der kroone van Kristus: van Christus' godheid; zijn glori: Christus' glorie.

518 Heidensch brein: het Heidendom; Manicheen: een destijds veel verbreide dwaalleer, die naast een zelfstandig beginsel van het Goed een zelfstandig beginsel van het Kwaad aannam. Als jongeman heeft Augustinus deze leer lang aangehangen, maar na zijn bekeering heeft hij ze forsch bestreden.

519 Donatist: volger van Donatus, die in Augustinus' tijd en land de leer verkondigde, dat de Kerk alleen uit reinen bestaat en een zondaar niet geldig de Sakramenten kan toedienen: ook hier tegen is S. Augustinus krachtig opgetreden.

* [Randschrift:] die, tegens Donaet en Arrius gekant,

520 den Draeck: in de kantteekening verklaart Vondel, dat hij den loochenaar van Christus' Godheid Arius (Arrius) bedoelt. Om zijn grooten aanhang en felle opstandigheid ziet Vondel hem als den Draak met zeven koppen, die het derde van de hemelsterren meetrekt (Openb. XII, 3-4), een vergelijking, die hij toespitst met de zeven Nijlmonden, omdat Arius in Alexandrië woonde. Deze man is voor den dichter een der gevaarlijkste representanten van het Luciferisme, vgl. De Heerlyckheit der Kercke. III, 22, 37-51 en vgl. mijn inleiding van Lucifer in de Zwolsche Herdrukken (Zwolle, 1928) blz. XXXIII. Vondel huldigde S. Augustinus om zijn optreden tegen al deze ketters opnieuw in De Heerl. der Kercke, III, 273-84.

525 mijn voesterkint: zie noot bij vs. 513.

526 's Konings: Davids; spelt: schrijft met bijgedachten aan voorspelt.

527 outerspijzen: de H. Kommunie.

528 doorgaens: doorloopend, voortdurend; al d'outste vingers: al de oudste kerkelijke schrijvers (vgl. overout Gebruick van vs. 225).

+ [Randschrift:] met de zalige Outvaderen, Ambroos en Ieroen, overeenstemt.

529 't Milaensche Licht: de H. Ambrosius, bisschop van Milaan († 397); Bellarminus deelt Ambrosius' overeenstemmende verklaring van de teksten van vs. 473-78 op 508. B. mee.

529-30 d'overlichte cel van Sint Jeroen: de kerkvader Sint Hieronymus († 420) leefde te Bethlehem in harde afzondering en strenge studie (vgl. I, 1016). Onder de Testimonia S. Hieronymii bij Bellarminus (527. D.) komt de behandelde interpratie niet voor. Ook Marius (Amstelredams Eer, blz. 223-24) geeft alleen de exegese van S. Augustinus en S. Ambrosius.

532 In Latium en Griecken: in de Latijnsche en in de Grieksche Kerk, vgl. I. 855, 1045.

[p. 728]

 

Had Kristus mont alleen zijn' offergast⁺⁵³³

 

Het nuttigen van vleesch en bloet belast;⁵³⁴

535

't Waer schijnbaer, dat hy d'offereer wou missen,⁵³⁵

 

Bij 't nuttigen der Dischgeheimenissen:⁵³⁶

 

Maer nu zijn school op 't hooghtijt wort genoot,⁵³⁷

 

Om etende t'erkauwen zulck een doot,⁵³⁸

 

Waer door de ziel verworf dat lachend leven;⁵³⁹

540

Om drinckende rontom het Kruis te zweven,

 

En aen te zien dien lijder, dootsch en bang;

 

Die, voor elcx oogh gehange, kopre Slang,⁺⁵⁴²

 

Genezende d'aenbidders, onder 't eten,

 

Van 't moortvergift der helsche slangebeten;

545

Zoo blijckt het, hoe d'alwijze Majesteit

 

U voedende, zich zelve voedt en weit,⁵⁴⁶

 

In zulck een dienst van Godtseer, haer geschoncken:

 

Gelijck de Twaelve in JESUS lof ontvoncken,⁺⁵⁴⁸

 

Met ope keel, na'et heiligh nachtbancket;

550

Besluitende al de feesten van de Wet;

 

Als 't leckerste, gespaert voor kiesche tongen,⁵⁵¹

 

Die Kristus eere in zijn versmaetheit zongen.

 

Geniet de ziel hier 't vleeschgeworden Woort;⁺

 

Wie twijfelt, dat den Zone toebehoort

555

Een eer, zoo groot als d'eere van den Vader?

 

Wie eenen eert, vereertze bey te gader.

 

Wie een' onteert, onteertze te gelijck.

 

De Vader zalft den Zoon tot hooft van 't Rijck,⁵⁵⁸

 

En zet den Zoon tot rechter aller Heeren,⁵⁵⁹

560

Op datze hem, gelijck den Vader, eeren:

 

Want overmits des Vaders en des Zoons⁵⁶¹

 

Eenwezicheit een' zelven glans des troons⁵⁶²

 

Hem toeschiet, die het merck zoeckt van Godts stappen,⁵⁶³

 

Zoo rijst hun eer met evenhooge trappen.^561-64

+ [Randschrift:] Kristus dood by het nuttigen gedacht en ge-eert,

533 alleen zijn' offergast: alleen de deelnemers aan het laatste Avondmaal, de Apostelen.

534 belast: gelast.

535 't Waer schijnbaer: dan zou het klaarblijkelijk zijn.

536 Dischgeheimenissen: altaargeheimenissen, de H. Kommunie.

537 zijn school: zijn leerlingen.

538 t'erkauwen: te herdenken, vgl. I Cor. XI, 25.

539 verworf: verwierf; dat lachend leven: de zaligheid, vgl. Peter en Pauwels, vs. 1651.

+ [Randschrift:] naer het voorbeelt der kopere slange,

542 kopre Slang: opgericht in de woestijn ter genezing van giftige slangenbeten (Num. XXI, 9) en door Joan III, 14 op den gekruisten Christus toegepast.

546 voedt en weit: vermeerdert.

+ [Randschrift:] en met eenen lofzangk van zijne jongeren geprezen.

548 de Twaelve: de twaalf apostelen; Jezus lof: vgl. Matth. XXVI, 30; deze lof werd gezongen in vier messiaansche psalmen (CXV-CXVIII).

551 kiesche: kieskeurige.

+ [Randschrift:] Kristus komt d'aenbiddinge toe, gelijck den Vader.

558 vgl. Ps. II, 2, 6; Ps. XLIV, 7; Hebr. 1, 8, 9.

559 Versta: afsluitende al de offerfeesten der Oude Wet.

561 overmits: omdat.

562 Eenwezicheit: eenheid van wezen.

563 Hem: lees: hèm; het merck van Godts stappen: den indruk, het spoor van Gods aanwezigheid; in de schepping vinden wij de ‘vestigia Dei’, vgl. Adam in Ballingschap, vs. 343-344.

561-64 Versta: omdat hem, die van de schepping tot den Schepper wil komen, de onderlinge eenheid van wezen of natuur van Vader en Zoon in één grootsch bestuur (glans des troons) tegenstraalt (toeschiet): daarom komt den Zoon dezelfde eer toe als den Vader, nl. Goddelijke eer.

[p. 729]

565

De Vader schept in d'eer des Zoons vermaeck,

 

Al deckt de Zoon zich hier met verwe en smaeck

 

En geur, voor 't licht van zijn aenbidders oogen;^566-67

 

Of anders had Sint Jan zich zelf bedrogen;⁺⁵⁶⁸

 

Dees Morgenstar, die [eerze boete riep,⁵⁶⁹

570

En rees voor 't licht der weerelt, noch zo diep

 

Beneên de kim van 's moeders lijf gedompelt]^570-71

 

Van Kristus wiert verrascht en overrompelt;

 

Daer d'eene nicht haer andre nicht begroet,⁵⁷³

 

En schichtigh merckt, met haren zwangren voet,⁵⁷⁴

575

Ter goeder uur, de Priesterlijcke drempels.⁵⁷⁵

 

Dit hupplend wicht aenbadt den Godt des tempels⁵⁷⁶

 

Van 't kuische lijf, 't bezielde altaer van Godt.^576-77

 

Elizabeth, verblijt om 't zaligh lot,⁺

 

Haer lieve nicht, Godts Moeder, toebeschoren,⁵⁷⁹

580

Aenbidt de vrucht der Maeght, en 't ongeboren;⁵⁸⁰

 

z'Aenbidt die vrucht door d'ongebore vrucht,

 

Die in haer lijf nu opspringt en verzucht,

 

En wenscht dien Heer zijn heirbaen te bereiden,⁵⁸³

 

Waer langs hem 't volck naer Sion magh geleiden.⁵⁸⁴

585

Elizabeth, nu zwanger van haer spruit

 

En 's hemels Geest, berst blijde en vrolijck uit:^585-86

 

O Heilant! o der sterfelijcken Hoeder!

 

Wat lot was dit, dat zich uw eige Moeder

 

Zoo laegh verneêrde, en door mijn huisdeur drong?

590

Want op haer groete en heilzame intre, sprong⁵⁹⁰

 

En huppelde het kint in mijnen lijve.^588-91

 

O simple duif, MARIE! aen u beklijve⁵⁹²

 

Die zegen, u van Gabriel belooft.⁵⁹³

 

O welck een zon van heil bestraelt uw hooft;

595

Beschijnt uw hair: 't believe u hier te beiden,

566-67 Versta: Al blijft de Zoon onder de broodsgedaante voor het oog van den aanbiddenden geloovige verborgen.

+ [Randschrift:] Sint Ian, d'ongebore morgenstar, aenbadt Kristus, de Zon, noch in het maeghdelijcke lichaem besloten.

568 Sint Jan: de Boetgezant.

569 Morgenstar: want voorlooper van de Zon Christus, Joan. I, 6-9, hierachter III, 1148-50; vgl. Brieven der H. Maeghden, Opdraght, vs. 80; ook elders heeft Vondel dezen Joannes herhaaldelijk bezongen, ja wijdde hem zijn eenig episch gedicht Joannes de Boetgezant; eerze boete riep: vgl. Luc. III, 8.

570-71 Weer een voorbeeld van Vondels krasse beeldspraak.

573 Toen Maria haar zwangere nicht Elisabeth begroette, vgl. Luc. I, 39-41, vgl. Maria Stuart, vs. 253-64.

574 schichtigh merckt: haastig betreedt.

575 de Priesterlijcke drempels: het huis van priester Zacharias, Elisabeths man.

576 Dit hupplend wicht: de zich in den moederschoot bewegende Joannes.

576-77 des tempels - 't altaer: eerenamen voor Maria's lichaam, waaruit Christus' lichaam groeide.

+ [Randschrift:] Elizabeth aenbadt den ongeboren Messias.

579 Godts Moeder: als Gods Moeder.

580 de vrucht enz.: de nog ongeboren zoon van Maria, Jezus.

583 Vgl. Joan. I, 23; Heer-heirbaen: woordspel.

584 't volck: het Joodsche volk; Sion: christus' koningsstad, vgl. Matth. XXI, 5.

585-86 zwanger van 's hemels Geest: vervuld van den H. Geest. Luc. I, 41.

590 intre: intrede.

588-91 vgl. Luc. I, 43-44.

592 simple duif: eenvoudige, lieve ziel; in een anderen toon geldt de uitdrukking Eva in Adam in Ballingschap vs. I 112, 114; beklijve: blijve kleven, worde vervuld.

593 Vgl. Luc. I, 30-36.

[p. 730]

 

Drie maenden langk, te kort voor 't bitter scheiden.⁵⁹⁶

 

MARIE zelf, met al haer ingewant,⁺

 

Springt op, aenbidt en eert dit godtlijck pant,

 

't Beloofde zaet, dat in haer lijf besloten,

600

Noch nauwelix zijn' wortel heeft geschoten:

 

z'Aenbidt haer bloet, in 't bloet de majesteit

 

Van haren Godt, zoo menige eeuw voorzeit.

 

Drie Koningen, die voor de kribbe lagen,⁺

 

Aenbaden 't Kint; hoewelze nergens zagen

605

Iet goddelijx, in Davids armen stal,⁶⁰⁵

 

Verkleumt van kou, verdruckt van ongeval,

 

O sterck Geloof van 't Oosten! dat loopt zoecken,

 

Met eene star, de zon, bekleet met doecken,⁶⁰⁸

 

En offren myrrhe en wieroockgeur en gout,

610

De vrucht der Maeght, dien ouden stock betrouwt:⁶¹⁰

 

Het laet zich van 't vernuft niet ommezwindelen,⁶¹¹

 

Noch ongeloof; maer starooght door de windelen,⁶¹²

 

Door vel, door vleesch, op d'afgestege vlam⁶¹³

 

En zon, bewolckt met vleesch van Jesses stam.^603-14614

615

De Moorder, die den dootkreet ving van 't leven;⁺⁶¹⁵

 

Mijn Godt, mijn Godt, hoe hebt ghy my begeven?⁶¹⁶

 

En 's hemels tong zagh proeven gal en eeck;⁶¹⁷

 

Daer Godt geen' mensch, maer eenen worm geleeck;⁶¹⁸

 

Zagh door 't geloof, als door een verrekijcker,⁶¹⁹

620

Godts Zoon, Godt zelf, gehangen aen den spijcker,

 

En drijven op drie yzers, naeckt en bloot,⁶²¹

 

Die d'assen draeit van 's hemels ronden kloot,⁶²²

 

En 't Paradijs, zijn Noortstar, zijn verlangen.⁶²³

 

Hy badt om in dien arm te zijn ontfangen,

625

Die aen het hout gereckt hing en gehecht.

 

Dat heet aen Godt gelooven, slecht en recht;⁶²⁶

 

Verzoecken heil aen een' gekruisten Koning,

596 Drie maenden langk: Luc. I, 56; te kort: die toch nog te kort vielen.

+ [Randschrift:] Marie, de gezegende boven alle vrouwen, en vol genade, aenbadt haer ongebore vrucht.

+ [Randschrift:] Drie Koningen aenbaden den Iootschen Koningh in Zijne kribbe.

605 Davids armen stal: de grot te Bethlehem, Davids stad, waar Christus geboren werd.

608 de zon, bekleet met doecken: weer de machtige dichter!

610 dien ouden stock: de H. Jozef, vgl. Kersliedt (Unger 1657-60 blz. 306) vs. 13.

611 Het: Geloof; 't vernuft: het menschelijk inzicht, vgl. II, 157; ommezwindelen: omzwachtelen, blinddoeken.

612 starooght: staart vast; windelen: windsels.

613 d'afgestege vlam: het neergedaalde Licht, vgl. Joan. I, 9.

603-14 Bellarminus (657, C) gaf met een verwijzing naar S. Joannes Chrysostomus aanleiding tot dit wondermooi gedeelte; vergelijk Matth. II, 1-12.

614 Zon: Christus, de Zon der gerechtigheid, Mal. IV, 2; Jesses stam: de stam van David, wiens vader Jesse heette, vgl. Luc. III, 32.

+ [Randschrift:] De Moordenaer aen het kruis aenbadt den Gekruisten Godt.

615 Moorder: moordenaar, vgl. Luc. XXIII, 40-43; den doodkreet van 't leven: bijna paradoxale tegenstelling (oxymoron), de kreet van den stervenden Godmensch.

616 Vgl. Matth. XXVII, 46; begeven: verlaten.

617 's hemels tong: Christus, vgl. Matth. XXVII, 48; eeck: edik, azijn.

618 vgl. Ps. XXI, 7.

619 't geloof.... een verrekijcker: verrassend beeld!

621 yzers: spijkers.

622 De Schepper en Bestuurder van het uitspansel; kloot: bol, sfeer.

623 Versta: en de moordenaar zag hoopvol op naar het Paradijs, den Hemel als zijn poolster.

626 slecht en recht: eenvoudig en oprecht.

[p. 731]

 

Die zelf gestraft, met d'opperste belooning

 

Zijn' dienaer troost, in 't bitterste der pijn.

630

Het punt van scherp geloof dringt door den schijn.⁶³⁰

 

De Hooftman zelf, met zijne Kristverachters⁺⁶³¹

 

En moordenaers, by 't Kruis gestelt tot wachters,

 

Aenschouwende 't bezwijmen van het licht⁶³³

 

Der middaghzonne; en 't breken van 't gezicht

635

Der alziende ooge; en hoorende de woorden⁶³⁵

 

Van 't stervend hart, die hem zijn hart doorboorden;⁶³⁶

 

En voelende het rijten van de rots,⁶³⁷

 

En 't sidderen der aerde, riep: 't is Godts,⁶³⁸

 

Waerachtelijck dit is Godts uitverkoren,⁶³⁹

640

De rechte spruit uit 's Godtheits stam geboren;

 

Een zwaer betight doch gansch rechtvaerdigh mensch.⁶⁴¹

 

Het jammert hun dat zulck een bloem verslens':⁶⁴²

 

Zy sidderen: de moedt is hun ontzoncken,

 

Die 't lam noch strax met stale vuisten kloncken⁶⁴⁴

645

Aen 't schendigh hout: de dienaers van het Rijck⁶⁴⁵

 

Der weerelt staen en sterven onder 't lijck:⁶⁴⁶

 

z'Aenbidden 't lijck, van ziel en geest versteken,⁶⁴⁷

 

Maer niet van Godt, betuight door menigh teken.⁶⁴⁸

 

Wie weigert dan t'aenbidden 't levend vleesch

650

Des zelven Zoons, die opvoer en verrees?⁶⁵⁰

 

De Kristeer stont gehecht aen plaets noch tijden,⁺⁶⁵¹

 

Zoo wel voorhene, als na zijn bloedigh lijden.

 

Op straet en wegh en velt, in stal en huis,

 

By kribbe en disch en graf en onder 't kruis

655

Aenbadt men hem (van sterflijckheit omtogen,⁶⁵⁵

 

Of lijdenloos) met hart en hooft gebogen:⁶⁵⁶

 

Zijn Godtheit straelde in der aenbiddren ziel,

 

Die, door dien glans verbaest, ter aerde viel:

 

Zijn Godtheit was de stof en rechte reden,⁶⁵⁹

630 Zielekreet van den bekeerling, vgl. II, 161.

+ [Randschrift:] De Hooftman en Romainsche Soldaten aenbaden den Gekruiste onder het kruis, oock na zijn doot.

631 De Hooftman zelf: zelfs de hoofdman, de Romeinsche centurio of honderdman, die het bevel voerde bij Jezus' kruisdood, vgl. Matth. XXVII, 54; Kristverachters: verachters en haters van Christus, de Joden.

633 't bezwijmen enz: vgl. Matth. XXVII, 45.

635 alziende ooge: van den Godmensch.

636 die hem zijn hart doorboorden: speling met 't stervend hart: Christus, en tegenstelling met 's hoofdmans lanssteek door Jezus' hart, Joan. XIX, 34.

637 rijten: splijten, vgl. Matth. XXVII, 51.

638 riep enz.: Matth. XXVII, 54.

639 Waerachtelijck: waarlijk.

641 Vgl. Luc. XXIII, 47.

642 Het jammert hun: het doet hun leed; verslens': moet verslensen.

644 't lam: Christus.

645 't schendigh hout: het eerloos kruis.

646 staen en sterven: staan te sterven, worden doodsbleek.

647 versteken: verstoken.

648 De Godheid bleef zoowel met de ziel als met het lichaam van Christus vereenigd.

650 opvoer en verrees: uit het graf verrees en daarna ten Hemel vaarde.

+ [Randschrift:] De Kristeere staet aen plaets noch tijt gebonden.

651 Kristeer: vereering, aanbidding van Christus; stont gehecht enz.: Bellarminus (774, B) ontwikkelde de stelling: ‘Adoratio Dei non est alligata certo loco’ (De aanbidding van God is aan geen plaats gebonden).

655 van sterflijckheit omtogen: vóór zijn dood.

656 lijdenloos: onlijdbaar, onlijdelyck in I, 1406, na zijn dood.

659 stof en reden: voorwerp en motief.

[p. 732]

660

Waerom hy wiert gedient en aengebeden.

 

Waer 't lichaem is, daer volght de Godtheit me:⁶⁶¹

 

Zoo hangt die dienst verknocht aen tijt noch ste.⁶⁶²

 

't Geheimmerck deckt zijn lijf en Godtheit t'zamen:⁶⁶³

 

Zoo hoeft ghy u dien Godtsdienst niet te schamen;

665

Klaer uitgedruckt, door 't heerlijck hooftgebodt:

 

Aenbidt en Dien alleen uw' Heer en Godt.⁶⁶⁶

 

Al wort die naem den Vader toegeschreven,⁶⁶⁷

 

Sint Thomas noemde oock zoo 't verrezen leven:⁶⁶⁸

 

Waerom de Kerck, die voor de Godtheit vecht

670

Van 't Woort, het eert, uit kracht van 't godlijck Recht:⁶⁷⁰

 

Gelijck de Harp die schoone Bruit, in 't midden⁶⁷¹

 

Van 't hof, haer' Heer en Koning aen leert bidden;

 

Den schoonsten mensch van 't menschelijck geslacht;

 

Dien mont bedauwt met zegen in zijn kracht;^673-74

675

Dien helt, voor wiens geweer de haters storten;⁶⁷⁵

 

Dien Godt, wiens troon den tijt zijn wieck zal korten;⁶⁷⁶

 

Dien Godt, van Godt gezalft op hooft en kleet,⁶⁷⁷

 

Als noit geen' Vorst, noch Priester, noch Profeet:

 

De Konincklijcke en kuische Maeghden haecken

680

Zich, in zijn' geur van eere, te vermaecken;^679-80

 

En hy, wiens staf d'onbillijckheit verdelght,⁶⁸¹

 

Zich dezer eere, en billijck, geensins belght.⁶⁸²

 

Ontziet men zich dien noit genoegh geprezen⁺⁶⁸³

 

t' Aenbidden, in de schaduw van het Wezen

685

Des toevals; zoo veel onvolmaeckter dan^684-85

 

Zelfstandigheit, zijn bron, naest Godt, waer van

 

Zelfstandigheits en toevals Wezen sproten;^685-87

 

Gewis m'ontziet 't geen Godt noit heeft verdroten;⁶⁸⁸

 

Toen hy verscheen, in schijn van vier of vlam:⁶⁸⁹

661 Christus' lichaam, eenmaal door de Godheid aangenomen, kan daarvan niet meer worden gescheiden; me: mee.

662 verknocht: vastgeknoopt; ste: stede, plaats.

663 't Geheimmerck: het Sakrament.

666 Deut. VI, 13.

667 die naem: nl. van Heer en God.

668 Sint Thomas: de Apostel, noemde den verrezen Christus ook zoo, vgl. Joan. XX, 28.

670 't Woort: Christus.

671 de Harp: de psalm van David (Ps. XLIV) leert daarom die Bruid van Christus, nl. de Kerk, Hem als Heer en Koning aanbidden; de Kerk past nl. die psalm op Christus toe.

673-74 Vgl. Ps. XLIV, 3; in zijn kracht: overvloedig.

675 geweer: zwaard, zelfde psalm, 4.

676 Versta: wiens heerschappij (troon) langer duurt dan de tijd, ib. 7.

677 ib. 8, waarbij S. Augustinus uitlegt: ‘O tu, Deus, unxit te Deus tuus’ (O God, uw God heeft u gezalfd), Hoppenbrouwers, blz. 234.

679-80 Zelfde psalm, 9, 10.

681 Zelfde psalm, 7, Hebr. I, 8.

682 Wijst deze eer allerminst geërgerd af; Zich belght: vgl. I, 884, 1004, 1187.

+ [Randschrift:] Het kleet des Toevals van het Godtgeheilighde bebindert d'aenbiddinge niet;

683 Ontziet men zich: vreest, aarzelt men; geprezen: geprezene.

684-85 in de schaduw van het Wezen des toevals: onder de bedekking van de aanwezige accidenten.

685-87 zoo veel enz.: versta: omdat de toeval, het accident, zooveel minder is dan zijn steungrond (bron) naast God, die de oorzaak is èn van zelfstandigheid èn van toeval, vgl. noot bij I, 1225-36.

688 Gewis m'ontziet: dan vreest men zonder twijfel voor.

689 Aan Mozes in het brandende braambosch, Exod. III, 2.

[p. 733]

690

Of, als een duif, van boven dalen quam;⁶⁹⁰

 

Of in geruisch des wints, dan hardt dan zachter.⁶⁹¹

 

De Godtheit schat den toeval voor noch achter⁶⁹²

 

Zelfstandigheit, gelijck uw laegh vernuft;

 

't Welck stamerende, in 's hemels zaken suft,⁶⁹⁴

695

En twijffelt; niet of 't moet de Godtheit eeren,

 

Maer in wat verwe, en onder welcke kleeren.⁶⁹⁶

 

Dan braeckt de hel haer zwarte gal op 't wit;⁺⁶⁹⁷

 

Als of dees rock den Kersten Godt miszit;⁶⁹⁸

 

Die zoo met schimp en smaet te rugh gezonden,

700

Herodes en Pilatus, die flus stonden⁺⁷⁰⁰

 

In vyantschap, vereenight met een' glimp⁷⁰¹

 

Van blijden pais, geboren uit Godts schimp;⁷⁰²

 

Waer na zy bey, verstooten van Godts erven,⁷⁰³

 

En over zee, ten schimp der menschen, sterven,⁷⁰⁴

705

In 't rouwgewaet, in 't zwart, vol ongenoeght;⁷⁰⁵

 

Want zwart de hel, als wit den hemel, voeght.

 

De Godtheit quam den Stammen eer gemoeten,⁺⁷⁰⁷

 

Op klaer safier; dat onder hare voeten

 

Zoo zuiver blaeuwde, en scheen in 't oogh, van veer,⁷⁰⁹

710

Als d'ope lucht, by helder zomerweêr:^708-10

 

Of zy ontsloot haer heerlijckheit den volcke,

 

In eene goude of in een zilvre wolcke;^711-12

 

Of in een' glans van licht of regenboogh,

 

Gespannen van gemengelt kleur, om hoogh.^713-14

715

Mijn arentsoogh^*, dat in Godts boezem boorde,

 

Mijn Arent, die Godts Moeder onderschoorde,^715-16716

 

In 't barnen van zoo veelerley misbaers;⁷¹⁷

 

Zagh haren Zoon, omringht van kandelaers,

690 De duif bij den doop van Jezus, Matth. III, 16.

691 Vgl. Elias, III Kon. XIX, 11.

692 voor noch achter: boven noch onder, meer noch minder.

694 stamerende: stamelend; suft: achterlijk is.

696 In welke kleur of onder welke gedaante.

+ [Randschrift:] hoe godtloos dit oock beschimpt wort,

697 Over de anti-eucharistische pamfletten, waartegen V. hier en elders optreedt, zie De Katholiek, 1907, II, blz. 139.

698 dees rock: het kleed van de wittebroodsgedaante; den Kersten Godt: den God der Christenen.

+ [Randschrift:] van Herodes en Pilatus, die andersins vyanden, hier in overeenstemmen.

700 Herodes en Pilatus: wel doelend op Calvijn en Luther, in elk geval de elkaar bestrijdende Reformatoren; flus: nog pas.

701 glimp: schijntje.

702 pais: vrede; geboren enz.: vgl. Luc. XXIII. 12.

703 verstooten van Godts erven: verbannen uit het H. Land.

704 Baronius verhaalt kort de ballingschap van Herodes (Ann. Eccl. 40, 16) en den zelfmoord van Pilatus (41, 20).

705 ongenoeght: verdriet.

+ [Randschrift:] Godt verscheen eertijts in veelerhande gedaenten,

707 Versta: God verscheen weleer aan de Joden.

709 veer: ver.

708-10 Vgl. Exod. XXIV, 10.

711-12 Met de goude en zilvre wolk doelt Vondel denkelijk op de wolk, die het Joodsche volk in de woestijn vooraf ging (Exod. XIII, 21) èn op de wolk, die boven de Verbondsark zweefde (Exod. XL, 32, 36).

713-14 Vgl. Openb. IV, 3.

* [Randschrift:] oock aen Ioannes.

715-16 Mijn: nl. van de nog altijd sprekende Godtvruchtigheit; Mijn arentsoogh: het oog van mijn arend, in de kantteekening verklaard als Sint Joannes de Evangelist; dat enz.; zooals de arend heet in de zon te kunnen zien, zag Joannes, die aan Jezus' boezem rustte (Joan. XIII. 25), in Gods geheimen, gelijk uit de verhevenheid van zijn Evangelie blijkt.

716 Vgl. Joan. XIX, 26; onderschoorde: ondersteunde.

717 't barnen: 't branden, het heetste; misbaer: rouwgeween, om den stervenden Jezus.

[p. 734]

 

In 't lang gewaet, bedecken al zijn leden;

720

Het gout zijn borst, het sneeuw zijn kruin bekleeden;

 

D'ooghappels van zich branden met een strael;

 

Zijn voeten gloên, als brandende metael:

 

Zijn scepter was een zevenstar; zijn rede⁷²³

 

Een schittrend zwaert, van weerzy scherp van snede:

725

Het aenschijn blonck, in Pathmos bruinen nacht,⁷²⁵

 

Gelijck de zon des middaghs, in haer kracht:

 

Zoo quam Sint Jan de groote Heilant tegen,⁷²⁷

 

Voor wien hy zweem, en neêrviel, gansch verslegen.^718-28728

 

Sint Pauwels zagh en hoorde Godt in 't licht,⁷²⁹

730

Dat hem verscheen, en blixemde in 't gezicht.

 

Geen wet verbint de Godtheit van den Zone,

 

Dat zy zich juist naer iemants zin vertoone.

 

De hemel maeckt zijn heerlijckheit bekent,

 

In schijn van 't een of 't ander element;⁷³⁴

735

Of in geruisch van wint of lucht of veder;⁷³⁵

 

Of by het schoon of by onstuimigh weder.⁷³⁶

 

Dees Majesteit bedeckt zich in den schoot

 

Van hemelsch blaeuw of van karbonkelroot;^737-38

 

Of zat ten toon voor tweemael twalef zielen,⁷³⁹

740

Op een smaragd, zijn' stoel, waer voor zy vielen

 

Op 't aengezicht, en smeten elck haer kroon

 

Voor zijn gezicht, als sardis, en zoo schoon,⁷⁴²

 

Als puick van jasp; waer van zich 't oogh verwondert:⁷⁴³

 

De zetel braeckt vast vier en vlam, en dondert:⁷⁴⁴

745

Vier dieren, rijck van oogen, zingen lof

 

En eere toe den Vorst van 't eeuwigh hof:

 

Hoe voeght dat wit die vierentwintigh grijzen!⁷⁴⁷

 

Terwijl zy 't Lam, den Zoon, den Schepper, prijzen:

 

De schael vol reux, en harpen eeren hem,

750

Die eeuwigh leeft in 't nieuw Jerusalem.^739-50750

 

En waerom 't Wit belachen, als een zotheit;⁷⁵¹

723 rede: taal, 't geen uit zijn mond kwam.

725 Pathmos, het eiland, waar St. Jan zijn vizioenen had en zijn boek der Openbaring schreef, vgl. Openb. I, 9; bruinen: donkeren.

727 Sint Jan: 4e nvl.

718-28 Vgl. Joannes' Openbaring I, 12-17.

728 zweem: bezwijmde; verslegen: verslagen.

729 vgl. Handel. IX, 3.

734 In schijn: onder de gestalte.

735 vgl. Ps. XVII, 11.

736 Vgl. III Kon. XIX, 11.

737-38 God ging de Joden 's daags vooraf in een wolk (blaeuw), 's nachts in een vuurkolom (karbonkelroot), vgl. Exod. XIII, 21.

739 tweemael twalef zielen: de 24 Oudsten.

742 als sardis enz. is bijstelling van zijn gezicht.

743 jasp: jaspis, evenals sardis, sardium of sardonix kleurige edelsteen.

744 vast: voortdurend.

747 Versta: hoe past de witte dracht bij het witte haar der Oudsten (grijzen).

739-50 Vgl. Openb. IV, 2-11.

750 't nieuw Jerusalem: Vgl. Openb. III, 12, Vondel nog uit zijn Dooperschen tijd gemeenzaam.

751 Vondel beantwoordt hier de spot der hervormers op ‘Jan de Witte’ enz. Vgl. De Katholiek, 1907, II, 140. Het denkbeeld, dat wit de kleur der schande en bespotting is (vgl. Christus' witte spotkleed bij Herodes, Luc. XXIII, 11) zit hier achter, vgl. straks vs. 758.

[p. 735]

 

Dewijl het is de rechte draght der Godtheit,⁺

 

En Godts lievrey, waer Geest of Heiligh zwiert,⁷⁵³

 

En feest of dienst ter zaligheit verciert.⁷⁵⁴

755

d'Orakelhut verciert zich met tapijten,

 

Gestickt met wit. De wijding der Levijten⁷⁵⁶

 

Noch Arons riem en rock en tulleband

 

Versmaên geen wit, gelijck een merck van schant:⁷⁵⁸

 

Ja Aron zelf versmaet zijn opperkleeders,⁷⁵⁹

760

Wanneer hy, voor de wolcke en Engleveders⁷⁶⁰

 

Van 's Godtheits Kist, eens 's jaers, in enckel wit⁷⁶¹

 

Verschijnende, voor twalef stammen bidt.^756-62

 

d'Olijfbergh kan der Englen draght getuigen,⁷⁶³

 

Gelijck het Graf, waer voor Aertsenglen buigen:⁷⁶⁴

765

En Thabor zagh weleer 't gezalfde hooft,

 

Der Englen zon, in 't wit, dat sneeuw verdooft:

 

Sint Peters hart begost van lust te blaken,⁷⁶⁷

 

Hy riep: ay, laet ons hier drie tenten maecken.

 

De Vader borst ter wolcke uit met dees stem:⁷⁶⁹

770

Dit is mijn Zoon, mijn hart, dies hoort naer hem,⁷⁷⁰

 

Die op mijn' bergh verandert voor uw oogen,

 

En met dat sneeuw en krijt wort overtogen.⁷⁷²

 

Dat Josef hier noch eens te voorschijn koom',^[phone]

 

Die [spellende, uit den Koningklijcken droom⁷⁷⁴

775

Van koeien en van dorre en weelige airen,

 

De zeven vette en zeven magre jaren]

 

Tot Rijxvooght en Geheimraet wort gewijt,

 

Met 's Konings ringk en keten ommerijt,⁺

 

In witte zijde, op Faroos eigen wagen;^777-779

780

Die 't blancke beelt van JESUS heeft gedragen;⁷⁸⁰

 

Van JESUS, die onnozelijck gehaet,⁷⁸¹

 

Wort aengebeên in 't hagelwit gewaet

 

Der offerspijs; het voetsel aller scharen,^782-83

+ [Randschrift:] De witte draght is Gode en Kristus en Zijne Engelen en Priesteren eigen.

753 Godts lievrey: de dracht van Godts dienaars: engelen en priesters; waer: versta: overal waar de heilige Geest aanwezig is.

754 verciert: opluistert.

756 Gestickt met wit: nl. getwijnd linnen, Exod. XXVI, 1, 36.

758 Vergelijk bij vs. 751.

759 versmaet: legt af.

760 Engleveders: de gouden Cherubijnen.

761 's Godtheits Kist: de Ark des Verbonds; vgl. Levit. XVI, 4, en hiervòòr vs. 378-80.

756-62 't Wit nam een voorname plaats in bij de kleeding der levieten, priesters en hoogepriesters.

763 Vgl. Hand. I, 10.

764 Vgl. Matth. XXVIII, 3; V. laat Aertsengel Godtvruchtigheit van Aertsengelen spreken, ofschoon Mattheüs alleen van ‘een engel’ gewaagt.

767 begost: begon; lust: vreugde.

769 borst: barstte.

770 mijn Zoon, mijn hart: mijn beminde zoon.

772 sneeuw en krijt: schitterende witheid.

+ [Randschrift:] Iosef, Kristus voorbeelt, in zijn vernederinge en verheffinge,

765-73 Vgl. Matth. XVII, 2-5; 't gezalfde hooft: Christus.

773 Josef: de Aartsvader; noch eens: vgl. hiervoor vs. 236.

774 spellende: lezende en voorspellende; Koningklijcken droom: de droom van koning Faro, vgl. Gen. XLI, 1-32.

+ [Randschrift:] reedt in witte zijde, op Faroos wagen.

777-779 Vgl. Gen. XLI, 39-45.

780 Die: nl. Jozef; 't blancke beelt van Jesus: het beeld, de voorafbeelding van Jezus in 't wit gekleed, van Jezus in de witte Hostie.

781 onnozelijck gehaet: onschuldig gehaat, evenals Jozef door zijn broeders, vgl. hiervoor vs. 261-271.

782-83 't hagelwit gewaet der offerspijs: de witte broodsgedaante der H. Kommunie.

[p. 736]

 

Aendringende in zijn kercken, voor d'altaren.

785

De Koningin der Mooren, die haer zon⁺⁷⁸⁵

 

[Om 't aenschijn van den grooten Salomon

 

't Aenschouwen] met kameelen rijck geladen,

 

Den rugge boodt, en gaf dien Vorst te raden,^785-88

 

t' Ontvouwen 't geen zoo diep gedompelt lagh;⁷⁸⁹

790

Verbaesde zich, toen zy den tempel zagh,

 

En 't elpen hof: de pracht en stoet van knechten,⁷⁹¹

 

Brantofferhande en spijs en dischgerechten:

 

En staende eerst stom, voor dien ontsloten mont,⁷⁹³

 

Borst uit: ick peil een wijsheit, zonder gront:⁷⁹⁴

795

'k Beschiet een' top, van geenen Reus te treffen.⁷⁹⁵

 

De Faem, gewoon haer roemstof te verheffen,

 

Tot walgens toe, verzweegh my 't halve deel:

 

Al 't geen ick zie en hoor is eens zoo veel.

 

Geluckigh, ja geluckigh zijn deze ooren,

800

Die om uw' troon en disch, uw wijsheit hooren:

 

Gelooft zy Godt, die 't hooft van zoo veel raets⁸⁰¹

 

Dees kroon opzette en zalfde in 's vaders plaets.⁸⁰²

 

Aenvaert dit gout, dit wierroock, dit gesteente,

 

En heersch met Godt, tot heil van zijn gemeente.^785-804804

805

Maer Salomon, met al zijn majesteit,⁺

 

Verdoofde noit, in zulck een heerlickheit,

 

't Natuurlijck kleet van een verwelckbre leli;

 

Veel min de bloem en kracht van 't Evangeli;^+805-8808

 

De blancke bloem van Kristus, op het velt⁸⁰⁹

810

Van 't hoogh altaer, zijn jongren voorgestelt,

 

Tot eenen geur der ziele, voor de ziecken,⁸¹¹

 

Die deze lucht, ter goeder ure, riecken.⁸¹²

 

Helene komt, met al haer Keisren, zien⁸¹³

+ [Randschrift:] De Koningin uit den Zuiden verwonderde zich over Salomon,

785 De Koningin der Mooren: de Koningin van Saba.

785-88 haer zon.... den rugge boodt: naar het Westen reisde.

789 De Koningin gaf Salomon naar Oostersch gebruik raadsels (moeilijke vraagstukken) op als hulde aan zijn wijsheid.

791 't elpen hof: ivoren paleis.

793 dien ontsloten mont: van den wijsheid sprekenden Salomon.

794 Borst uit: riep in verrukking.

795 Versta: ik ontdek hier het onaantastbare toppunt van wijsheid.

801 't hooft van zooveel raets: het hoofd, dat zooveel wijze oplossingen van moeilijke problemen brengt, Salomon.

802 in 's vaders plaets: op den troon van David.

785-804 Vgl. III Kon. X, 1-10.

804 gemeente: volk, de Joden.

+ [Randschrift:] min heerlijck als een lelie op het velt;

+ [Randschrift:] ongelijck min heerlijck als deze lelie op het altaer;

805-8 Vgl. Matth. VI, 28-29.

808 de bloem en kracht: de keur en de ziel, de eigenlijke hoofdzaak van het Evangelie, van de nieuwe wet, nl. Christus, die zich zelf met Salomon vergeleek en daarboven stelde, vgl. Matth. XII, 42; Vondel draagt prachtig door het woord bloem het denkbeeld lelie, schooner dan Salomon, op Christus over.

809 De blancke bloem van Kristus: zijn maagdelijk lichaam en de broodsgedaante; het velt: het planum, vgl. hiervoor vlack, vs. 332 en plat vs. 336.

811 eenen geur: een heilzamen, verkwikkenden geur; de ziecken: de geestelijk zieken en zwakken.

812 riecken: ruiken.

813 Helene: Keizerin Helena, de moeder van Konstantijn, als tegenbeeld van de Koningin van Saba; Baronius legt den nadruk op Helena's pietas: godvruchtigheid (Ann. Eccl. 326. 38, 39, 55), die zich vooral openbaarde in 't bouwen van kerken, waarop Vondel herhaaldelijk terugkomt (Maeghden, vs. 33-35; Henr. Marie t'Amsterdam, vs. 141-54, 238-40; Joan. de Boetgez. I, 245; Heerl. der Kercke, II, 963-70), zoodat hij haar ook ‘Godtvruchtige Heleen’ noemt. In de rede van Aertsengel Godvruchtigheit is zij dus wèl op haar plaats; al haer Keisren: Konstantijn en de verdere nazaten.

[p. 737]

 

Door 't lelibladt, op neêrgeboge knien,⁺⁸¹⁴

815

Den Koning zelf, dien Davids zoon afbeelde,⁸¹⁵

 

In 't kittelenste en bloeienst zijner weelde.

 

Zy staet verbaest, daer 't Kerckorakel scheit⁸¹⁷

 

Het wit van 't zwart; en Godts verholentheit,⁸¹⁸

 

Niet langer wil verbloemen noch bewimpelen;⁸¹⁹

820

Maer zulck een' glans ontsluiten voor den simpelen.⁸²⁰

 

Wat Koning, wat Profeet verlangde niet⁺⁸²¹

 

t' Aenschouwen en t'aenhooren 't geen zy ziet

 

En hoort van Godt, bedeckt van 't licht der kleuren;⁸²³

 

Doch 't moght hun, voor hun' sterfdagh, noit gebeuren.

825

Breng wierroock, gout, gesteente, en strijck uw' roem,⁸²⁵

 

Ter eere van deze outerlelibloem.⁸²⁶

 

Wat eere kan te hoogh ten hemel steigeren,

 

Zoo Englen zelfs 't altaer geen wierroock weigeren?⁺

 

Wy Engelen aenbidden voor Godts troon,⁸²⁹

830

En zingen lof den Vader en den Zoon,

 

't Onschuldigh Lam, het welck uw schult most boeten,

 

En nu om hoogh de starren treet met voeten.⁸³²

 

d'Aenbidding van dien heimelijcken schat⁺⁸³³

 

Niet duister oock uit tekens wort gevat,⁸³⁴

835

Van stap tot stap der yverighste tijden,⁸³⁵

 

Ontlast van kruis, of steenende onder 't lijden.⁸³⁶

 

Sint Pauwels straft 's Korinthers onbescheit;⁸³⁷

 

Vermits het niet Godts lichaem onderscheit⁸³⁸

 

Van andre spijze, en terght zijn taeie roeden,⁸³⁹

840

Die 't kranckbedt slaen en d' aders leeren bloeden.^+837-40840

 

Mijn Pius straft, by uitgedruckte wet,⁸⁴¹

+ [Randschrift:] van Keizerin Helene en alle Keizeren aangebeden,

814 't lelibladt: de blanke gedaante der Hostie.

815 Christus, door Salomon voorafgebeeld.

817 Zy staet verbaest: van blijdschap?; daer: omdat; 't Kerckorakel: de Kerkvergadering van Nicea in 325 handhaafde de Godheid van Christus tegen de Arianen en scheidde dus wit (de zuivere leer) van zwart (de dwaling) vgl. hiervoor vs. 697.

818 Godts verholentheit: de verborgenheid van Christus in het H. Sakrament.

819 Versta: openlijk belijdt, en vgl. het Testimonium Nicaeni Concilii bij Bellarminus, 498 B.

820 simpelen: de oprecht geloovenden.

+ [Randschrift:] en naer wien zoo veele ouden vergeefs verlangden.

821 Vgl. Matth. XIII, 17.

823 bedeckt van 't licht der kleuren: onder witte gedaante, wit is de lichtste kleur.

825 strijck: haal in.

826 outerlelibloem: vorstelijk woord als pointe van dit fraai betoog; vgl. I, 1601 en II, 207, 1044. 828 Vgl. Openb. VIII, 3-4.

+ [Randschrift:] Godts Engelen bewieroocken dit sneeuwitte Lam.

829 Wy Engelen: Aertsengel Godtvruchtigheit spreekt; vgl. Openb. VI, 11-12.

832 Versta: in den Hemel is, vgl. Job. XXII, 12.

+ [Randschrift:] d'Aenbiddinge van Kristus in het H. Sakrament wordt gesterckt door alle eeuwen; door S. Pauwels dreigementen,

833 heimelijcken schat: de onder broodsgedaante verborgen Godheid.

834 tekens: uitingen.

835 yverighste: godvruchtigste.

836 Versta: zoowel de dagen van het bevrijde als van het vervolgde Christendom, vgl. overout gebruick, II, 225.

837 onbescheit: driestheid, vgl. o.a. Palamedes, vs. 873.

838 Vermits: omdat.

839 zijn: Gods.

+ [Randschrift:] door de Wet van Pius, Sint Peters nazaet,

837-40 Vgl. I Cor. XI, 27-30 en vgl. hiervoor vs. 149-54; Vondel steunt op Bellarminus 449 A en 450 C.

840 leeren: doen, vgl. leeren in deze beteekenis even verder vs. 843 en I, 1501.

841 Mijn Pius: wel met reden noemt Aertsengel Godtvruchtigheit (Pietas) dezen paus (140-155) mijn Pius, niet alleen om zijn naam, maar ook om zijn voorschrift van piëteit ten opzichte van het H. Sakrament, te vinden bij Bellarminus 476 D en in Marius' Amstelredams Eer enz, blz. 219: ‘Ist datter yet van 't bloet ons Heeren (een droppel uyt de Kelck) door versuymenis, op der aerde valt: dat salmen met de tongh aflicken’ enz.

[p. 738]

 

Den reuckeloos, die JESUS disch besmet⁸⁴²

 

Met heiligh bloet; en leert den wrevlen schricken,⁸⁴³

 

Ja met zijn tong dat diere altaerbloet licken.⁸⁴⁴

845

Tertulliaen draeght zorgh voor kelck en kruim;⁺⁸⁴⁵

 

En beeft, indien men 't Heilighdom verzuim',

 

Of iet vertrede of plenge en storte op d'aerde:

 

Zijn yver schat dit lijf op zulck een waerde,⁸⁴⁸

 

Dat hy vervloeckt, indien de kunstenaer,⁸⁴⁹

850

Die Afgoôn snijt, het offere op 't altaer

 

Met zijne hant; geleken by de vuisten

 

Der wreede Joôn, die Godt in 't lichaem kruisten:

 

Hy acht die hant eer waerdigh afgezet,

 

Dan datze zich aen 't Heilighdom besmett'.

855

Geen Kerckscholier moght met zijn ooge aenschouwen⁺⁸⁵⁵

 

Dit Kerckgeheim, geen leerkint te betrouwen.⁸⁵⁶

 

Een reden die het Kerstendom ten spot⁸⁵⁷

 

Gedijde; als of het zijn' verborgen Godt

 

En Godtheit eerde in 't heimlijck en gestolen.⁸⁵⁹

860

De schat en pracht vereerende 't verholen

 

Geheim en noit volprezen zieljuweel,

 

Van overouts, betuigen u geheel

 

Wat anders, dan men schafte op Arons disschen:^860-63863

 

Waerom met recht d'Altaergeheimenissen⁺

865

Zich legerden en bloncken overal

 

In zilver, gout, gesteente en berghkristal.⁸⁶⁶

 

Geen rijckdom kan 's Geheimmercks eer bepalen:⁸⁶⁷

 

Al schittert het in 't middelpunt der stralen

 

Van eene zon, of heldre halve maen,⁸⁶⁹

870

Met kunst volwrocht: al bidt de Kerck dit aen

842 reuckeloos: roekelooze, onvoorzichtige; disch: altaartafel.

843 leert: zie vs. 840; wrevlen: overmoedige, zondaar.

844 diere: dierbaar, kostbaar.

+ [Randschrift:] door Tertulliaen,

845 Tertulliaen: bekend heterodox christelijk schrijver(160-220); van de vier uit hem door Bellarminus aangevoerde testimonia neemt Vondel er hier twee over (482, A en B): ‘Met benautheit lijden wy 't, datter yet uyt onse Kelc, ofte van ons broot, op der aerden valt’, vertaalt Marius (blz. 219) uit Tertulliaan.

848 dit lijf: het lichaam van Christus.

849 vervloeckt: ten strengste veroordeelt. Versta verder: indien een kunstenaar, die afgodsbeelden maakt, als priester of diaken tot den dienst van het Altaar wordt toegelaten. ‘De Joden sloegen maar eens de hand aan Christus - zegt Tertulliaan l.c. - maar die menschen tergen hem iederen dag; o manus praecidenda’! (o hand, die moest worden afgekapt).

+ [Randschrift:] door de Kerckscholieren, voor een wijl het gezicht van 't altaergeheimenis geweigert, oock met smaet der Kercke.

855 Kerckscholier: doopleerling of katechumeen. Volgens de oude kerktucht werden de h. Geheimen voor de niet-leden der Kerk geheim gehouden (disciplina arcani).

856 leerkint: doopleerling.

857 reden: maatregel; Kerstendom: Christendom; Bellarminus spreekt passim over de disciplina arcani.

859 gestolen: verstolen.

860-63 Versta: de kostbaarheden, aan het H. Sakrament besteed, toonen duidelijk aan, dat men dit Sakrament voor meer dan enkel brood hield.

863 dan men enz.: dan de toonbrooden in den Joodschen tempel.

+ [Randschrift:] De kostelijckheit, waer mede men het Hooghwaerdige eerde, bevestight dit oock.

866 De edele materialen voor kelken, monstranten enz.

867 Wat is onderwerp, wat voorwerp in dezen zin?; 's Geheimmercks: van het Sakrament.

869 halve maen: zoo heet nog het onderdeel van het toonstuk, waarin de h. Hostie wordt vastgezet, luna of lunula.

[p. 739]

 

In 't zilvren licht van eenen tilbren toren:⁸⁷¹

 

Al berght een duif van gout dit hemelkoren,⁸⁷²

 

Dat zielen kracht en zaligh voetsel geeft:

 

Of zoo een lam schier knickebeent en beeft;⁸⁷⁴

875

Terwijl het deckt met dierbaer vlies en vlocken,⁸⁷⁵

 

Het Kruislam, voor Pilatus stoel getrocken:⁸⁷⁶

 

Of zoo het schuilt, in d' opgepickte borst

 

Des pellikaens, die kunstrijck vast den dorst⁸⁷⁸

 

En honger van zijn jongen pooght te stillen,

880

Met hartebloet en aderen, aen 't lillen

 

Van bittre pijn. Ick heb door mijn beleit^868-81881

 

't Altaergeheim, met kunst en kostlijckheit

 

Vereert; geensins om onwaerdeerbren zegen⁸⁸³

 

Met Ofir en gansch Oosten op te wegen,⁸⁸⁴

885

Als in een schael: al goot men eenen klomp

 

Van al het gout des aerdboôms, 't waer te plomp,⁸⁸⁶

 

Zoo mijn godtwaerde en grijze godtverlichten,⁸⁸⁷

 

Die d'oude Kerck door maght van schatten stichtten,⁸⁸⁸

 

Door schatten slechts beooghden hunnen zoen.⁸⁸⁹

890

Zy zochten zoo den yver aen te voên;⁺

 

Op dat het hart door zulck een' glans bewogen,

 

Te zuiverder voor 's Hartekenners oogen⁸⁹²

 

Verschijnen moght, en nimmer onbereit

 

Genaken 't licht der Offermajesteit.

895

Wat wulpscheit durf 't Geheimmerck dan onthouden⁸⁹⁵

 

d'Aenbiddinge, op den voorgangk der aelouden;⁸⁹⁶

 

Besteênde aen Godt hun wierroock, purper, gout,

 

Kristal, gesteente en marmer, trots gebouwt

 

Tot aen de lucht? wat koorzangk, welcke altaren⁸⁹⁹

900

Beval ick d'eer des godtsdiensts te bewaren!^897-900900

 

Met reden, meer door dier metael ge-eert⁹⁰¹

871 tilbren: optilbaren, draagbaren.

872 duif van gout: die voor het altaar uit 't gewelf hing; dit hemelkoren: het h. Brood.

874 lam: een zilveren schrijn in den vorm van een lam.

875 dierbaer: kostbaar.

876 Het Kruislam: Christus, waaraan het zilveren lam een herinnering was.

878 Des pellikaens, vgl. Op de Tittelprint bij vs. 22; kunstrijck: in de kunstige afbeelding; vast: voortdurend.

868-81 zon, maen, toren, duif, lam, pellikaen: zooveel in goud of zilver gegoten vormen ter bewaring van het H. Sakrament; in de nu gebruikelijke monstransen leven veel van die motieven voort.

881 Ick: Aertsengel Godtvruchtigheit.

883 om onwaerdeerbren zegen: om den onmeetbaren zegen van het H. Sakrament.

884 Ofir: goud van Ofir, vgl. III Kon. X, 11.

886 't waer te plomp: het zou een te grof en te materialistisch denkbeeld zijn.

887 mijn: nl. van Aertsengel Godtvruchtigheit; godtwaerde: voor God waardige, eerbiedwaardige; godtverlichten: door God verlichten: de oude kerkelijke schrijvers en bestuurders.

888 Versta: die de oude Kerk door de vele kostbaarheden ter eere van het H. Sakrament stichting gaven èn mede grondvestten.

889 zoen: verzoening met God.

+ [Randschrift:] De gewijde kostelijckheit diende om de harten des volcks in yver en eerbiedigheit t'ontvoncken.

892 Hartekenner: God, volgens Openb. II, 23, vgl. Maria Stuart, vs. 1262.

895 wulpscheit: onbesuisdheid; 't Geheimmerck: het Sakrament.

896 op den voorgangk der aelouden: nu de oudste Christenen daarvan het voorbeeld gaven.

899 koorzangk: zang van het koor, liturgische, priesterlijke zang, vgl. Koorzang in het voorwerk.

897-900 Vgl. vs. 866; van de kleinkunst der kelken enz. gaat Vondel over naar kerkbouw, kerkzang en altaarluister.

900 d'eer des Godtsdiensts: de eer en 't middelpunt van alle liturgischen praal, het h. Sakrament.

901 Met reden,: lees over die komma heen; dier: kostbaar.

[p. 740]

 

Dan Moses Wet, in steenen gegraveert,⁹⁰²

 

Of Arons staf en wonderlijcke roede,⁹⁰³

 

Of 't Manne, een beelt van 't broot, dat zielen voedde.^902-04904

905

En Kristus zelf vermaeckt zich met deze eer;⁺⁹⁰⁵

 

Hoewel hij d'eer van Vorst en tijtlijck Heer

 

En tittelen zich belght en pooght te vlieden.⁹⁰⁷

 

Sint Magdaleen, genegen eer te bieden⁹⁰⁸

 

Haer' Heer, haer' Godt, aen Simons disch te gast⁹⁰⁹

910

Gebeden; breeckt dat kostelijcke albast,⁹¹⁰

 

En giet dien geur op 't hair, van Godt begoten⁹¹¹

 

Met meer gena dan al zijn lotgenooten:⁹¹²

 

Noch schaemtze zich t'ontmoeten zijn gezicht

 

Van vore, en volght van achter haren plicht;⁹¹⁴

915

Als quaemze 't lijck zijn leste staetsi manen.⁹¹⁵

 

Zy zalft, zy wascht zijn voeten met haer tranen:

 

Zy kust en drooght zijn voeten met heur hair.

 

Iskarioth en d'ander huichelaer⁺⁹¹⁸

 

Bestaen dien dienst van eere te bedillen:⁹¹⁹

920

d'Een schat dien geur te spreien, schatten spillen;⁹²⁰

 

Veel nutter aen 't nootdruftigh hart besteet:⁹²¹

 

En d'ander acht dien heiligen Profeet⁹²²

 

Besmet, naerdien dees smet zijn lijf durf roeren:⁹²³

 

Haer Voorspraeck vangt dan aen het pleit te voeren,⁺⁹²⁴

925

Tot voorstant van 't verneêrt gekneusde hart;⁹²⁵

 

En looft haer daet, die bey dees wrijters smert:⁹²⁶

 

Ghy Simon, brusk in 't goede te versmaden,⁹²⁷

 

Verzuimde zelf met water my te baden:⁹²⁸

 

Zy wascht mijn' voet met haer gesmolten oogh,⁹²⁹

902 Moses Wet: vgl. II, 128.

903 Arons staf: vgl. I, 1208-09.

902-04 De Joodsche tempelsier vgl. I, 107-15.

904 't Manne: in goud bewaard, vgl. II, 76.

+ [Randschrift:] Kristus zelf noch sterflijck, versmaet geene kostelijckheit van albast en nardus:

905 vermaeckt zich: schept welbehagen; deze eer: van aanbidding en liturg. dienst.

907 tittelen: eeretitels van koning enz.; zich belght: afwijst, vgl. I, 884, 1104, 1107; vlieden: ontvluchten, vgl. o.a. Joan. VI, 15.

908 Sint Magdaleen: vgl. Luc. VIII, 2, door Vondel vereenzelvigd met de zondares van Luc. VII, 37-38, vgl. ook Brieven der H. Maeghden: Maria Magdalene, in dit deel, blz. 504 en het daar aangeteekende; Bellarminus behandelt Magdalena's balseming van Jesus wel (457 A-D), maar in anderen zin dan Vondel hier.

909 Simons disch: Simon heette de Farizeër, bij wien Jezus als gast Magdalena ontmoette, Luc. VII, 39-40.

910 dat kostelijcke albast: balsemvaas van fijn blank doorschijnend marmer.

911 dien geur: de geurige zalf.

912 Vgl. Ps. XLIV, 8.

914 Magdalena naderde Jezus niet in 't gezicht, maar aan de voeten (van achter), die op de aanligbedden lagen achterwaarts gestrekt.

915 Vgl.: ‘Zij deed dit voor mijn begrafenis’, Matth. XXVI, 12; leste staetsi: laatste eer; manen: herinneren aan, vgl. Peter en Pauwels, vs. 340.

+ [Randschrift:] door twee schijnheiligen, Iudas en den Fariseus, in Marie Magdalene bestraft:

918 Iskarioth: Judas de verrader, vergelijk Joannes XII, 4-6; d'ander huichelaer: Simon de Farizeër van vers 909.

919 Vondel kombineert de twee zalvingen, die Maria Magdalena op verschillende tijden aan Christus deed en die afzonderlijk door Judas en door Simon werden gegispt; Bestaen: durven; dienst van eere: eeredienst.

920 d'Een: Judas; schat-schatten: woordspel.

921 Vgl. Joan. XII, 5.

922 d'ander: Simon de Farizeër; Profeet: ‘Als hij een profeet was - zei Simon - zou hij weten wat voor vrouw hem aanraakt.’ Luc. VII, 39.

923 dees smet: de zondares; durf roeren: durft aanraken.

+ [Randschrift:] verdadight door d'allerhooghste Voorspraek,

924 Haer Voorspraeck: Christus, die haar verdedigt.

925 Tot voorstant: ter verdediging.

926 wrijters: bedillers.

927 brusk: barsch voorbarig.

928 baden: wasschen.

929 gesmolten oogh: tranen.

[p. 741]

930

En wischt mijn been met pracht van vlechten droogh.⁹³⁰

 

Ghy huisvooght zuimde uw' tafelgast te groeten⁹³¹

 

Met eenen kus; zy kust en lickt mijn voeten.⁹³²

 

Ghy goot noch zalf noch oly op mijn hooft;

 

Zy zalft mijn' voet met balssem, my belooft:^927-34934

935

Zy toont aen my haer liefde, waert vergouden:⁹³⁵

 

Haer wort een boeck vol dootschult quijtgeschouden:⁹³⁶

 

Zy rijs' getroost, en schrick voor straf noch roe.⁹³⁷

 

Zoo keert hy 't hooft dien Kristverrader toe:⁹³⁸

 

Wat zorght ghy om den nootdruft te begaven?⁹³⁹

940

Dees zalft mijn lijck, mijn lichaem, voor 't begraven.⁹⁴⁰

 

De lieve geur van haer godtvruchtigh werck⁹⁴¹

 

Zal, Oost en West, zich spreien door mijn Kerck⁺

 

En 't blaeuw gewelf, van mijnen duim gemeten:^942-43943

 

Ja tijt noch eeuw zal Magdaleen vergeten.

945

Iskarioth, die haren godtsdienst haet,⁹⁴⁵

 

Staet op, en worght zijn ziel door 't Godtsverraet.⁹⁴⁶

 

Dat geene ziel haer heil dan zoo vergisse,⁹⁴⁷

 

Noch, onder kruims en druifs gestaltenisse,⁹⁴⁸

 

Verwaerloos' nu t'aenbidden 't zelve hooft,⁹⁴⁹

950

Den zelven voet, en 't lichaem haer belooft⁹⁵⁰

 

Op 't godtsaltaer, in schijn van montgerechten.⁹⁵¹

 

Aenbidt, onthaelt zijn Godtheit met uw vlechten:

 

't Altaer verstrecke een voet, daer Godt op rust:⁹⁵³

 

Brengt nardus: zalft, bewieroockt, wascht en kust:⁹⁵⁴

955

Verbezight hier albast en geur en schatten:^952-55955

 

't Geen Kristverraer noch huichelaer kan vatten,⁹⁵⁶

 

Dat bidt vry aen, in huis in kerck en hol:^956-57957

 

Het Kristcieraet zy prachtigh en sta vol,⁹⁵⁸

930 Herinneringen aan de schilderkunst, die juist in Vondels tijd Magdalena gaarne uitbeelde, spelen door deze verzen heen; sommige plastische voorstellingen zijn als van het doek afgezien.

931 huisvooght: huisheer, gastheer; zuimde: verzuimde.

932 kust en lickt: de Barok!

927-34 Vgl. Luc. VII, 44-50.

934 my belooft: waar? misschien zinspeling op Ps. XLIV, 8, vgl. hiervoor vs. 912.

935 waert vergouden: die vergolden, beloond moet worden.

936 een boeck vol dootschult: veel doodelijke zonden; quijtgeschouden: kwijtgescholden.

937 rijs: sta op; roe: geeselroede.

938 Zoo: dan; hy: Christus; dien Kristverrader: Judas Iscarioth.

939 begaven: begiftigen, bestaat alleen nog in: begaafd.

940 voor: vóór.

941 Dubbel fraai in den mond der Godtvruchtigheit!

+ [Randschrift:] en gekroont met de belofte van hare gedachtenisse door de Katolijcke Kerck getrompet van het Oosten tot het Westen.

942-43 Vgl.: ‘Overal in heel de wereld waar dit Evangelie wordt gepreekt, zal haar daad verhaald worden,’ Matth. XXVI, 13.

943 Versta: het uitspansel, het heelal; vgl. Is. XL, 12.

945 haren godtsdienst: letterlijk: Magdalena's dienst aan God bewezen.

946 Treffend draagt Vondel de zelfworging van Judas (Matth. XXVII, 5) op zijn ziel over.

947 vergisse: is dit een Germanisme voor vergete, vergesse?

948 Onder gedaante van brood en wijn.

949 't zelve: hetzelfde.

950 zelven: zelfden; haer: de ziel; belooft: Joan. VI, 51.

951 montgerechten: spijs en drank.

953 Vgl. I Parel. XXVIII, 2.

954 nardus: balsem.

952-55 Het voorbeeld van Maria Magdalena wordt uitgewerkt als het prototype van den liturgischen eeredienst.

955 Verbezight: verbruikt, verspilt.

956 Kristverraer: Christusverrader, vgl. vs. 938.

956-57 Versta: Dat wat geen Christusverrader enz. begrijpt, moet de ziel aanbidden, dus het H. Sakrament.

957 Dat bidt vry aen: aanbid dat vrij.

958 Kristcieraet: de liturgische praal. Merkwaardig hoe Vondel ineens in de vorming van bepaalde woordsoorten genoegen krijgt, zie hier vlak bij elkaar: Kristverrader, Kristcieraet, Kristplicht, Kristdienst; sta vol: als een zeil vol wind.

[p. 742]

 

Tot roem des Godts, die Magdaleen verdadight,

960

En hare boete en Kristplicht begenadight.⁹⁶⁰

 

En niemant schricke, als of dees Kristdienst zy⁺

 

Een brootdienst, en gevloeckte afgodery;⁹⁶²

 

Naerdien het broot, door 't vier des Woorts verslonden,⁹⁶³

 

Niet wort gedient, noch spijst godtvruchte monden,

965

Daer 't lochenend zijn zellefstandigheit

 

Zijn' toeval laet, die 't heiligh Lam bespreit:^965-66

 

Waer van wy schier geen tuigen meer behoeven

 

Dan d'ouden, die d'afgodery begroeven^+967-68

 

En 't Heidendom verdelghden, door het pit

970

Van vast bewijs: of broghten tot hun wit⁹⁷⁰

 

Door wonderdaên, gedondert door de landen

 

En steden, daerze als heldre fackels brandden,⁹⁷²

 

En schenen wech des afgronts duistren nacht;

 

Ten spigel van 't afgodische geslacht;

975

Waer onder hier, door menigh wonderteken,⁺

 

Sint Willebrort de harten heeft ontsteken;⁹⁷⁶

 

Die, daetlijck schuw van Wodan, zon en maen,⁹⁷⁷

 

Dien Regenboogh der Kercke baden aen.⁹⁷⁸

 

En twijfelt ghy? Sla open 's lants kronijcken,⁹⁷⁹

980

Daer zal de trouw van deze waerheit blijcken.

 

De Wrevel schreeuwt, hoewel dit luttel sluit:⁺⁹⁸¹

 

d'Een Afgodt dreef den andren Afgodt uit.

 

Is 't waer? zoo heeft de hel de hel bestreden,

 

En krijgh gevoert met hare medeleden:

985

Zoo moet het Rijck des afgronts onder gaen;

 

Dat in zijn kracht, tot Kristus komst, zal staen,^983-86986

960 Kristplicht: plicht tegenover Christus.

+ [Randschrift:] Dat dees Kristdienst geen brooddienst zij,

962 brootdienst: aanbidding van brood; Bellarminus behandelt (773 CD) de beschuldiging van 'αρτολατρεια (broodaanbidding) tegen de Katholieken, de ‘vervloekte afgoderij’ van de Heidelb. Catechismus (vr. 80) waartegen V. met Bellarm. betoogt dat er van broodaanbidding geen sprake kan zijn, wijl juist in 't H. Sakrament het brood verdwijnt.

963 door 't vier des Woorts: door de almacht van Christus' woord.

965-66 Versta: terwijl 't brood, zijn zelfstandigheid verliezend (lochenend) alleen zijn accidenten (toeval) achterlaet, waarmee Christus ('t heiligh Lam) zich bedekt.

+ [Randschrift:] betuight ons de bekeeringe der Heidenen door den ijver der Roomsche leeraers, die met hun licht den nacht der afgoden verdreven;

967-68 De afwezigheid van afgoderij wordt ons al genoeg bezwezen door de afkeerigheid der oudste Vaders, die immers tegen alle afgoderij opkwamen.

970 of broghten tot hun wit: of den dienst der afgoden verlegden naar den waren God (wit: doelwit).

972 ze: de oude Vaders en geloofspredikers.

+ [Randschrift:] gelijck Sint Willebrort, in deze landen door wonderdaden vermaert,

976 Sint Willebrort: de Engelsche missionaris, die in de tweede helft der VIIe eeuw ons land kerstende en eerste bisschop van Utrecht werd. Ook in Henr. Marie t'Amsterdam (vs. 190-204) blijkt Vondel van Willebrords werkzaamheid op de hoogte; Marius vermeldde hem terloops in zijn boekje blz. 272.

977 Wodan enz.: de Germaansche afgodendienst.

978 Dien Regenboogh der Kercke: het heilig Sakrament, als het triomfantelijk alles omspannend leerstuk.

979 's lants kronijcken: hoe Vondel daarin thuis was, had o.a. zijn Gysbreght van Aemstel al bewezen.

+ [Randschrift:] niet door duivelery, gelijck godtslasteraers roepen,

981 De Wrevel: het zich verzettend Protestantisme; luttel sluit: weinig klem heeft.

983-86 De redeneering is ontleend aan Christus' woorden tegen de Farizëen, Matth. XII 24-26; vgl. Openb. XVII, 18.

986 Dat tot Christus' tweede komst, op 't einde der wereld, zijn invloed zal doen gelden.

[p. 743]

 

En nimmer scheurt in hatelijcke deelen;

 

Terwijl het stoockt zoo bloedige krackeelen,^987-88

 

Door kettery of zucht tot baet en staet,⁹⁸⁹

990

Waer van zijn stoel op d'aerde zwanger gaet.⁹⁹⁰

 

Geen Afgodt heeft dan Afgoôn uitgedreven:

 

Maer JESUS zy dese eere toegeschreven.⁺

 

Waer hy verschijnt met zijn gezegent Kruis,

 

En Naem vol krachts, ruimt Belial het huis.⁹⁹⁴

995

Hier lust het my, door eene proef van wonderen,

 

Beknopt in 't oor des lasteraers te donderen,⁹⁹⁶

 

Ter eere van 't Geheimmerck, geschoffeert,⁺⁹⁹⁷

 

Door 't zaet, dat geen Afgodendom bekeert,⁹⁹⁸

 

En 't Kristendom verkeert, zoo eigenzinnigh,⁹⁹⁹

1000

Zich quetsende aen Godts prickel, al te vinnigh,¹⁰⁰⁰

 

Door lasteren van 't geen het niet verstaet,¹⁰⁰¹

 

Of wil verstaen, uit schrick voor schade of haet.¹⁰⁰²

 

't Geheimmerck schuift het vlies van 't oogh der jongeren,⁺¹⁰⁰³

 

In Emaus, daer zy naer Kristus hongeren:¹⁰⁰⁴

1005

't Verkeert in steen in 's misbruicks valschen mont:

 

Het sart tot wraeck den Libyaenschen hont,

 

Verscheurende den schender en verwaten:^1006-07

 

't Heelt kranckheên, lang van kunst en kruit verlaten:¹⁰⁰⁸

 

't Vertoont een kint, terwijl 't geoffert wort:¹⁰⁰⁹

1010

't Ontgort het lijf, van spokery omgort:

 

Het vaeght het huis, van spokery bezeten:^1010-11

987-88 Terwijl de hel verdeeldheid zaait, blijft ze zelf onverdeeld.

989 zucht tot baet en staet: hebzucht en heerschzucht. (Hier is duidelijk de geestverwant van Grotius aan het woord!)

990 zijn stoel: de zetel van het Rijk des afgronds: daar waar de duivel meester is.

+ [Randschrift:] maer door Godts almaght en het gezegende Kruis.

994 Belial: een aartsduivel, meermalen in het Oude Testament, éénmaal in het Nieuwe Testament (II Cor. VI, 15) genoemd en door Vondel vooral in Lucifer en Adam in Ballingschap ingevoerd.

996 in 't oor des lasteraers te donderen: indruk te maken op hen die de Katholieken lasterlijk van afgoderij beschuldigen.

+ [Randschrift:] Dat dit geen brootdienst maer godtsdienst zy, betuigen de wonderdaden,

997 't Geheimmerck: het Heilige Sakrament; geschoffeert: onteerd.

998 Versta: door hen die (de Katholieken van afgoderij beschuldigend) nergens de werkelijke afgoderij helpen uitroeien.

999 verkeert: vervormt, hervormt.

1000 Vgl. Hand. IX, 5.

1001 Vgl. Judas 10.

1002 Weer een beschuldiging van onwil, vgl. I, 1599-1600.

+ [Randschrift:] waer van hier eenige beknopt voorgestelt worden:

1003 het vlies: de belemmering van hun oogen, om in den vreemdeling Christus te herkennen, vgl. Luc. XXIV, 13-32. Zie Marius blz. 91; jongeren: leerlingen.

1004 Emaus: Vgl. I 501-64.

1006-07 Donatisten in Lybië (N. Afrika) wierpen het Heilige Sakrament aan honden voor, maar werden zelf door de honden aangevallen, Bellarminus 661 A; Marius 102.

1008 Dit alleen bij Marius, 76-78, 125-126; kunst en kruit: geneeskundige kruiden.

1009 De Vitae Patrum (V, 18) verhalen, dat een twijfelende kluizenaar een kindje in de H. Hostie zag; dit vond ik noch bij Bellarminus, noch bij Marius terug, maar 't verhaal komt ook in andere vormen voor, (J. Mc Donnell. S.J.: Eucharistische Geschichten und Legenden, uit 't Iersch vertaald door I. Hellinghaus, Münster, 1921, blz. 14).

1010-11 Exorcisme uit lichaam en huis door het Heilige Sakrament, uit S. Augustinus, De Civitate Dei, XXII, 8 bij Bellarminus 670 A en Marius, 109, 106; Ontgort: ontbindt, bevrijdt; omgort: bezeten; beide deelw. hangen samen met gordel.

[p. 744]

 

Het overtuight het wroegende geweten:¹⁰¹²

 

Het bloedt, indien 't de Jootsche poenjaert prickt:¹⁰¹³

 

't Ontsteeckt een vlam, die 's Priesters hairen lickt:¹⁰¹⁴

1015

Het wort verlicht van Englen op d'altaren.^{1005-10151015}

 

Wat element moet niet zijn Godtheit sparen?¹⁰¹⁶

 

Hoe sidderen, voor 't Heilighdom beducht,

 

Het vier en d'aerde en 't water en de lucht!¹⁰¹⁸

 

Het vratigh vier trompette, o Amsterdammers!⁺¹⁰¹⁹

1020

Den Aemstel toe, hoe Godt in d'Outerlammers¹⁰²⁰

 

Wort aengebeên, daer 't vinnighste element

 

't Aertsheilighdom der Kercke zengt noch schent;¹⁰²²

 

Het zy men 't laet de kolck des haerts bevolen;¹⁰²³

 

Het zy de vlam uw koopstadt leit in kolen,¹⁰²⁴

1025

Met Godts kappel en 't heiligh pauweljoen;

 

Daer zelf de gloet der zercken noch den schoen

 

Der burgeren blaeckt: waerom zy 't Wonder groeten

 

Eerbiedighlijck, met ongeschoeide voeten,

 

Als Amrams zoon de heiligheit der ste,¹⁰²⁹

1030

Daer 't vier in 't bosch het loof geen hinder deê.^{1019-301024-301030}

 

De Byen, die URBAEN zijn' schilt vercieren,⁺¹⁰³¹

 

d'Eerwaerdigheit van dees Geheimnis vieren,¹⁰³²

 

En vlechten door Godts aendrift, om Godts Merck

 

In haren korf, een kleine wasse kerck,

1035

Met venstren, koor, altaer en galeryen.^1033-35

1012 Een monnik die in zonde de heilige Hostie ontving, kon ze niet doorslikken, Bellarm. 750 D; Marius, 98.

1013 Bellarminus verwijst naar eenige eucharistische bloedwonderen (732 D) en Marius vertelt er twee, die op Joodsche onteering volgden (blz. 122); poenjaert: dolkmes.

1014 Marius schrijft, dat ‘als S. Maerten ghekomen was aen den altaer.... een vyerighe ronde kloot gestraelt heeft uyt zijn hooft.... ende het hayr ghelijck als een vlam bedeckte’ (blz. 103, vgl. 110).

1005-1015 De reeks eucharistische wonderen, door V. hier beknopt (vs. 976), met 'n enkelen regel, opgesomd, komen bijna allemaal voor bij Bellarminus en bij Marius, maar soms in verschillende lezing, waar Vondel om zijn kortheid buiten blijft. 't Eerste wonder van de ongeloovige vrouw, die een steen in haar mond kreeg in plaats van de Heilige Hostie, geeft Bellarminus (747B) hoewel met verwijzing naar dezelfde bron (Sozomenus) anders dan Marius (blz. 104).

1015 Vgl. eenige voorbeelden bij Marius, blz. 106.

1016 Wat: welk; sparen: ontzien.

1018 Eucharistische vuur- en waterwonderen bij Marius, blz. 58, 64, 83, 114-117.

+ [Randschrift:] oock de wonderen t'Amsterdam ter Heilige Stede gebleken,

1019 Het vratigh vier: het allesverslindend vuur; trompette: bazuinde rond.

1020 Den Aemstel: Amsterdam; d'Outerlammers: de heilige Hosties, om hun witheid en met gedachten aan het Lam Gods aldus genoemd.

1022 't Aertsheilighdom: het H. Sakrament.

1023 Dit is het eerste en eigenlijke Mirakel van Amsterdam: de heilige Hostie, in Maart 1345 door een stervende ontvangen en weer uitgebraakt, werd in het haardvuur geworpen, maar bleef boven de vlammen zweven. Zie Dr. J.F.M. Sterck: De Heilige Stede in de Geschiedenis van Amsterdam (A'dam, 1928); laet.... bevolen: overlaat; de kolck: aan het binnenste.

1024 uw koopstadt leit in kolen: Vondels burgertrots en woordspel, vgl. ‘Amsterdam geraeckt aen kolen’ onder prent 8 bij Marius.

1029 Amrams zoon: Mozes; ste: plaats, vgl. De Heilige Stede.

1019-30 Kort vat Vondel de vuurwonderen van het Mirakel van Amsterdam samen, naar de aangehaalde plaatsen uit Marius.

1024-30 Bij den grooten stadsbrand van 24 Mei 1452, die ook de Mirakelkapel en haar tabernakel ('t heiligh pauweljoen, vs. 1025) vernielde, bleef de heilige Hostie ongedeerd. De toegeschoten burgers ‘hebben oock haer voeten ofte schoenen eenichsins verbrant overmits die hetten die noch int aertryck ende die steenen daer ontrent was.... ende nae Moyses ende Josues exempel zijn met bloote voeten devotelijck komen bidden aensiende die heyligheyt des plaets’, Marius, blz. 64-65.

1030 Het brandende braambosch, Exod. III, 2.

+ [Randschrift:] en elders in eenen byekorf, daer de byen een wasse Kerck om het Hooghwaerdige stichtten.

1031 De Byen enz.: nl. op 't wapenschilt van paus Urbanus VIII, vgl. noot bij I, 688.

1032 dees Geheimnis: het H. Sakrament.

1033-35 Vondel vat het verhaal samen uit den Dialogus miraculorum van Cesarius van Heisterbach: ‘De apibus quae basilicam corpori dominico fabricaverunt’, over bijen, die een kerkje bouwden om de heilige Hostie, met reaktie op Marnix' Biencorf; vgl. De Katholiek, 1907, II, 144-v.v.; aendrift: aandrijven; om Godts Merck: rondom het H. Sakrament.

[p. 745]

 

Het is dan reên, dat mijn vernufte Byen,¹⁰³⁶

 

Vast zwarmende om den Bykorf van URBAEN,¹⁰³⁷

 

Om 't Heilighdom geen wasse muren slaen;¹⁰³⁸

 

Maer diamant, karbonckels en metalen,

1040

Waer op de zon zich blint ziet met haer stralen.

 

't Was billijck, dat zijn Byzwarm, spade en vroegh,¹⁰⁴¹

 

Ten Kruisbergh vloogh, van waer hy met zich droegh¹⁰⁴²

 

Het hemelsch puick van kruisdauw sap en geuren,¹⁰⁴³

 

Geschept uit rooze en outerlelikleuren;¹⁰⁴⁴

1045

Al stof tot wasch en honigh, voor den korf

 

Der ziele, om wie Godts bloem verwelckte en storf.¹⁰⁴⁶

 

Om, door een klaer aelout roemwaerdigh wonder,⁺

 

U, in dien dienst en Godtseere, in 't byzonder

 

Te stichten, lust my noch te rugh te treên¹⁰⁴⁹

1050

Vele eeuwen, naer Gregoor Nazianzeen,¹⁰⁵⁰

 

Dat Oostersch licht, 't welck, onder zijn scholieren,¹⁰⁵¹

 

Telt Sint Jeroen en andren, waert te vieren.¹⁰⁵²

 

Nu luister toch, wat die doorluchte Helt

 

Der Kercke u van Gorgonia vertelt,

1055

Zijn zuster zelf; de spiegel aller vrouwen,

 

Die trouwende oock de hant des Heilants trouwen.

 

Zy rijght een snoer van deughden om haer' hals:

 

Haer godtsdienst, rein en louter, wraeckt het valsch:

 

Zy yvert slechts den Opperste ten prijze.

1060

De broeder roemt haer daet, op deze wijze:

 

De felheit van haer kranckheit, buiten 't spoor

 

Der koortsen, sloegh al 't lichaem door en door,

 

En koockte 't bloet, dat stremmende in zijn aren,¹⁰⁶³

 

De leên verstijfde, als ofze marmer waren;¹⁰⁶⁴

1065

En holp het brein aen 't hollen; niet een poos,

 

Maer deze quael hielt aen, als endeloos;^1065-66

 

En baerde een meer dan menschelijcke ellende,¹⁰⁶⁷

1036 reên: redelijk; mijn vernufte Byen: mijn met verstand begaafde bijen, de geloovigen bedoelt Aertsengel Godtvruchtigheit.

1037 Vast: steeds; den Bykorf van Urbaen: de Bijenkorf der Heilige Roomsche Kerk.

1038 't Heilighdom: het H. Sakrament.

1041 zijn Byzwarm: de bijenzwerm van den paus, de Katholieken.

1042 Ten Kruisbergh: naam der offerdood van Christus, voortlevend in het H. Sakrament, vgl. De Kruisbergh, Dl. 3, 601.

1043 kruisdauw: verkwikking uit de kracht van Jezus' dood.

1044 Vgl. I, 1601; II, 826.

1046 Godts bloem: Christus; storf: stierf.

+ [Randschrift:] Dat dit geen brootdienst maer godtsdienst zy, betuight Nazianzeen, met het voorbeelt van zijn eige zuster Gorgonie.

1049 my: Aertsengel Godtvruchtigheit.

1050 De H. Gregorius van Nazianze leefde van 329-90.

1051 Hij behoort tot de Grieksche Vaders of Kerkleeraren.

1052 Sint Jeroen, de Lat. Kerkvader Hieronymus werd onder Gregorius' leiding exegeet, vgl. I, 1016; II, 530.

1063 koockte 't bloet: Marius heeft: ‘Sode [koking] van het bloedt’.

1064 Marius: ‘doofheyt van leden en onghelooffelijcke bleickte’.

1065-66 ‘met langhduyrige vlaeghen, maer.... verpoost, ende dat gheduyrich’.

1067 ‘soo datmen oordeelde dat het geen menschelijcke sieckte en was’.

[p. 746]

 

Die d'artsen tarte en kunst noch kruiden kende.¹⁰⁶⁸

 

Der ouderen godtvruchte tranen, eer

1070

Om hoogh verhoort, vermoghten nu niet meer.^1069-70

 

De kerckgebeên des ganschen volx in rouwe,

 

Als om zich zelf, gestort voor zoo een vrouwe,^1071-72

 

Die al de stadt te bedd' holp van verdriet;¹⁰⁷³

 

Al wat men zocht of aengreep was om niet.

1075

Wat doet dees ziel, nu ieder zit verlegen?¹⁰⁷⁵

 

Aen welck een arts verzoecktze troost en zegen?¹⁰⁷⁶

 

Ay luister toe: hier leit dit wonder t'huis.¹⁰⁷⁷

 

Toen ieder een nu wanhoopte aen haer kruis,

 

En niet vermoght met bidden, schreien, wenschen,¹⁰⁷⁹

1080

Ging zy den arts, den toevlught aller menschen,

 

By duister nacht opkloppen, op een stont,

 

Waer in zy juist een drop verquickings vont.^1080-82

 

Zy worpt zich vlack, met een gerust betrouwen,

 

Voor 't outer neêr, met hant en knie gevouwen,

1085

En roept luits keels, ootmoedigh en verneêrt,

 

Hem aen, die hier op 't outer wort ge-eert,^1083-861086

 

En van hun' last de harten kan ontladen.

 

Zy maelt hem voor de ry der wonderdaden,¹⁰⁸⁸

 

Ten troost zijns volx gebleken, van 't begin

1090

Der weerelt aen, alle eeuwen uit en in;

 

Naerdienze 't schrift der oude en nieuwe schachten¹⁰⁹¹

 

Des heilboecks druckte, in 't blat van haer gedachten.

 

Dus yverende, en meer en meer beroert,¹⁰⁹³

 

Wortze, uit de streeck der schaemte, als wechgevoert;¹⁰⁹⁴

1095

Doch prijsselijck en deughtzaem en godtvruchtigh,

 

Naeryvertze de hant, die zoo Kristzuchtigh,

 

Aenroerende den zoom van 't Kristgewaet,¹⁰⁹⁷

1068 ‘De konsten oock van de Doctoren.... en waeren niet genoech’; kunst noch kruiden: geen geneeskundige kruiden, vgl. hiervóór, vs. 1008.

1069-70 ‘Noch oock de traenen van de Ouders, (die dickwils veel vermeught hadden)’; niet: niets.

1071-72 ‘Noch het gemeine gebedt.... 't welck een yegelyck dede, gelyck als voor zijn eyghen gesontheidt.

1073 ‘sy achten dat de sieckte van haer een algemeine sieckte ende qualijck-vaeren was’.

1075 ‘Wat heeft die groote ziel ghedaen?’.

1076 ‘Wat medicijn heeft sy tegens de pijn gebruyckt?’.

1077 hier leit dit enz.: dit met klemtoon; hier gebeurde het volgende wonder.

1079 niet: niets.

1080-82 ‘tot den Oppersten Medicijn... des middernachts, als de sieckte een weynigh vermindert was’.

1083-86 ‘Is sy met een geloof gaen knielen voor het altaer, ende heeft met grooter stem hem aengheroepen, die op het altaer ge-eert wort’; worpt: werpt.

1086 Vgl. Matth. XI, 28.

1088 maelt: schildert, houdt; ‘Vermanende hem.... alle sijn krachtige wercken, die hy oyt gedaen hadde’.

1091 oude en nieuwe schachten des heilboecks: het Oude en Nieuwe Testament; ‘Want zy wiste de oude en de nieuwe historien’.

1093 beroert: ontroerd, bewogen.

1094 uit de streeck der schaemte: de grenzen van het geoorloofde; Marius spreekt van een ‘schoone onbeschaemtheyt’.

1097 't Kristgewaet: het kleed van Christus, vgl. noot bij vs. 958.

[p. 747]

 

De bloetwel stopt, door zulck een toeverlaet.^1096-98

 

Nu neigh uw oor naer zusters daet te stouter.¹⁰⁹⁹

1100

De krancke, met den hoofde tegens 't outer

 

Vast leunende, berst uit met luit gesteen,

 

En smelt in druck; als eertijts Magdaleen¹¹⁰²

 

In tranen, van Godts voeten opgegolpen.¹¹⁰³

 

Zy zucht, zy steent, en zweert niet ongeholpen,

1105

Niet ongeredt te scheiden van 't altaer.^1100-5

 

Zoo overstrijcktze al 't lichaem, hier en daer,

 

Met artseny van tranen, dieze sprengde

 

In hare hant; waer onder zy iet mengde

 

Van 't Heilighdom des dierbren lijfs of bloets,

1110

In hare hant verborgen: zoo vol moedts,^1106-10

 

Vol hoops, gevoeltze, o wonder noit volprezen!

 

Zich, op een' sprongk, van alle wee genezen.^1111-12

 

Zy springht van vreught, en scheit een vrolijck mensch;¹¹¹³

 

Die nu te loon ontfingk, naer heuren wensch,

1115

Het geen zy wenschte, en Godt hadde afgebeden:

 

Haer sterck gemoedt verworf die kracht der leden.¹¹¹⁶

 

Zoo zet de broêr zijn zusters daet ten toon,¹¹¹⁷

 

Na dat haer asch te rust ging by de doôn.

 

Hy melde 't noit gedurende haer leven:

1120

Maer sedert, sterck van zielschrick aengedreven,¹¹²⁰

 

Bazuint hy 't uit, op dat dit wonder klinck',

 

In ieders oor, en JESUS eere blinck'.

 

Men magh 't geheim der Koningen niet mellen;¹¹²³

 

Maer onbeschroomt Godts wercken elck vertellen.^1047-1124

1125

En of de Nijt van spijt haer hart opeet';⁺¹¹²⁵

 

't Gaet zeker, dat geraemt van een Profeet¹¹²⁶

 

't Gestorven lijck slechts rakende op kan wecken;¹¹²⁷

1096-98 ‘Sy volght de vrouw nae, die den bloedtloop, door den soom van Christus, gestut had’; Naeryvertze: volgt zij ijverig na; de hant enz.: de vrouw die aan bloedvloeiing leed en door 't aanraken van Christus' kleed genas, vgl. Matth. IX, 20-22 en hierna vs. 1135-36; Kristzuchtigh: verlangend naar Christus.

1099 ‘Hoort wat sy gedaen heeft’.

1102 Magdaleen, vgl. hiervóór vs. 916.

1103 van Godts voeten opgegolpen: opgegulpt, uitgestort, terwijl zij aan Jesus' voeten lag.

1100-5 ‘Als sy haer hooft aen het altaer geleunt hadt, al roepende, ende weenende, seyde sy, dat sy 't altaer niet eer laten sou, voor dat sy haer ghesondtheydt verkregen hadt’.

1106-10 ‘En hadde also met deze haer plaetsen het heele lichaem overgoten, oock met haer tranen vermenght, 't ghene dat haer handt verborghen hadt, van de Sakramenten, van 't hooghwaerdigh vleysch en bloedt’. In de eerste christentijden ontvingen de geloovigen bij de Kommunie de heilige Hostie in de hand en hielpen, zich zelf; blijkbaar had Gorgonia eenige resten overgehouden; Bellarminus (l.c.) spreekt van: ‘partem Eucharistiae quam forte servaverat de more illius temporis’.

1111-12 ‘(o wonder werck!) soo heeft sy ghevoelt datse van de sieckte bevrijdt was’; op een'sprongk: op één sprong, plotseling.

1113 scheit een vrolijck mensch: gaat heen als enz.

1116 Haer sterck gemoedt: haar geloof, vgl. Matth. IX, 22.

1117 de broêr: S. Gregorius van Nazianze; zijn zusters: van de H. Gorgonia.

1120 zielschrick: angst over zijn lang verzwijgen van het wonder.

1123 Vgl. Tobias XII, 7.
mellen: melden.

1047-1124 Bellarm. stipt de geschiedenis van Gorgonia maar kort aan (1633 D), maar Marius verhaalt ze letterlijk naar S. Gregorius van Nazianze (Amstelredams Eer, blz. 227 en 102). Vondel volgt die vertaling op den voet.

+ [Randschrift:] Kan een doot lichaem, veel eer kan een levendigh lichaem wonderen baren.

1125 De gewone voorstelling van den Nijd, vgl. Ripa's Iconologia (Amsterdam, 1644) blz. 350 en Peter en Pauwels, vs. 1676.

1126 't Gaet: het is; dat geraemt enz.: een doode, die in het graf het lijk van den Profeet Eliseus aanraakte, herleefde, IV Kon. XIII, 21 en vgl. Marius, blz. 49.

1127 slechts rakende: alleen door dat lijk even aan te raken.

[p. 748]

 

Ja 's lichaems schim voor artseny kan strecken.¹¹²⁸

 

't Gaet zekerder, dat levende outervleesch,¹¹²⁹

1130

Of bloet van Godt 't wanhopend lijf genees',

 

Met een de ziel, die worstelende in 't midden¹¹³¹

 

Der jammeren, niet weigert aen te bidden¹¹³²

 

Den zelven Godt, dien Abram hadt te vrient,¹¹³³

 

En in zijn zaet op 't outer wort gedient.¹¹³⁴

1135

Zoo Kristus zoom oit sloot de bloedende aren,⁺

 

En schoof een schot voor 't leet van twalef jaren;^1135-36

 

Indien Godts rock oit runde een' rooden vloet¹¹³⁷

 

Des bloets; wat kracht ontbeert Godts eigen bloet

 

En outervleesch, het kleet van Kristus Godtheit,^1138-39

1140

Wiens wijsheit schijnt in 't oogh der weerelt zotheit?¹¹⁴⁰

 

In zwackheit schuilt d'aenbiddelijcke kracht,¹¹⁴¹

 

Die blijckende, te grooter wort geacht.¹¹⁴²

 

Gelijck het Man, der stammen hongertemmer,⁺¹¹⁴³

 

Lagh door Godts last in Arons gouden emmer¹¹⁴⁴

1145

Bewaert, ten roem van Godt, by den Hebreeu;¹¹⁴⁵

 

Op dat men moght erkauwen, eeuw aen eeuw,¹¹⁴⁶

 

Van spruit tot spruit, dees weldaet, eer genoten;¹¹⁴⁷

 

Zoo heeft de Kerck, van outs her, opgesloten⁺

 

En naeu bewaert 's Geheimmercks rijcken schat,¹¹⁴⁹

1150

Of in een slecht of kostelijcker vat,

 

Naer 's tijts beloop, ten oorbaer van den Kristen,¹¹⁵¹

 

Tot Kristus roem, ten trots van zoo veel listen

 

En lagen en afgrijsselijck gewelt,

 

Van 's afgronts heir alsins te werck gestelt,¹¹⁵⁴

1155

Om dit juweel des outers te verpletteren,¹¹⁵⁵

 

Door haet van Jode of Heiden of Aertsketteren.

 

't Niceensch Besluit bezorght, op hare reis,¹¹⁵⁷

1128 Zelfs de schaduw (schim) van den Apostel Petrus genas zieken, Hand. V, 15-16.

1129 't Gaet zekerder: nog zekerder is het; levende outervleesch enz.: het geslachtofferde, maar herleefde lichaam van Christus.

1131 Met een: tegelijk.

1132 jammeren: zedelijke ellenden, zonden.

1133 Abram: Abraham, vgl. Jacobus II, 23.

1134 zijn zaet: Christus, als mensch van Abraham afkomstig.

+ [Randschrift:] Kan de zoom van Kristus kleet een bloetwel stoppen, veel meer vermagh dit Kristus lichaam zelf.

1135-36 Vgl. hiervoor vs. 1094-98; schoof een schot: een einde maakte; 't leet: ongesteldheid, ongemak, ziekte.

1137 Godts rock: Christus' kleed; runde: van runnen, doen stollen, stelpen; een' enz.: nl. bij de vrouw, in vs. 1135-36 bedoeld; let op het sterke stafrijm van dezen regel.

1138-39 wat kracht enz. Bellarminus haalt (521 B) uit S. Joannes Chrystomus aan: ‘Als zij die den zoom van Christus' kleed aanraakten terecht genezen zijn, hoeveel meer zullen dan wij versterkt worden, wanneer wij Hem geheel in ons hebben?’; Godts eigen bloet en outervleesch: vgl.: dat levende outervleesch of bloet van Godt, vs. 1129-30.

1140 Vgl. I Cor. I, 18.

1141 Vgl. II Cor. XII, 9.

1142 blijckende: wanneer ze blijkt, zich toont.

+ [Randschrift:] Het Manne wert Gode ten roem bewaert;

1143 het Man: het Manna; der stammen hongertemmer: dat den honger der Joden stilde.

1144 emmer: vat.

1145 Bewaert: vgl. I, 279; II, 76, 438-39, 904.

1146 erkauwen: herkauwen, zich herinneren.

1147 spruit: geslacht; eer: weleer.

+ [Randschrift:] met grooter recht magh de Kerck Kristus lichaem bewaren en opsluiten, hem ter eere, zich ten oirbaer.

1149 's Geheimmercks rijcken schat: het H. Sakrament; vgl. II, 833.

1151 ten oorbaer: tot nut en voordeel.

1154 's afgronts heir: de duivelen; alsins: op allerlei manier.

1155 dit juweel des outers: het H. Sakrament, vgl. Boek II, vs. 861.

1157 't Niceensch Besluit: een voorschrift van het Concilie van Nicea ('t Kerckorakel van II, 817) bepaalde, dat in stervensgevaar niemand de H. Kommunie geweigerd mocht worden: Bellarminus, 663, C; bezorght: verzorgt.

[p. 749]

 

De vege ziel naer 't hemelsche pallais.⁺¹¹⁵⁸

 

't Geheimmerck 't oogh van overouts bejegent,¹¹⁵⁹

1160

En van 't altaer de zameningen zegent,¹¹⁶⁰

 

En streckt, ter noot, een toevlught onder 't kruis,¹¹⁶¹

 

In bosch en hol, op zee en binnen 's huis,

 

Of langs den wegh, ter sluick en zonder kennis,^1162-63

 

Daer 't wort gedreight met misgebruick en schennis.¹¹⁶⁴

1165

Toen Decius bebloede Kristus bron,⁺¹¹⁶⁵

 

Die zielen bade, ontfing Serapion¹¹⁶⁶

 

In 't uiterste, van stervens noot gedrongen,

 

Zijn kerckgerecht, by nacht, door eenen jongen,¹¹⁶⁸

 

Gezonden van den Priester, nu te bedt

1170

Gestort van flaeuwte en in zijn ampt belet.^1165-70

 

Noch grijzer eeuw getuight het pleghtigh zenden⁺

 

Des zielgerechts aen 't kranckbedt, vol ellenden.^1171-72

 

Toen Steven, d'eerste op Peters stoel gewijt,⁺¹¹⁷³

 

Zijn sleutels droegh, in dien benepen tijt,¹¹⁷⁴

1175

Gemoete op wegh een drom van hofsoldaten

 

Tharsijt, wiens trouw zy woest en uitgelaten¹¹⁷⁶

 

Afeischen, wat hy heimlijck by zich draeght:¹¹⁷⁷

 

De jongelingk noch angstigh noch versaeght

 

Besloot, al zoudt hun grampschaps vinnen scherpen,¹¹⁷⁹

1180

Dit Heilighste geen honden voor te werpen;¹¹⁸⁰

 

Dit Heilighste, dat in het linnen lagh

 

Wel zuiverlijck gewonden, uit ontzagh.^1181-82

 

Hier over slaen en stooten die verwoeden

 

Den trouwen helt met steenen en met roeden,¹¹⁸⁴

1185

Tot dat hy stort, en giet met bloet zijn' geest

+ [Randschrift:] Zoo bewaerde men het H. Sakrament, ten troost der krancken, en tot nut en nootgebruick.

1158 vege: scheidende.

1159 Versta: het H. Sakrament is altijd te zien geweest, werd altijd ter aanbidding uitgesteld, zooals in het ‘Lof’ der Katholieken.

1160 de zameningen: de samenkomsten, de verzamelden.

1161 ter noot: in den nood.

1162-63 binnen 's huis... ter sluick: weerklank van Vondels eigen dagen. toen de H. Mis dikwijls in 't geheim in burgerhuizen werd opgedragen.

1164 misgebruick: misbruik.

+ [Randschrift:] Dit betuigt Serapion in Decius benaeuden tijt:

1165 Versta: toen keizer Decius (249-51) de nieuwgedoopte Christenen bloedig vervolgde.

1166 Serapion: in Eusebius' Hist. Eccl. VI, 44 vermeld en verder niet bekend. Hij is een ander dan de Serapion van ‘Apollonia’ (vs. 165) uit Brieven der H. Maeghden, dit deel, blz. 478.

1168 Zijn kerckgerecht: de H. Kommunie.

1165-70 Bellarminus geeft dit verhaal uit Eusebius (663 A).

+ [Randschrift:] Iustijn de Martelaer onder Antonijn:

1171-72 Worden toegelicht door de kantteekening en deze door Bellarminus, die (473 D en 662 C) uit de Apologia van Justinus Martyr ad Antoninum Imperatorem een eucharistischen tekst aanhaalt, vgl. hierna II, 1581-88.

+ [Randschrift:] Tharsijt, gemartelt toen Steven d'eerste op den stoel zat.

1173 Steven: paus Stephanus I († 257).

1174 in dien benepen tijt: nl. van de vervolging.

1176 Tharsijt: deze afleiding schijnt naar Marius te zijn, die Tharsitius schrijft; de kerkelijke feestdag van den acolyth Sint Tharcisius valt 25 Augustus

1177 Afeischen: willen afpersen.

1179 zoudt: zoude het.

1180 Vgl. Matth. VII, 6; ‘non mittendus canibus’ uit Lauda Sion en het Damasiaansche grafschrift van den H. Tharcisius: ‘Ipse animam potius voluit dimittere caesus prodere quam canibus rabidis coelestia membra’ (Liever wilde hij zich laten vermoorden dan Christus' lichaam aan de dolle honden over te geven).

1181-82 In de eerste tijden werd het H. Sakrament gedragen in een linnen doek, om den hals geknoopt, zooals Vondel uit het volgende verhaal wist.

1184 roeden: geeselroeden.

[p. 750]

 

Ten adren uit; om op het hemelsch feest,

 

Met eene kroon, van goude roên en steenen¹¹⁸⁷

 

Gewrocht, te treên, van schooner dagh beschenen.^1173-88

 

En Sater, Sint Ambroos zijn volle broêr,⁺¹¹⁸⁹

1190

Noch kerckscholier [toen hy de zee bevoer

 

En schipbreuck leedt, op berrenende klippen]¹¹⁹¹

 

Niet schrickende voor 't water op de lippen,

 

Noch 't schuimbecken der bulderende Doot;¹¹⁹³

 

Nam rustigh voor, in 't nijpen van den noot,

1195

Niet onvoorzien van 't Kristgeheimenisse,

 

Te vliên naer Godt, ten troost van zijn gewisse.

 

Hy eischte dan het godtlijck Outermerck

 

Van andren, ree gekerstent in de kerck.¹¹⁹⁸

 

Hy eischte 't niet om zijn nieuwsgierige oogen

1200

Hier me te voên; maer om zijn onvermogen¹²⁰⁰

 

Te vestigen door dees verholenheit¹²⁰¹

 

Van zijn geloof. 't Gevaer dan overleit,^1190-1202

 

Liet hy 't Geheim in eene bebus^* binden;¹²⁰³

 

Die om zijn' hals gehangen, alle winden

1205

En watren tarte, als hy zich gaf op 't vlack,¹²⁰⁵

 

En zocht, om 't lijf te bergen, mast noch wrack;

 

Naerdien dees schilt der Godtheit hem bedeckte,¹²⁰⁷

 

En in den noot alleen een noothulp streckte.^1204-8

 

Zijn dapperheit, daer 't schip te gronde ging,

1210

Aen mast noch wrack, maer 't vast betrouwen hing:

 

En deze hoop bezweeck hem niet. In 't ende¹²¹¹

 

Hy eerst van al gelandt, na deze ellende,

 

Behouden 's lijfs, begroete, mont aen mont,

1187 goude roên: gouden spangen.

1173-88 Het verhaal van den H. Tharcisius bij Bellarminus (663 B) en Marius (blz. 100), maar Vondel geeft het zelfstandig weer.

+ [Randschrift:] en Sint Ambroos, door zijn eerwaerdigste pen, van Sater sijnen broeder.

1189 Sater: St. Satyrus; Bellarm. geeft het verhaal over Sater in enkele regels (664 A), maar V. heeft den tekst zelf van Ambrosius' lijkrede opgezocht en nagewerkt; Sint Ambroos: vgl. II, 529.

1191 berrenende: barnende, brandende, dreigende.

1193 Let op 't versprongen metrum.

1198 ree gekerstent: reeds christen, geworden.

1200 onvermogen: hulpeloosheid.

1201 vestigen: sterk te maken; dees verholenheit: dit geheim (vgl. vs. 1203).

1190-1202 kerkscholier: doopleerling of catechumeen, vgl. II, 855; Ambrosius zegt: ‘Qui priusquam perfectioribus esset initiatus mysteriis, in naufragio constitutus cum ea qua veheretur navis scopulosa illisa vado et urgentibus hic atque inde fluctibus solveretur, non mortem metuens, sed ne vacuus mysterii exirit e vita quos initiatos esse cognoverat, ab his divinum illud fidelium poposcit, non ut curiosos oculos insereret arcanis, sed ut fidei suae consequeretur auxilium’. (Omnia quotquot extant Divi Ambrosii Opera, Basileae, MDXXXVIII, tom. III; p. 23).

* [Randschrift:] Orarium.

1203 't Geheim: het H. Sakrament; bebus: bede-bus, Vondels letterlijke vertaling van Orarium, zooals de kantteekening aanduidt. Bedoeld is een soort Hostie-doos of pixis, die in de punt van een halsdoek werd geknoopt, vgl. vs. 1180-81. Ambrosius heeft: ‘Etenim ligari fecit in orario et orarium involvit in collo’.

1205 zich gaf op 't vlack: in zee sprong.

1207 schilt der Godtheit.... betrouwen: vgl. ‘Mijn schilt en mijn betrouwen, Sijt ghy, o Godt myn Heer’ van Marnix van St. Aldegonde.

1204-8 ‘Atque ita se dejecit in mare, non requirens de navis compage resolutam tabulam cui supernatans juvaretur, quoniam fidei solius arma quaesierat’.

1211 ‘Nec deseruit spes, nec fefellit opinio’.

[p. 751]

 

Den Overste, tot wiens gebodt hy stont:

1215

En bergende zijn knapen uit de zorgen

 

Der zee; of ziende een deel alree geborgen;

 

Vloogh, zonder eens naer kist of schat te zien,

 

Ten tempel in, om Godt zijn eer te biên;

 

Voor zulck een heil te loven met gebeden

1220

Zijn eeuwige geloofsverholentheden;¹²²⁰

 

Te melden voor des Godtheits aengezicht,

 

Dat danckbaerheit zy d'aengenaemste plicht.^1211-22

 

Ambroos beluit aldus den kuischen Sater,¹²²³

 

Die zich, getroost op 't Kristmerck, gaf te water.¹²²⁴

1225

Ambroos, die dus zijn broeders uitvaert houdt.

 

Wijst aen wat kracht hy 't Heilighdom betrouwt;¹²²⁶

 

Het zelve lijf, dat tredende op de baren,¹²²⁷

 

Zijn broeders lijf in 't zeeschuim kost bewaren.¹²²⁸

 

Hy straft veel min dat dees afgodisch ruickt,¹²²⁹

1230

Die 't Kristmerck eert, zoo mevoert, zoo gebruickt.¹²³⁰

 

Aen 't voedzaem Lam, om Saters hals gehangen,^1230-31

 

Was meer dan aen het gulden Vlies gevangen.¹²³²

 

Wat element een ander dreight en plaeght;

 

Hy zwicht niet eens, die zulck een' halsbergh draeght.¹²³⁴

1235

Nu staet ons noch 't hooghwaerdigh feest te vieren,⁺

 

Met pleghtige en godtvruchtige manieren;

 

Zoo dra de zon den zomer open sluit;¹²³⁷

 

Dies luister toe, waer uit dees hooghtijt spruit.

 

Het Godtsmerck, om zijn Godtheit aengebeden,¹²³⁹

1240

Wert overdwers of voor de vuist bestreden¹²⁴⁰

 

En aengerant, na d'eerste hondert jaer:

 

Eerst overdwers, van een verwate schaer,⁺

 

Die Davids Zoon, wiens glorie eeuwigh dure,

 

Berooft van d'eene of d'andere nature;

1220 geloofsverholentheden: mysteriën van het Altaar.

1211-22 ‘Denique primus servatus ex undis... praesulem suum cui se crediderat recognovit, statimque ubi etiam caeteros servulos suos vel ipse liberavit vel liberatos comperit, negligens facultatem... dei ecclesiam requisivit, ut ageret gratias liberatus, et mysteria aeterna cognosceret, pronuncians nullum referendae gratiae majus esse officium’.

1223 beluit: geeft de laatste eer; kuischen Sater: woordspel door tegenstelling van Ambrosius' heiligen broer met een geilen Sater of Faun.

1224 getroost: vertrouwend.

1226 Versta: Geeft hiermee te kennen, hoeveel kracht hij het H. Sakrament toeschrijft.

1227 Het zelve lijf: hetzelfde lichaam, nl. van Christus, vgl. Matth. XIV, 25.

1228 kost: kon.

1229 Versta: zooveel te minder veroordeelt hij als afgodendienaar dengene, die enz.

1230 't Kristmerck: het H. Sakrament.

1230-31 Vondel vergelijkt het H. Sakrament ('t voedzaem Lam) aan Saters hals met het gouden lam, dat de ridders van het Gulden Vlies aan een halsketting droegen, maar hij denkt ook aan Jason, die het gulden vlies uit Kolchis haalde.

1232 gevangen: gewonnen.

1234 Zeij (bl. 153) ziet hierin ook een toespeling op de Grieksche mythe van Helle, die door den ram met 't gouden vlies niet voor verdrinken behoed werd; halsbergh: ijzeren halsring. Nu zijn de associaties wel uitgeput!

+ [Randschrift:] Nu volght het feest van het H. Sakrament, en d' ommegang met het zelve Heilighdom:

1237 In 't begin van den zomer, nl. op H. Sakramentsdag (dees hooghtijt van vs. 1238).

1239 Versta: het H. Sakrament, dat om den daarin aanwezige goddelijken Persoon, aanbeden wordt.

1240 overdwers: zijdelings; voor de vuist: rechtstreeks.

+ [Randschrift:] eerst overdwers en slechts by gevolgh bestreden,

[p. 752]

1245

Zoo dick de nacht haer blinde pezen slaeckt,⁺¹²⁴⁵

 

En, by gevolgh alleen, Godts lichaem raeckt.^1241-46

 

De zevenste eeuw, verhit op 't beeldestormen,

 

Durf voor de vuist dees outerzon hervormen^1247-48

 

En smilten in haer ydel harssenvat;¹²⁴⁹

1250

Dat eeuw op eeuw zoo menigh boeck bekladt;¹²⁵⁰

 

't Zy Schot, Bertraem of Berengaer of Bruizen⁺

 

Of Albigois 't Aertsheilighdom verguizen,^1251-52

 

Met roock en galm van woorden, zonder pit,¹²⁵³

 

En stom, zoo dra de Kerck te rechte zit,¹²⁵⁴

1255

En wet haer' stijl en dondert naer beneden¹²⁵⁵

 

Op 't Nimrots rot, verbijstert van Godts reden.¹²⁵⁶

 

Men rockent wel, maer spint zoo ras geen werck:¹²⁵⁷

 

Men stormt met kracht het kruisbeelt uit de kerck;

 

En onvernoeght aen 't plondren des Gekruisten,¹²⁵⁹

1260

Drijft Kristus zelf, met des kerckschenders vuisten,¹²⁶⁰

 

In 't aengezicht, en rant zijn lichaem aen

 

In 't Heilighdom: daer 't lichaem heeft gestaen,

 

Bestaet men 't beelt zijns lichaems op te disschen.¹²⁶³

 

Zoo bluscht men 't licht, uit lust tot duisternissen:

1265

Zoo gaet de schim des Heeren voor den Heer:¹²⁶⁵

 

Men wraeckt een beelt, en haelt een ander weêr:

 

Men wisselt zijde en purperverf aen sletten:⁺¹²⁶⁷

+ [Randschrift:] van Ketteren, die of Kristus Godtheit of menscheit verlochenden:

1245 Versta: zoo dikwijls (dick) de dwaling (de nacht) haar aanvallen (pezen) beproeft.

1241-46 De eerste ketterijen (in de 2e eeuw na Chr.) ontkenden of de Godheid of de menschheid van Christus en waren bij wijze van gevolgtrekking (by gevolgh alleen, vs. 1246) bestrijders van het H. Sakrament. Ook Bellarminus wijst in zijn hoofdstuk over de anti-eucharistische ketterijen (387 B) 't eerst op de dwalingen omtrent de Menschwording.

1247-48 De zevenste eeuw: oude vorm voor zevende eeuw. Als eerste rechtstreeksche ontkenners noemt Bellarminus dan (387 C) de Iconomachi of Beeldbestrijders ‘post annum Domini 700’; Vondel bedoelt dus de 8ste eeuw, want in 726 gaf keizer Leo de Isauriër zijn eerste edikt tegen de beeldenvereering uit en volgde de bepaling, dat de eenige afbeelding van Christus brood en wijn van het Sakrament waren; hervormen: natuurlijk een zinspeling op de latere Hervorming.

1249 smilten: smelten, doen verdwijnen; ydel: leeg; harssenvat: vgl. breinvat van I, 1238.

1250 bekladt: met dwalingen volschrijft.

+ [Randschrift:] sedert voor de vuist bevochten van Beeltstormers, Schot, Bertraem, Berengaer, Bruis, Albigensen, en andere kerckschenderen,

1251-52 De hier genoemde Sakraments-bestrijders volgen in dezelfde orde bij Bellarminus (388 A C, 389 A B), die de lijn tot de Hervormers doortrekt; Vondel bepaalt zich tot de XIIIe eeuw, omdat hij de leer dezer ketters aanvoert als een reden voor de instelling van den H. Sakramentsdag (vs. 1238) onder Urbanus IV; Schot: Joannes Scotus Erigena (uit Ierland) tijdgenoot van Karel den Groote, opperde twijfel aan de wezenlijke tegenwoordigheid; Bertraem: Bertramus of Ratramnus schreef ± 886 een onduidelijk boek over de Eucharistie, dat op de dwaalleer van Berengarius invloed had; Berengaer: Berengarius van Angers verdedigt op rationalistische gronden de weifelende Sakramentsleer van Bertraem en ziet in de Eucharistie alleen een teeken van Christus' lichaam, vgl. I, 1647 en Marius, blz. 270-71; Bruizen: de volgelingen van Pierre de Bruys (Petrobrusianen), die in 't begin der XIIIe eeuw in Frankrijk de eucharistische leer der Kerk bedrog noemden; Albigois: Albigensen (volgens kantteekening), nieuw-Manicheën uit Albi, ± 1208, die o.a. de Sakramentsleer verwierpen, verg. Marius, blz. 272.

1253 zonder pit: zonder zin of kracht.

1254 Versta: verstommend, zoodra de Kerk vonnis velt, of: sedert de veroordeelingen door de Kerk verdwenen.

1255 wet haer' stijl: omschrijft scherp haar leer; dondert naer beneden: exkommuniceert.

1256 Nimrots rot: de ketterij (het woordspel is een overblijfsel van Vondels Bartas-vereering) zoo genoemd, omdat Nimrod heerschte in Babel, het beeld der verwarring, vgl. I, 931; verbijstert van Godts reden: godsdienstig ontaard (verstandsverbijstering).

1257 rockent: op het rokken zetten, beginnen, nog in: berokkenen; vgl. Salmoneus, vs. 330.

1259 Versta: niet tevreden (onvernoeght) met de vernieling van het kruisbeeld.

1260 Drijft: slaat.

1263 Bestaet: durft.

1265 schim: schaduw, schijn.

+ [Randschrift:] die altaren en beelden d'eene kerckdeur uitvagen, en door d'andere een beelt van Kristus lichaem invoeren en opdisschen.

1267 aen sletten: voor versleten lappen.

[p. 753]

 

Men pooght fijn gout voor koper om te zetten.¹²⁶⁸

 

Zoo grijpt de hont de vleeschschim in het nat,

1270

En mist den buit van 't vleesch, alree gevat,^1269-70

 

't Gelijcken van de waerheit en de logen,

 

En zaeck en schijn, heeft menigh oogh bedrogen.^1259-72

 

Urbaen, de Vierde, een voorzaet en genan⁺¹²⁷³

 

Van mijn' URBAEN, die nu in 't wijt gespan¹²⁷⁴

1275

Van Vatikaen en zijn gewelfde bogen,^1274-75

 

Al 't volck bestraelt en zalight met zijn oogen;¹²⁷⁶

 

De Vierde Urbaen, begoten met Godts zalf,

 

En uit zijn' stoel, vijf eeuwen en een half,

 

Te rugge ziende, en zoo veel hooftgedroghten,

1280

Waer van doorgaens Godts lichaem wiert bevochten;^1278-801280

 

Vereerde het met eenen blijden dagh;¹²⁸¹

 

Den droefsten, dien oit d'afgront rijzen zagh¹²⁸²

 

Met schooner vier, om 't Hooft der Heilighdommen,¹²⁸³

 

In zijn triomf, te zien met glori brommen,¹²⁸⁴

1285

Op 't jaerlix feest; geviert met danckbre vreught,

 

Voor 't heilgenot der onvergeltbre deught

 

En weldaet, elck zoo zegenrijck verworven,

 

Door Godts Gezalfde, aen 't heilzaem hout gestorven;¹²⁸⁸

 

Om stervende eens te trappen onversaeght,

1290

Op 't hart des Doots, in 't kruisperck uitgedaeght.^1289-901290

 

O feestdagh! rijs met ongewoone klaerheit.

 

Zoo paste het, dat d'onverwinbre Waerheit

 

Aertskettery en logen, dootsch en bang,

 

Eens ommevoerde in haren ommegang;

1295

Om met dien glans en goddelijcken luister^1292-95

 

De zwarte grijns te lichten van het duister

1268 om te zetten: te verruilen. Dit en het vorige vs. zijn figuurlijk, maar ook letterlijk bedoeld: wat doeken voor rijke paramenten, een koperen hek voor gouden kelken enz.

1269-70 Toepassing van de fabel over den hond, die een stuk vleesch verloor doordat hij het beeld ervan in het water (de vleeschschim) ook wilde grijpen, vgl. Warande der Dieren, no. 117: Den Houdt en de Schaduwe, Dl. 1, blz. 750-51.

1259-72 Deze felle vss. gaan rechtstreeks tegen de Hervorming in.

+ [Randschrift:] Urbaen de Vierde stelde het feest van het H. Sakrament in.

1273 Urbaen: paus Urbanus IV (1261-64); voorzaet en genan: voorganger en naamgenoot.

1274 mijn' Urbaen: Aertsengel Godtvruchtigheit noemt Urbanus VIII zoo, die blijkbaar nog leefde (± 1644), toen Vondel dit schreef, vgl. I, 688, 1063, II, 1031, 1037.

1274-75 De weidsche Sint Pieterbouw van Michelangelo.

1276 Vgl. Op Urbaen den Achtsten van 1625, Dl. 2, blz. 495.

1278-80 Vijf-en-een-halve eeuw van Urbanus IV terug geeft 't jaar 700, toen de voornaamste ketterijen (hooftgedroghten) over de Eucharistie begonnen, vgl. vs. 1247.

1280 doorgaens: doorgaande, voortdurend.

1281 het: Godts lichaem van vs. 1280: Corpus Christi, zooals H. Sakramentsdag in de Kerktaal heet. De H. Sakramentsdag werd in 1264 door Urbanus IV ingesteld.

1282 d'afgront: de hel; Bellarminus zegt, dat H. Sakramentsdag vooral als bestrijding der ketterijen is ingesteld (776 D).

1283 vier: vuur, luister; 't Hooft der Heilighdommen: het middelpunt der kerken, het H. Sakrament.

1284 brommen: pralen.

1288 Godts Gezalfde: Christus; 't heilzaem hout: het kruis.

1289-90 Vgl. Hebr. II, 14.

1290 in 't kruisperck: in den strijd van het leven met den dood aan het kruis.

1292-95 Het Renaissance-triomfdenkbeeld, in vs. 1284 al ingezet, voert Vondel hier door met heugenissen aan Rubens' Triomfen van de Eucharistie over ketterij, onwetendheid enz. van 1628, vgl. de platen XXXI en XL van Zeij.

[p. 754]

 

En doncker oogh; op dat het trane en zwicht',¹²⁹⁷

 

En schaemroot, zich laet' dienen van dit licht.¹²⁹⁸

 

Sta op, o Godt, en help den Haet verstroien:¹²⁹⁹

1300

Gelijck het vier de fackel kan ontdoien¹³⁰⁰

 

En smilten; zoo verga, verteere en quijn'

 

Al wat de strael uws Heilighdoms beschijn'.¹³⁰²

 

Dat heden ons geen lasteraers gemoeten:¹³⁰³

 

Sint Peters kerck en kooren krijgen voeten.¹³⁰⁴

1305

Wanneer URBAEN met d'Aertsgeheimenis⁺¹³⁰⁵

 

Der feestelijcke in top gezonge Mis,¹³⁰⁶

 

Op 't grafaltaer, het koor hebb' begenadight,¹³⁰⁷

 

En al de kerck gezuivert en verzadight¹³⁰⁸

 

Met Offerspijs; dan stapt hy, op 't gebrom,¹³⁰⁹

1310

Het grof gebrom der domklocke, uit den Dom¹³¹⁰

 

Van 't om end om befaemde en roemrijck Rome;^1309-11

 

Wiens hooft het past, dat oost en west betoome¹³¹²

 

Door Kristdienst, noch veel verder dan 't gewelt¹³¹³

 

Van Cesars zwaert de weerelt wetten stelt.^1313-14

1315

Het morgenroot verrees met schooner wangen

 

En vrolijcker om zulck een eer t'ontfangen.

 

De burgery en grooten treden voor¹³¹⁷

 

't Gewijde heir, gepaert op 't jaerlix spoor;¹³¹⁸

 

Eerst Ordens, door banieren onderscheien,¹³¹⁹

1320

En draght en kleur en eige lievereien;

 

Dan Amptenaers der Kercke, naer hun' staet;¹³²¹

 

Bekent door staf en teken en gewaet.¹³²²

 

De minder houdt den voortredt: andren stappen¹³²³

 

Van minder op, en rijzen, als by trappen:

1297 trane: misschien een drukfout voor tane: bezwijke; anders: beginne te weenen van nederig berouw.

1298 dienen: verlichten; van dit licht: door den luister van Sakramentsdag.

1299 Deze uitroep herinnert niet alleen aan het ‘Exsurgat Deus et dissipentur inimici ejus’ van Ps. LXVII, 1 maar in zijn imperatief nog meer aan den aanhef van den bul tegen Luther: ‘Exurge Domine’ van Leo X in 1520.

1300 de fackel: als brandstof; ontdoien: week maken.

1302 de strael: 1e naamval.

1303 gemoeten: ontmoeten.

1304 Versta: priesters en volk in den Sint Pieter scharen zich in processie.

+ [Randschrift:] Rome viert dezen feestdagh zoo heerlijck als godtvruchtigh, met ommegangk en omdraght van het Hooghwaerdige:

1305 Urbaen: Urbanus VIII.

1306 in top: in vollen liturgischen luister.

1307 't grafaltaer: van den heiligen Petrus; het koor: de priesterschap.

1308 al de kerck: alle leeken.

1309 Offerspijs: de heilige Kommunie.

1310 Dom: hoofdkerk.

1309-11 Wel Vondels zuiverste woordspel!

1312 hooft: de paus; dat: dattet, dat het (vgl. zoudt in vs. 1179).

1313 Kristdienst: christelijken godsdienst.

1313-14 Vgl. Gysbreght van Aemstel, vs. 715-19; Peter en Pauwels, Opdraght, vs. 11-12.

1317 grooten: aanzienlijke leeken.

1318 't Gewijde heir: de priesterstoet; gepaert: twee aan twee.

1319 Eerst Ordens: voorop de kloosterorden.

1321 Amptenaers der Kercke: lager en hooger geestelijkheid.

1322 Bekent: kenbaar.

1323 De minder enz.: de beschrijving is geheel volgens de kerkelijke processie-regels.

[p. 755]

1325

Gelijck het ampt dan min of meerder glimt,

 

En ongelijck in tittel, rijst en klimt;¹³²⁶

 

Al effent Godt de minsten en de meesten.¹³²⁷

 

Na henlien weckt een puickrey alle geesten

 

Met zangk en spel, om tijdiger bereit¹³²⁹

1330

De naeckende en opgaende majesteit¹³³⁰

 

Van 't Heilighdom, ja 't hooft der Heilighdommen¹³³¹

 

Eerbiedigh en geknielt te wellekommen.

 

In 't eindt genaeckt zijn Heiligheit URBAEN,

 

En voert dees Zon: dan ziet men onder gaen¹³³⁴

1335

Al 't flickeren van zoo veel wasse lichten,

 

Als 't hooghste feest ontstack, om 't oogh te stichten:

 

Dan schijnt Godts licht gesteente en parlen doof,¹³³⁷

 

En overtuight het knagende ongeloof.¹³³⁸

 

Een hemel, rijck gewelft en klaer van stralen,¹³³⁹

1340

En onderstut van d'eer der Kardinalen,¹³⁴⁰

 

Bedeckt het Hooft der Kercke, wit en grijs,

 

Nu torssende het toonstuck, zwaer van prijs;¹³⁴²

 

Waer van de kunst en stof elckander wegen;¹³⁴³

 

Doch wat 's aen stof en menschewerck gelegen:

1345

'k Verfoey vernuft en gout en diamant,

 

En wat de kroon der kostlijckheden spant:

 

Een eedler schat bekoort hier arentsoogen,¹³⁴⁷

 

En raeckt het hart; het welck alree bewogen

 

En sidderende, ootmoedigh en verbaest,¹³⁴⁹

1350

Den gloet gevoelt, die zoo veel zielen aest,¹³⁵⁰

 

En levens queeckt; gevoelt, o zaligh teken!¹³⁵¹

 

De Godtheit zelf ter ronde wolcke uitbreken^1348-52

 

Met zulck een kracht, die merckt en velt en straet,

 

Verbloemt met geur, zachtzinnigh strijckt en slaet,¹³⁵⁴

1355

Van ry tot ry, zoo veer de huizen vieren,¹³⁵⁵

1326 tittel: titel.

1327 Versta: al zijn voor God hoog en laag gelijk.

1329 om tijdiger bereit: ‘om meer bij tijds voorbereid te zijn’ (Wilde); de muziek waarschuwt op afstand.

1330 naeckende: naderende.

1331 Vgl. vs. 1283.

1334 voert dees Zon: draagt het Heilige Sakrament, Christus de Zon der Gerechtigheid, ook in den zonvorm van het toonstuk aangeduid.

1337 doof: dof.

1338 Is ook dit niet een zelfbekentenis?

1339 hemel: draaghemel.

1340 d'eer: de hoogsten.

1342 toonstuck: monstrans, vgl. Op de Tittelprint, vs. 16; prijs: waarde.

1343 elckander wegen: tegen elkaar opwegen, vgl. Ovidius' Metamorph. II, 5.

1347 arentsoogen: oogen, die door de schittering heen de kern kunnen zien, vgl. II, 630.

1349 verbaest: overmeesterd.

1350 aest: voedt.

1351 gevoelt: een echo van het eerste gevoelt (vs. 1350), maar zòo waarachtig uit Vondels hart, dat de zinsbouw er door geforceerd wordt. Versta (1348-52): het hart, dat gevoelt, hoe de Godheid door de omhulling der ronde Hostie (ter ronde wolcke) heenbreekt.

1348-52 Stellig weer getuigenissen van eigen ervaring!

1354 Verbloemt met geur: merkwaardige omzetting van: doorgeurd met bloemen.

1355 veer: ver; vieren: meevieren door versiering.

[p. 756]

 

En elck om strijt de dierbre staetsi cieren

 

Met schilderkunst, tapijtwerck, bloemprieel,

 

Altaer en boogh en stichtigh straettooneel.^1356-58

 

De hofsleep volght, en scharen en karrossen¹³⁵⁹

1360

Aenbidden Godt, die Rome quam verlossen.^1305-60

 

Maer Sauls kroost, dat in de trali leit,⁺¹³⁶¹

 

Beschimpt terwijl Godts eere en heerlijckheit,¹³⁶²

 

In 't heimelijck; doch kan zoo loos niet veinzen,¹³⁶³

 

Of 't mompelen beschrijft ons zijn gepeinzen.

1365

Wat guighelspel, wat schouwspel ziet men hier?⁺¹³⁶⁵

 

Een Heidensche geen Kristensche manier:

 

Een' rey om 't kalf, van louter gout gegoten:

 

Onnutte pracht van Baäls feestgenoten:

 

Gesteente en gout en zilver, zonder maet

1370

Van hovaerdye en ydele overdaet;

 

Godtvruchtiger uit hartelijck ontfarmen

 

Besteet ten steun der krancke en zijgende armen.^1371-72

 

De Priesters treên als minnaers opgepronckt:

 

De Jongkvrouw schijnt een boel, die 't hart ontvonckt:¹³⁷⁴

1375

'k Zie vanen loof en straettooneelen pralen:

 

'k Hoor snarespel en fluiten en cymbalen:

 

Ick zie noch hoor hier niet dan razerny,

 

En 't allerminst dat Kristus waerdigh zy,

 

Of zijne twaelve eenvoudige Herouten,¹³⁷⁹

1380

En hunnen stijl, in nedrigheit gezouten.¹³⁸⁰

 

Zoo d'outste Kerck de jongste is voorgegaen,

 

Op zulck een spoor; men wijze ons 't voorbeelt aen;

 

Zoo niet, men schuw' dien Brootgodt na te treden,¹³⁸³

 

Met torts, geloey en huichelaers gebeden.^+1356-841384

1385

Dat wulpsche brein, in 't schimpen veel te rijp,¹³⁸⁵

 

Velt vonnis, eer het recht de zaeck begrijp':

1356-58 Vondels heimwee naar Amsterdams Mirakelprocessie van vóor 1578, vgl. Eeuwgety der Heilige Stede, vs. 9-10.

1359 hofsleep: pauselijke hofdignitarissen.

1305-60 Dit prachtig schilderij van de pauselijke Sakramentsprocessie, door Vondel nooit lichamelijk gezien, moet uit reminiscenties van naastbekenden (Abraham de Wolf, Willem Vondel) zijn gegroeid. Ook jeugdherinneringen aan het roomsche Keulen spelen er door. Vgl. verder ‘de Ommeganck van Roomen’ in een Amsterdamsch doolhof begin XVIIe eeuw, Dr. J. te Winkel, 5de Verslag Vondel-Museum (1912).

+ [Randschrift:] Onroomschen, by Michol, Sauls dochter geleken,

1361 Sauls kroost: volgens de kantteekening Sauls dochter Michol, de vrouw van David; in de trali leit: voor het getraliede venster ligt. vgl. hiervóor II vs. 391-93.

1362 terwijl: ondertusschen.

1363 loos: slim.

+ [Randschrift:] Beschimpen en lasteren de Godsdraght der Roomschen;

1365 guighelspel: goochelspel, vertooning.

1371-72 Ook dit woord van Judas (vgl. II, 918-21), de Hervorming in den mond gelegd, is ongemeen scherp; zijgende: bezwijkende.

1374 De Jongkvrouw: de jonge meisjes en bruidjes uit den stoet.

1379 Herouten: Apostelen.

1380 stijl: levensgewoonte; in nedrigheit gezouten: doortrokken van eenvoud en armoede.

1383 Brootgodt: de bevoorkeurde term van het anti-papisme, vgl. Nieuw Geuzenlied Boek (v. Lummel) blz. 28; na te treden: achterna te loopen.

+ [Randschrift:] doch de Godtvruchtigheit verdadight der Katolijcken staetsi,

1356-84 Vondel geeft hier naar de gangbare anti-eucharistische en anti-roomsche pamflet-literatuur de gepeinzen van de schimpende Michol, d.i. het Protestantisme zóó scherp weer, dat zijn parodie alle Hervormings-satyren in geest overtreft.

1384 torts: toorts, kaarslicht; geloey: 't volksgezang.

1385 Aertsengel Godtvruchtigheit begint haar pleidooi voor den eucharistischen eeredienst, en met name voor omgang en processie, dat met enkele korte onderbrekingen (1574-80; 1620-22) loopt tot vs. 1796; wulpsche: onrijpe en lichtvaardige.

[p. 757]

 

Noemt afgodiste en lasterlijcke vonden,¹³⁸⁷

 

't Geen steunt op vaste en diamante gronden¹³⁸⁸

 

Zoo wel van 't een als 't ander Testament,¹³⁸⁹

1390

En 't grijs gebruick der Kercke, alom bekent:¹³⁹⁰

 

Gelijck my lust wat breeder u t'ontvouwen

 

Den gront, waer op dees staetsi plaght te bouwen.¹³⁹²

 

't Woort Ommegangk begrijpt, in 't algemeen,⁺¹³⁹³

 

Naer 't Griex gebruick, lofzangen of gebeên,

1395

In 't openbaer gestort van Kerckgenooten;¹³⁹⁵

 

Die, stichtelijck en schickelijck gesloten,¹³⁹⁶

 

In orden treên, gelijck men is gewent,¹³⁹⁷

 

Van plaets in plaets, tot een godtvruchtigh endt;¹³⁹⁸

 

Dat veelerley van aert, geen eenerleie⁺

1400

Manier vereischt; maer dat menze onderscheie,¹⁴⁰⁰

 

Oock schick' naer eisch van tijt en plaets en wijck

 

En volck, in maght en middel ongelijck:

 

Oock passe op zekre of op onzekre tijden;¹⁴⁰³

 

Bequaem om iet te zeegnen, of te wijden;¹⁴⁰⁴

1405

Of in het brein te drucken eenigh merck¹⁴⁰⁵

 

Van danck, voor deught, of zege, of wonderwerck,¹⁴⁰⁶

 

Gewrocht van Godt en Kristus, of zijn Heiligen;¹⁴⁰⁷

 

Of om een stadt of een landouw te veiligen¹⁴⁰⁸

 

Van springvloet, dierte, aertbevinge, ooreloogh¹⁴⁰⁹

1410

En pest; en zoo den ree gespannen boogh¹⁴¹⁰

 

Van 's hemels wraeck t'ontspannen, onder 't micken

 

Des donderkloots, waer voor de rotsen schricken:¹⁴¹²

 

Of om met glimp te zetten in zijn eer¹⁴¹³

 

Een hoffelijck of eenigh kercklijck Heer;¹⁴¹⁴

1415

Het zy hy leve, of d'oogen hebb' geloken:¹⁴¹⁵

 

Of om een stadt of heirkracht te bestoken,¹⁴¹⁶

 

Of Kettery: wat wit men dan beschiet,¹⁴¹⁷

 

Naer dat de noot of oirbaer dit gebiet;¹⁴¹⁸

1387 afgodiste en lasterlijcke vonden: afgodische en godslasterende uitvindsels.

1388 diamante gronden: zóó vaste feiten.

1389 Van den heelen Bijbel.

1390 't grijs gebruick: de aloude gewoonte, vgl. II, 225.

1392 plaght te bouwen: altijd gebouwd is.

+ [Randschrift:] uit de benaminge en het gebruick der Ommegangen in 't algemeen,

1393 Ommegangk: rondgang; niet het woord, maar de zaak herleidt Vondel tot de Grieken, die inderdaad allerlei optochten (πομπή, πρόσοδος) kenden in en buiten het theater, vgl. II, 1684, 1715; begrijpt: omvat.

1395 Kerckgenooten: menschen van één godsdienst.

1396 stichtelijck: stichtend, eerbiedig; schickelijck: ordelijk; gesloten: aaneengesloten.

1397 In orden treên: ordelijk voortstappen.

1398 endt: doeleinde.

+ [Randschrift:] en zeer verscheide, niet zonder reden;

1400 maer dat: maar zóó, dat.

1403 passe: lette.

1404 Bequaem: geeigend, hoort bij lofzangen of gebeên van vs. 1394.

1405 brein: geheugen; merck: teeken.

1406 deught: weldaad.

1407 van: door.

1408 veiligen: beveiligen.

1409 dierte: hongersnood.

1410 ree: reeds, gereed.

1412 des donderkloots: van den ramp, met herinnering aan Jupiter tonans; waer voor enz.: waar niets tegen bestand is.

1413 glimp: luister.

1414 hoffelijck: aan het hof verbonden, vorstelijk.

1415 geloken: gesloten.

1416 heirkracht: legerschaar.

1417 Of Kettery: als publieke demonstratie daartegen; wat wit enz.: welk doel men dan ook beoogt.

1418 noot: nood; oirbaer: het nut.

[p. 758]

 

't Gelaet gepast op 't luiden der gezangen;¹⁴¹⁹

1420

De glans in 't oogh, of water op de wangen:¹⁴²⁰

 

Eenstemmigheit bestiert den leeck en klerck,¹⁴²¹

 

En hun gebaer, 't zij in of uit de kerck.¹⁴²²

 

Zoo baert een lucht, een geest in vele pijpen,¹⁴²³

 

Iet godtlijx, van geen ooren te begrijpen.¹⁴²⁴

1425

Dees staetsi treet dan in den naem van Godt,⁺¹⁴²⁵

 

Op menschelijck of goddelijck gebodt:

 

Van ieder slagh bestellen u Hebreeuwen¹⁴²⁷

 

Afbeeldingen, gevolght van Kristensche eeuwen.¹⁴²⁸

 

Toen Moses eer, aen d'overzy van 't meir,¹⁴²⁹

1430

Het flus zoo trots nu versch verdroncken heir¹⁴³⁰

 

Van Memfis zagh aenwentelen en stranden;¹⁴³¹

 

Hief hy en 't volck het hart met bey de handen¹⁴³²

 

Om hoogh, en stack een keel op overluit,⁺

 

Wiens klanck en zangk en galm 't gestarrent stuit.¹⁴³⁴

1435

Maria zelf de Profetin, zijn zuster,¹⁴³⁵

 

Door zulck een zege en 's broeders zangk beluster,

 

Aenvaert de trom, en zingt, op 's Leitsmans spoor,¹⁴³⁷

 

Den vrouwenrey en zoo veel trommels voor:

 

Hier houden beurt de mannen en de vrouwen,

1440

Die keel en trom als aen malkander trouwen.

 

De Bontkist, een bewaerster van de spijs⁺¹⁴⁴¹

 

Der Engelen en 't broot van 't Paradijs,^1441-42

 

Wert omgevoert met Priesterlijck geleide,

 

Door stroom en kil, langs velt, woestijn en heide,^1443-44

1445

Tot 's vyants vloeck, tot zegen van Godts volck;

 

Aenbiddende Godts voeten, met een wolck¹⁴⁴⁶

 

Bedeckt; naerdien der sterfelijcken oogen¹⁴⁴⁷

 

Geen Godtheit noch haer' glans verdragen mogen.

 

Op 't ommegaen van 't heir en 's Priesters maet,⁺¹⁴⁴⁹

1419 gepast op: aangepast bij.

1420 glans: van vreugde; water: tranen.

1421 Eenstemmigheit: één zin; klerck: priester.

1422 gebaer: houding.

1423 een lucht, een geest: klem op één; pijpen: blaasorgelpijpen, vgl. I, 1033.

1424 Iet godtlijx: iets hemelsch, verhevens, aandoenlijks; Vondel verstaat de psychologie der menigte; van geen ooren te begrijpen: ‘met onbegrepen kracht de hoorders bekorend’ (Wilde).

+ [Randschrift:] en hekrachtight door goddelijck of menschelijck gebodt, naer het voorbeeld van Ioden en Kristenen.

1425 treet: trekt op.

1427 ieder slagh: elke soort (van optochten); bestellen: leveren; Hebreeuwen: de Joden van het O.T.

1428 Afbeeldingen: voorbeelden; Kristensche: christelijke, vgl. Bellarminus: ‘Extant exempla legis veteris’ (776 B), maar Vondel geeft andere voorbeelden dan hij.

1429 eer: eertijds; 't meir: de Roode Zee.

1430 flus: nog pas; trots: trotsch.

1431 Memfis: de Egyptenaren; aenwentelen en stranden: in de golven omkomen, vgl. I, 68.

1432 met: en.

+ [Randschrift:] Zoo vierde Moses over Faroos neerlaegh.

1434 Hoor de muziek van dezen regell; 't gestarrent stuit: tot de sterren, den Hemel klimt; vgl. Exod. XIV, 31-XV, 1.

1435 Profetin: profetes, vgl. Exod. XV, 20-21.

1437 op 's Leitsmans spoor: op 't voorbeeld van Mozes.

+ [Randschrift:] Zoo wert de Bontkist met staetsi omgevoert, door woestijn en stroom;

1441 De Bontkist: de Ark, vgl. II, 374.

1441-42 Het Manna, vgl. Ps. LXXVII, 24.

1443-44 Zie de verschillende gevallen, dat de Ark in optocht werd rondgedragen: Jos. III, 14; I Kon. IV, 4; II Kon. XV, 25.

1446 Vergelijk II, 376, 760.

1447 naerdien: omdat.

+ [Randschrift:] en rontom Iericho:

1449 maet: muziek, bazuingeschal.

[p. 759]

1450

Zagh d'eerste na den zesten dageraet¹⁴⁵⁰

 

Dien Koningsmuur van Godts bazuin getroffen,¹⁴⁵¹

 

Op 't veltgeschrey ter aerde nederploffen.

 

Men voerde zelf, uit Siloos trouwe hut,⁺¹⁴⁵³

 

Dit Heilighdom in 't leger, tot een stut¹⁴⁵⁴

1455

Des wancklen volx. De Reien der Profeten,⁺

 

Te Gabaä, daer d'Opperste is gezeten,

 

Op zijnen troon, gemoeten 't Heilighdom^14571456-57

 

Met snarespel, schalmeie, pijp en bom;¹⁴⁵⁸

 

Opweckende d'erfhaters, die hier waken

1460

En schroomen zelf het Heilige aen te raken:^1459-60

 

En wonder is 't wat Davids hart beroert;

 

Het zy hy dit naer Obededom voert;⁺¹⁴⁶²

 

Het zy hy dit, 't welck Dagon kost verduren,¹⁴⁶³

 

Beveelt den ringk der Koningklijcke muren,⁺¹⁴⁶⁴

1465

Met duizenden, die voor en achter gaen.

 

Hy zelf schiet ras den witten ephod aen,⁺

 

En danssende, slaet voor de Cherubimmen

 

Zijn gulde harp, in 't aenzien en begrimmen^1466-68

 

Van Michols oogh; het welck niet eens beseft,¹⁴⁶⁹

1470

Hoe 's Konings dans zijn oorlogh overtreft:

 

Want oorloogh kan des vyants kracht beklemmen;

 

Die Godtsdans zelf zijn eige trotsheit temmen.^1471-72

 

Zoo vatte dit mijn wijze Helt Gregoor,¹⁴⁷³

 

Met David lang ten reie in 't zaligh koor.¹⁴⁷⁴

1475

Op 's Vaders wensch, na 'et leggen van Godts drempel,¹⁴⁷⁵

 

Broght Salomon 't Orakel in den tempel,¹⁴⁷⁶

 

Op 't heerelijckst, voor ieders ooge en oor.

 

De Koning trat met zijne stammen voor

1450 De zevende dag.

1451 Dien Koningsmuur: de koninklijke stad Jericho, vgl. Jos. VI, 1-20.

+ [Randschrift:] ook in het leger,

1453 Siloos trouwe hut: de tent of voorloopige tempel, die zoo lang in Silo bleef, vgl. Recht. XVIII, 31, Altgeh. I, 107.

1454 Vgl. I Kon. IV, 3.

+ [Randschrift:] en te Gabaa,

1457 gemoeten: gaan te gemoet; 't Heilighdom: de Ark.

1456-57 Vgl. II Kon. VI, 2.

1458 Vgl. II Kon. VI, 5.

1459-60 Opweckende d'erfhaters: de Filistijnen prikkelend en tartend, maar hen toch op eerbiedigen afstand houdend, vgl. I Kon. IV, 6-8.

+ [Randschrift:] en in Obededoms huis,

1462 dit: het Heilige van vs. 1460, de Ark, vgl. II, 390.

1463 't welck Dagon kost verduren: dat het afgodsbeeld Dagon weerstond; dit beeld viel nl. door de nabijheid der Ark kapot, vgl. I Kon. V, 3-4.

+ [Randschrift:] en binnen Ierusalem;

1464 Versta: binnen Sion (Jerusalem) draagt, vgl. II Kon. VI, 12.

+ [Randschrift:] daer Koninck David, met den witten lijfrock aen, voordanst, in welck eenen dans hij heerlijcker triomfeert dan in alle zijne oorlogen, zoo de H. en groote Gregoor getuight.

1466-68 ‘En David danste uit alle kracht voor den Heer; en David was bekleed met den linnen ephod’, II Kon. VI, 14, het feit waar Vondel zoo vaak en zoo gaarne op terugkomt, omdat hij zich zelf in David hervindt, vgl. de inleiding blz. 642-43; Cherubimmen: om het rijm voor Cherubijnen, de twee gouden beelden op de Ark.

1469 Michol: ‘En toen de Ark des Heeren in de stad van David werd binnengebracht, keek Michol, de dochter van Saul, door het venster en zij zag David huppelen en dansen voor den Heer, en inwendig verachtte zij hem’, II Kon. VI, 16 en vgl. Altgh. I, 668; II 392-94; 1361-64.

1471-72 Hoppenbrouwers verwijst naar den tekst van S. Gregorius, door Wilde verder aangehaald: ‘Ik bewonder meer den dansenden dan den strijdenden David; want strijdend onderdrukte hij zijn vijanden, maar dansend voor God overwon hij zich zelf’.

1473 mijn wijze Helt Gregoor: de H. Gregorius de Groote, paus en kerkvader († 604).

1474 Versta: bij David allang in den Hemel.

1475 's Vaders: Davids; na 'et enz.: na den tempelbouw.

1476 Zie III Kon. VIII, 1-6; 't Orakel: de Ark, vgl. II, 385, 387.

[p. 760]

 

Het Heilighdom, gedragen van Levijten⁺

1480

En Priesteren, die 't puick der kudden slijten,¹⁴⁸⁰

 

Door vier en stael, in 't kroonen van dien dagh,¹⁴⁸¹

 

Die Liban eerst met cedren decken zagh

 

Godts Kist, gewoon ten oorlogh op te trecken;^1482-831483

 

En die de kroone een reisgenoot kost strecken,

1485

In 't bangst der vlught, voor Absolon den zoon

 

Te reuckeloos in 't staen naer 's vaders kroon.^1484-861486

 

Jerusalem, dat aen d'Eufraet most weenen⁺¹⁴⁸⁷

 

Zoo menigh jaer, om zijn verstroide steenen;¹⁴⁸⁸

 

Had nauwelix herbouwt den nieuwen muur,

1490

Of Levijs hart, doorgloeit van danckbaer vuur,

 

Ving aen de vest, in 't oogh van die 't benijdden,

 

Met ommegangk en offer in te wijden

 

En zegegalm, gemengt van out en jongk,

 

Die over bergh en heuvel heneklonck.^1490-94

1495

't Onzaligh hol, noit arm van booze listen,⁺¹⁴⁹⁵

 

Misbruickte dit, en droegh door Afgodisten¹⁴⁹⁶

 

Zijn Goden om, van outs, in 't west en oost;

 

En zalfde een pest met zulck een' valschen troost:¹⁴⁹⁸

 

Het roofde d'eer, den hemel toegemeten¹⁴⁹⁹

1500

Met volle maet, door d'uitspraeck der Profeten¹⁵⁰⁰

 

En Koningen en Vadren, of door hem,

 

Die Horeb schudt met zijne donderstem.¹⁵⁰²

 

Geen' dienst ontfangt de rechte hant der vromen,

 

Of hy wort slinx van boozen aengenomen.¹⁵⁰⁴

1505

Onaengezien wat misbruick broght in zwangk,⁺¹⁵⁰⁵

 

Ging Kristus noch zijn' grooten ommegangk,¹⁵⁰⁶

 

Van David lang gespelt en Zacharias,¹⁵⁰⁷

 

Inheiligen, als Koningk en Messias,

 

Langs straten, groen bestroit met loof en palm,

+ [Randschrift:] Salomon voerde, de Bontkist met noch ongelijck heerlijcker staetsi om.

1480 slijten: verbruiken, offeren.

1481 vier en stael: vuur en mes; kroonen: bekronen, besluiten.

1482-83 De tempel door Salomon gebouwd en ingewijd, was bekleed met cederhout van den Libanon, vgl. III Kon. V, 8-10; eerst: voor het eerst.

1483 Godts Kist: de Ark; gewoon enz.: vgl. o.a. I Kon. IV, 3, 5; ib. XIV, 8.

1484-86 Toen David (de kroone) vluchtte voor zijn opstandigen zoon Absolon liet hij tot zijn bescherming de Ark meedragen, vgl. II Kon. XV, 25 en Koning David in Ballingsch., vs. 10, 257 enz.

1486 reuckeloos: roekeloos.

+ [Randschrift:] Het herbouwde Ierusalem wert met ommegangk en staetsi ingewijdt.

1487 Jerusalem: de verjaagde bevolking van Jerusalem; aen d'Eufraet: nl. in de Babylonische gevangenschap; most: moest; weenen: vgl. Ps. CXXXVI.

1488 Zoo menigh jaer: zeventig jaar; om zijn verstroide steenen: Jerusalem werd door Nabuchadonosor geheel verwoest, IV Kon. XXV, 1-10.

1490-94 Vgl. II Esdr. XII, 27; Levijs hart: het hart der Levieten.

+ [Randschrift:] Het Heidendom bootste het Iodendom na, zijne Afgoden ter eere:

1495 't Onzaligh hol: de hel.

1496 Afgodisten: afgodendienaars.

1498 ‘En wijdde door zulke mommerij een schandelijk bedrog’ (Wilde).

1499 den hemel: God.

1500 door d'uitspraeck: nl. dat God alleen goddelijke eer toekomt, door alles wat gezag heeft bevestigd.

1502 Horeb: of Sinai, de berg, waarop God aan Mozes de wet gaf, met het gebod Hem alleen en geen vreemde goden te vereeren, Exod. XIX, 18; XX, 5-5.

1504 slinx: met de linkerhand, arglistig.

+ [Randschrift:] Kristus nietemin stelde zijnen ommegangk en Palmfeest in,

1505 Onaengezien: afgezien van; broght: bracht.

1506 grooten ommegangk: de intocht in Jeruzalem, als prototype van de Sakramentsprocessies.

1507 David: Hoppenbrouwers verwijst naar Ps. CXVII, Wilde naar Ps. VIII, 3: vgl. verderop II, 1754; Zacharias: vgl. Zach. IX, 9.

[p. 761]

1510

En kleet by kleet: des feestdaghs zegegalm

 

Geleide hem, van achter en van voren:

 

Gezegent zy den Koningk, uitgekoren

 

In Davids plaets, en die, hem ongelijck¹⁵¹³

 

In mogentheit, nu optreckt in zijn Rijck.

1515

Hosanne, vrede en onvergangklijcke eere

 

Den opperste, wiens Rijck en maght vermeere,

 

Eeuw in eeuw uit. Zoo reedt hy Sion in,¹⁵¹⁷

 

Op zijn bespreide ootmoedige ezelin.

 

Zijn jongers, die ter zijde en om hem traden,¹⁵¹⁹

1520

Bazuinden vast hun Konings wonderdaden.

 

Jerusalem, gepropt gepackt van liên,

 

Liep overendt, om Godts triomf te zien.^1509-221522

 

Den Wetgeleerde en Offraer, die dit hoorden

 

Met hartewee, verstomde hy met woorden¹⁵²⁴

1525

Des voorzaets, die op dees blijde inkomst slaen,¹⁵²⁵

 

Waermede Godt zijn Kercke is voorgegaen;⁺

 

Die in een' storm, drie eeuwen langk verbolgen,¹⁵²⁷

 

Gerolt gesolt, belet wert hem te volgen¹⁵²⁸

 

In 't openbaer, met staetsi, spel en feest,

1530

Voor 't grimmigh zwaert des Heidendoms bevreest.

 

Maer naulix had Maxent den stroom gezopen,⁺¹⁵³¹

 

Of Konstantijn sloot Godt zijn poorten open,¹⁵³²

 

En treckende, wel zeven dagen langk,

 

Eens daeghs rontom, zong zijn' Verlosser danck,

1535

In 't aengezicht der zeven morgenzonnen,

 

Voor zulck een zege, in 't Heiligh Kruis gewonnen:¹⁵³⁶

 

Al 't Kristendom, geslaeckt van schrick en schroom,

 

Borst t'effens uit van blyschap, zonder toom:

 

De graven zelfs en lang verfoeide zercken,¹⁵³⁹

1540

Veranderden in outers, koor en kercken,¹⁵⁴⁰

 

Voor ieders oogh geheilight en geciert,

1513 ongelijck: hooger.

1517 Sion: Jerusalem.

1519 jongers: leerlingen.

1509-22 Vgl. Matth. XXI, 7-11 en Ps. CXVII, 26.

1522 Godts triomf: weer het Renaissance-denkbeeld, vgl. II, 1284 en 1292-95.

1524 verstomde hy: legde Christus het zwijgen op.

1525 Des voorzaets: van de profeten, genoemd in vs. 1507.

+ [Randschrift:] ten spiegel zijner Kercke, die onder het kruis zich stil hielt,

1527 een' storm: van de kerkvervolging tot 313 na Chr.

1528 Gerolt, gesolt: een der vele voorbeelden van Vondels rijmspel.

+ [Randschrift:] tot dat ze het hooft opstekende, zeven dagen te Rome onder Konstantijn triomfeerde;

1531 Maxent: Keizer Maxentius werd in 312 door zijn mededinger Konstantijn den Groote bij den Pons Milvius verslagen, waarbij veel soldaten in den Tiber verdronken.

1532 Konstantijn kondigde in 313 door het Edikt van Milaan vrijheid van godsdienst af, waardoor het Christendom van vervolging ontslagen was; beide feiten, waaraan Vondel een epos had willen wijden, herdenkt hij vaak: o.a. Lycklaght aan het Vrouwekoor, vs. 12-16, 26-28, Dl. 3, blz. 421 en Heerlyckheit der Kercke II, 898-934; 1533-42,

1536 't Heiligh Kruis gewonnen: volgens 't verhaal van Eusebius in Vita Constantini verscheen aan Konstantijn en zijn leger vóór den slag tegen Maxentius een kruis in de lucht met de woorden: ‘In dit teeken zult gij overwinnen’ (Baronius, 312, 19), vgl. verderop vs. 1562-65.

1539 Vgl. Heerl. der Kercke, II, 959; De graven: nl. der voornaamste martelaren.

1540 Evenals van Helena (zie noot bij II, 813) prijst Baronius nadrukkelijk de pietas van Konstantijn (312.56), die zich vooral uitte in kerkenbouw (324, 103).

[p. 762]

 

En om 't gebeent des Martelaers geviert.

 

De zelve Vorst, in d'Arriaensche tijden,⁺¹⁵⁴³

 

Beval den Raet der Vadren in te wijden¹⁵⁴⁴

1545

Byzantium, met grooter eere en faem

 

Vergroot; hernoemt naer haren bouwers naem.

 

Zy wijdden dan de zuiverste MARYE¹⁵⁴⁷

 

De muren toe, op dat haer gunst bevrye

 

Het Nieuwe Rome en 's Kristen Keizers troon.

1550

Dees stichter bouwde op 't voorbeelt van Godts Zoon,^[phone]

 

't Onfaelbre licht der blintgebore blinden;¹⁵⁵¹

 

Dat vierigh zich liet binnen Sion vinden,¹⁵⁵²

 

Op 't jaergety der Kercke en steê, herbouwt¹⁵⁵³

 

En rein gevaeght twee loopende eeuwen out.^1552-541554

1555

Des Godtsdiensts zon te water uitgeklommen,⁺¹⁵⁵⁵

 

Zagh, in de ry en rey der Priesterdommen,¹⁵⁵⁶

 

De Cesars treên op 't Konstantijnsche spoor,¹⁵⁵⁷

 

Met licht en pracht, alle achterste eeuwen door;¹⁵⁵⁸

 

Het feest gepast naer zaeck en plaets en stonden:¹⁵⁵⁹

1560

De Kruisbanier had d'Adelaers verslonden,¹⁵⁶⁰

 

En Rome Draeck en standerden gezwicht

 

Voor Kristus merck en Naem, met helder licht^1561-621562

 

Van schittrent gout in 't purpren velt geschreven;¹⁵⁶³

 

Gelijck het hing van Engelen geweven

1565

In 't luchtigh velt van d'overschene wolck.¹⁵⁶⁵

 

De Priesterschap en maght van oorloghsvolck

+ [Randschrift:] die namaels Konstantinopel met triomfe Gode toewijde, in den naem der H. Maeght Marie:

1543 De zelve Vorst: dezelfde Konstantijn; in d'Arriaensche tijden: in den tijd van het Arianisme, dat de Godheid van Christus en het goddelijk Moederschap van Maria ontkende, vgl. II, 520.

1544 den Raet der Vadren: de vaderen van het Concilie van Nicea in 325, vgl. II, 817, 1157.

1547 Marye: dit is de eerste keer dat Maria's naam in de Altaergeheimenissen genoemd wordt, anders gewoonlijk de Maeght: I, 982, 1110, 1117 enz.; II 322, 580, 610 enz.

+ [Randschrift:] op Kristus voorgangk, die te Ierusalem de wijdinge der herbouwde stede en Kercke holp vieren.

1544-50 Baronius meldt uit Nicephorus: ‘Rogatu Constantini Patres qui Magno Concilio interfuere, Constantinopolim perrexisse eamque civitatem ex Byzantio Novam Romam, Constantinopolim cognominasse, atque dedicasse Dei Genitrici Mariae’ (325.196).

1550 Dees stichter: kerkenstichter, Konstantijn; bouwde: bouwde voort.

1551 Onfaelbre: onfeilbare; licht enz. Vgl. Joan. VIII, 12, XI, 1.

1552 vierigh: ijverig.

1553 steê: plaats, heilige plaats.

1552-54 Christus verscheen op het feest der Tempelwijding te Jeruzalem (Sion), herinnering aan het herstel van den Joodschen eeredienst onder Judas den Macchabeër (164 v. Chr.), nadat de tempel door de heidenen ontheiligd was.

1554 twee loopende eeuwen out: juist twee eeuwen geleden.

+ [Randschrift:] Konstantijns nazaten hielden in ommegangen en feesten zijn Godtvruchtigh spoor;

1555 Versta: Toen de christelijke Godsdienst bevrijd was.

1556 in de ry en rey: louter woordspel: samen met de priesters.

1557 Cesars: keizers, nazaten van Konstantijn, vgl. II, 813.

1558 Met licht en pracht: bedoeld is: in processie; achterste: volgende.

1559 Het feest gepast: vul in: zijnde; terwijl het feest werd aangepast.

1560 De Kruisbanier: het labarum van Konstantijn, samengesteld uit de Grieksche beginletters Χ en Ρ van ΧΡΙΣΤΟΣ, Christus (Baronius, 312, 25); d'Adelaers: de Romeinsche veldteekenen; verslonden: vervangen.

1561-62 Baronius spreekt van draken als veldteekenen der Romeinen (312.32), maar doet ook een verhaal van een draak, in de buurt van Rome door paus Silvester met het kruis onschadelijk gemaakt (324.97). Constantijn zelf noemt den duivel een draak (324.95) en wordt op zijn munten afgebeeld met een draak, door de stang van het labarum doorstoken of onder zijn voet vertrapt (afbeeldingen bij Baronius 325.106); zooals uit hiervóór II 520 blijkt zag Vondel in den Draeck den heresiarch Arius; standerden: van onchristelijke machten; gezwicht: doen zwichten.

1562 Kristus merck: het kruis.

1563 Over de vele toepassingen van het labarum vgl. Baronius: 312.23-34.

1565 Vgl. hiervoor vs. 1536.

[p. 763]

 

Treên moediger, op 't Kruis en zijnen zegen,

 

Den vyanden van Godt en Kristus tegen.

 

Het schantmerck, dat verfoeit wiert op Kalvaer,¹⁵⁶⁹

1570

Voert Reien van en aen het hoogh altaer.¹⁵⁷⁰

 

Wie schaemt zich 't Kruis te zwaeien en t'ontvouwen,¹⁵⁷¹

 

't Geen zalight al die op zijn kracht betrouwen,

 

En 't heiligh bloet, dat duizenden verlost?

 

't Verdoemde heir staet stom voor dezen post,¹⁵⁷⁴

1575

En allerstomst voor 't voedtzame Outerteken,¹⁵⁷⁵

 

Begint den beck des lastraers op te breken,⁺¹⁵⁷⁶

 

En gilt op 't lest: schaf af dees wulpsche wijs:¹⁵⁷⁷

 

Dit wert u slechts geschoncken tot een spijs,

 

En niet om langs de straten om te dragen;

1580

Oubolligheit, die noit aeloutsten zagen.^1574-801580

 

De Martelaer Justijn [een Filosoof,⁺¹⁵⁸¹

 

Die 't kermend Kruis beschermde, en 't Kristgeloof¹⁵⁸²

 

Der twaelve, hem by monde schier gegeven,¹⁵⁸³

 

Heeft met de penne en inck zijns bloets beschreven]¹⁵⁸⁴

1585

Betuight u, hoe men 't Godtgeheilight zont

 

Den Kristen, dien men niet ter stede vondt,

 

Daer 't volck ontfingk, naer d'Apostolische orden,¹⁵⁸⁷

 

Het vleesch en bloet der Godtheit, mensch geworden.^1585-88

 

Eusebius en Nicefoors papier¹⁵⁸⁹

1590

Verzekren u, uit Polykarps scholier,¹⁵⁹⁰

 

Den nagebuur der heileeuw, dat de Hoofden¹⁵⁹¹

 

Des Roomschen stoels [die met hun adren doofden¹⁵⁹²

1569 Het schantmerck: hoort bij 't Kruis van vs. 1567, vgl. Gal. III, 13.

1570 Reien: zingende stoeten van priesters en geloovigen; aen: naar.

1571 ontvouwen: openlijk te toonen.

1574 't Verdoemde heir: de duivels; post: paal, ingaande op het begrip kruispaal, vgl. straks vs. 1625.

1575 't voedtzame Outerteken: de H. Kommunie.

+ [Randschrift:] in 't aenzien der Onroomschen, die de Godsdraght lasteren:

1576 des lastraers: van een lasteraar; op: open.

1577 dees wulpsche wijs: deze zinnelijke manier van doen, nl. het processie-houden.

1574-80 Hier wordt de rede van Aertsengel Godtvruchtigheit even onderbroken.

1580 Oubolligheit: malligheid; die noit enz.: die nooit voor de eerste Christenen vertoond is.

+ [Randschrift:] het welck hier verdadight wort, eerst met het toezenden van 's Heeren lichaam aen de krancken. ten tijde van Iustijn, den Martelaer:

1581 Justijn: de heilige Justinus, zie II, 1171-72, als Platonist bijgenaamd Philosophus, is een der oudste Apologeten van het Christendom.

1582 't kermend Kruis: het in vervolging zuchtend Christendom; 't Kristgeloof: het christelijk geloof.

1583 Der twaelve: der twaalf Apostelen, die hij bijna persoonlijk gekend heeft; hij heet een leerling van Sint Joannes den Evangelist.

1584 met de penne: van Justinus zijn twee Apologiën aan keizers en een Dialoog met den Jood Tryphon bekend; inck: (inkt); zijns bloets: martelinckt zegt de Opdr. van Peter en Pauwels, vs. 23; Justinus stierf in 167 te Rome als martelaar.

1587 orden: gewoonten, instellingen.

1585-88 Bellarminus (662 C) haalt Justinus' getuigenis aan, dat men in zijn tijd gewoon was door diakens het H. Sakrament ('t Godtgeheilight, vs. 1585) te zenden aan hen, die wettig verhinderd waren den heiligen dienst bij te wonen.

1589 Eusebius en Nicefoor (Nicephorus): resp. bisschop van Cesarea († 340) en patriarch van Constantinopel († 829), kerkelijke geschiedschrijvers.

1590 Polykarps scholier: de leerling van den heiligen Polykarpus († 155) Sint Irenaeus; bisschop van Lyon († 202) trad bemiddelend op tusschen paus Victor en de Aziatische bisschoppen. Bellarminus haalt wel uit Eusebius het getuigenis van Irenaeus aan (670 A), dat aan vreemde bisschoppen de H. Eucharistie ten teeken van vrede werd gezonden, maar Nicophorus komt in ander verband voor (668 C).

1591 nagebuur der heileeuw: die vlak na de eeuw van Christus leefde; de Hoofden enz.: de pausen.

1592 adren: bloed.

[p. 764]

 

't Afgodisch vier van Numaes zwart altaer]⁺¹⁵⁹³

 

Den Bisschoppen van Asie [als zy daer

1595

Te Rome, om iet gewightighs quamen varen]

 

Bejegenden door Kercklijcke Amptenaren

 

Met Heilighdom der Danckspijze; als een merck¹⁵⁹⁷

 

En pant van vrede en liefde, in d'eerste Kerck.

 

Zy zonden dit den Asiaenschen tegen,¹⁵⁹⁹

1600

Gelijck een groete en wellekomen zegen.

 

Ick melde u, hoe Serapion by nacht⁺

 

Het Godtsmerck op zijn kranckbedt wiert gebraght:

 

Hoe 't by Tharsijt in linnen lagh gewonden:

 

Hoe 't Sater droegh door golven zonder gronden:^1601-4

1605

Hoe 't, als artsny gebezight, quam te sta

 

De stenende heldin Gorgonia:

 

En schenck u tot een toemaet, eisch niet verder,^1605-7

 

Hoe Exupeer, de Tholozaensche Herder,

 

Het eigen bloet en lijf, dat heil verworf¹⁶⁰⁹

1610

Aen 't kruishout, droegh by straet in glas en korf;

 

Dies Sint Jeroen hem noemt den overrijcken,

 

Om zulck een' schat, waer voor al 't gout moet wijcken.^1608-12

 

Wie weigert dan dat dier Geheimnismerck¹⁶¹³

 

Den overtret des drempels van de Kerck?¹⁶¹⁴

1615

Of 't nut gebruick, zoo heilzaem buiten 't nutten?¹⁶¹⁵

 

Naerdien wy dit met Wondren onderstutten¹⁶¹⁶

 

En ouderdom, die prijst, veel min bestraft

 

Deze erfgewoont, te spa nu aengeblaft¹⁶¹⁸

 

Met ongeverfde en onscharlake troni.¹⁶¹⁹

1620

Doch d'outheit viert met pracht noch ceremoni⁺

 

Haer Godtsdraght niet, als nu in 't openbaer,¹⁶²¹

 

Zeit Michol, die vast grenickt; en 't is waer,¹⁶²²

 

Indien men ooge op d'aengevochte tijden;

+ [Randschrift:] en aen de Bischoppen van Asie, die te Rome quamen.

1593 Numaes zwart altaer: het altaar van den Romeinschen afgodendienst, door Numa Pompilius ingesteld.

1597 Danckspijze: vertaling van Eucharistie.

1599 den Asiaenschen: de bisschoppen van Kl. Azië.

+ [Randschrift:] De gemelde voorbeelden van Serapion, Tharsijt, Sater en Gorgonie betuigen het verscheide gebruick van 't Hoogwaerdige, 't welck Exupeer oock betuight, en wert van Sint Ieroen geprezen.

1601-4 Vgl. hiervóór II, 1165-1234.

1605-7 Vgl. II, 1047-1141; stenende steunende, kreunende.

1609 Het eigen: het zelfde; verworf: verwierf.

1608-12 Exupeer, de Tholozaensche Herder: de H. Exuperius, bisschop van Toulouse; Bellarminus vermeldt (665 A) dit voorbeeld met verwijzing naar den H. Hieronymus (Sint Jeroen, vs. 1611, Vgl. I, 1016; II, 530); Vondel heeft blijkbaar ook hier den beoogden tekst in een brief aan Rufinus nageslagen: ‘Daer en is geen rykeren Bisschop als hy, die het lichaem van J.C. draegt in een wyme Corfken, en het dierbaer Bloet in een gelas’. (De Brieven van den H. Hieronimus vertaelt door A.v. Loo, Gendt, MDCCVII, I, blz. 131).

1613 dier Geheimnismerck: kostbaar Sakrament.

1614 overtret: overtreding in letterl. zin: de processie buiten de kerk.

1615 't nut gebruick: het nuttig gebruiken door processie enz.; 't nutten: het nuttigen in de H. Kommunie.

1616 Naerdien: Nu; dit: het nut gebruick van vs. 1615; Wondren: nl. de in vs. 1601-6 samengevatte.

1618 erfgewoont: gebruik van geslacht op geslacht; aengeblaft: uitgekreten en aangevallen, Vgl. I, 1361, 1430.

1619 Versta: zonder van schaamte rood te worden.

+ [Randschrift:] Noch beschimpen d'Onroomschen de Godtsdraght, in 't eerst niet openbaer geviert, doch de benaeude tijt verboodt dit:

1621 Godtsdraght: het ronddragen van het H. Sakrament, vgl. dit woord in heidenschen zin Samson, vs. 81, 394.

1622 Michol: volgens de kantt. de Onroomschen, vgl. II, 391-93; 1362, 1469; vast grenickt: almaar grinnikt, hoonlacht.

[p. 765]

 

Waer in het Kruis gedurigh schimp most lijden,

1625

En even pal in zeven stormen staen,¹⁶²⁵

 

Drie eeuwen langk; zoo schuw van zon en maen¹⁶²⁶

 

En starrelicht, in graven en speloncken,¹⁶²⁷

 

In kerckeren en kluisteren gekloncken;

 

Der Griecken en Hebreeuwen guighelspel

1630

En aenstoot: maer de Kerck op hare stel^1629-301630

 

Geraeckt, hief aen met stemmige ommegangen⁺

 

Van 't heilrijck Kruis. De Godtsdraght lang ontfangen¹⁶³²

 

Met korter sleep, voor 't Godtsfeest van Urbaen,¹⁶³³

 

Quam spader: 't viel oock spade eer Jesses vaen¹⁶³⁴

1635

Leviten voerde: als zy de Bontkist hieven,^1634-351635

 

Met zulck een pracht, op 't Koningklijck believen,

 

In top van eere, om heerlijck ingewijt,

 

Te schitteren in Davids berghtapijt,¹⁶³⁸

 

Op 't hooghste koor, van Salomon getimmert,¹⁶³⁹

1640

Daer zoo veel gouts der gouteeu blaeckt en schimmert.^1635-401640

 

Wie blijft zoo dom, die langkzaem onderscheit,¹⁶⁴¹

 

De Kerck in druck, of in haer majesteit?¹⁶⁴²

 

De Jode zal zijn Bontkist zoo vereeren,⁺¹⁶⁴³

 

En 't Manne, een schim, een beelt van 't lijf des Heeren¹⁶⁴⁴

1645

En Nieuw Verbont; de Kristen, koel en kout,

 

Zal zijnen Godt ontzeggen geur en gout;¹⁶⁴⁶

 

't Geen Kristus zelf, in Bethlehemsche stallen,

 

Ontfingk van 't Oost, zoo vroegh te voet gevallen,

 

Zijn arme kribbe. O schrandre suffery!^1647-491649

1650

Hoe stoft ghy noch, dat dit hervormen zy⁺¹⁶⁵⁰

 

En louteren; die cierende uwen drempel,¹⁶⁵¹

 

Met gout en toets, de Godtheit van den tempel¹⁶⁵²

1625 zeven stormen: zeven Kerkvervolgingen; in De Heerl. der Kercke, II, 828 kent Vondel er negen; gewoonlijk telt men er tien.

1626 Drie eeuwen langk: nl. tot 313.

1627 graven en speloncken: de Katakomben buiten Rome.

1629-30 Vgl. I Cor. I, 23.

1630 stel: rust.

+ [Randschrift:] gelijck sedert bleeck.

1632 ommegangen van 't heilrijck Kruis: vgl. Heerl. der Kercke, III, 621-80; Godtsdraght: het ronddragen van Christus in het H. Sakrament.

1633 korter sleep: weinig gevolg; Godtsfeest: vgl. Fête-Dieu; Urbaen: Paus Urbanus IV, vgl. II, 1273-vv.

1634 spader: daarna, nl. na de Kruisprocessies.

1634-35 Versta: ook de godsdienstige optochten van het O.T. werden betrekkelijk laat ingesteld; Jesses vaen: de koninklijke stander van 't huis David, wiens vader Jesse heette.

1635 Leviten voerde: de Joodsche geestelijkheid aanvoerde.

1638 Davids berghtapijt: David had de Ark op den berg Sion met een kostbaar tapijt bedekt, vgl. II, 388.

1639 getimmert: gebouwd.

1635-40 Vgl. het verhaal van de plechtige overdracht der Ark door Salomon naar den door hem gebouwden tempel, III Kon. VIII; 't Koningklijck believen: de wil van koning Salomon.

1640 Vgl. III Kon. VI, 22; gouteeu: de rijke tijd van Salomon; schimmert: oogverblindend schittert.

1641 langkzaem: niet of moeilijk.

1642 Versta: de Kerk tijdens de vervolging of in haar vrijheid.

+ [Randschrift:] De Kristen viert zijn onverganklijck Manne met grooter reden dan de Iode het verganckelijck.

1643 Versta: Als de Jood dan zijn Ark zoo vereert enz.

1644 schim: voor afschaduwing; beelt: voorafbeelding.

1646 geur en gout: wierook en sieraad.

1647-49 Vgl. II, 603-14.

1649 schrandre suffery: Sarkastische tegenstelling.

+ [Randschrift:] d'Onroomschen dragen een dootlijck met staetsi om, en weigeren

1650 stoft: bluft; hervormen: Alleen al 't gebruik van dit woord hier is een sarkasme.

1651 louteern: zuiveren; uwen drempel: uw woonhuis.

1652 toets: toetssteen, marmer.

[p. 766]

 

Haer eere ontzeght? die zelf een stinckend lijck⁺

 

Zijn staetsi gunt; en Godt van 't hemelrijck

1655

Zijn feest berooft en plondert zijn gewelven;¹⁶⁵⁵

 

Om dat te kost te hangen aen u zelven?¹⁶⁵⁶

 

Met staetsi draeght men 't rottend lijf naer 't graf;^1653-57

 

't Verrezen lijf, dat dooden leven gaf,¹⁶⁵⁸

 

Het levend vleesch, ja Godt en mensch te zamen,

1660

Ontzeit men wasch: is 't recht? zoo magh zich schamen¹⁶⁶⁰

 

De Bosforus, die zijnen Guldemont,⁺¹⁶⁶¹

 

Nu van de Doot geloken, tegenzont¹⁶⁶²

 

Dien klaren dagh van fackelen en stralen;¹⁶⁶³

 

Om statighlijck den balling in te halen,¹⁶⁶⁴

1665

Door duizenden van zielen, out en jong,

 

Noch hangende aen de keten zijner tong.¹⁶⁶⁶

 

Ick ga voorby den balssem van Marye,⁺¹⁶⁶⁷

 

En jongsten plicht van Heer Arimathye,¹⁶⁶⁸

 

Met Nikodeem, zoo milt, om zielloos vleesch¹⁶⁶⁹

1670

Zijn eer te biên, in 't midden van de vrees.¹⁶⁷⁰

 

Geen arent schuwt om 't Godtrijck aes te wemelen,¹⁶⁷¹

 

Dat uit het graf zich zette in top der hemelen.¹⁶⁷²

 

Alle eere ontvonckt den Heilant; 't zy die valt¹⁶⁷³

 

Of in zijn eige of onder broots gestalt:¹⁶⁷⁴

1675

Het zelve lijf behout de zelve waerde,¹⁶⁷⁵

 

In 't Paradijs om hoogh, om laegh op d'aerde.

 

d'Onroomscheit zelf, noit tegenwrijtens moe,⁺¹⁶⁷⁷

 

Staet overtuight, de Kristeer willigh toe,¹⁶⁷⁸

 

Zoo 't vleesch des Lams zy tegenwoordigh onder

+ [Randschrift:] het levendige lichaem, der zielen voetsel, deze eere.

1655 berooft: ontrooft; plondert zijn gewelven: zijn kerken leeghaalt.

1656 Dit is wel ongeveer de scherpste satyre, die Vondel ooit schreef.

1653-57 V. denkt aan de praalgraven in de herv. kerken op de plaats van het altaar, het gevolg van wat hij II, 1258-66 had gehekeld.

1658 't Verrezen lijf: van Christus.

1660 wasch: was, kaarsen.

+ [Randschrift:] Sint Ian Guldemonts lijck wert wel met fackelen geleit en ingehaelt.

1661 De Bosforus: de zeeboezem vóor Konstantinopel waar Sint Joannes Chrysostomus (Guldemont) met veel luister begraven werd, gelijk Baronius (407, 10) verhaalt.

1662 geloken: gesloten, hoort bij mont:

1663 klaren dagh enz.: de stralende fakkels maakten den nacht tot dag.

1664 balling: lang en herhaaldelijk was S. Joannes Chrys. van zijn zetel verjaagd geweest.

1666 Door zijn welsprekendheid.

+ [Randschrift:] De Maryen en Arimatye en Nikodeem balssemden en eerden Kristus lijck wel:

1667 Marye: Vondel bedoelt volgens de kantteekening mèer dan eén Maria, nl. Maria Magdalena en de andere Maria, die 't graf met specerijen gingen bezoeken, vgl. Matth. XXVIII, 1 en Luc. XXIV.

1668 jongsten plicht: Jezus' begrafenis; Heer Arimathye: Jozef van Arimathea, vgl. II, 365.

1669 Nikodeem: die mede Jezus ten grave droeg, vgl. Joan. XIX, 30; milt: hartelijk.

1670 van de vrees: voor Jezus' vijanden.

1671 Lees: Maar geen arent enz., vgl. Matth. XXIV, 28; Godtrijck aes: als 't eerste woord geen drukfout is voor Godtlijck (goddelijk) bedoelt Vondel: voedsel dat God bevat.

1672 Vgl. Eph. IV, 10.

1673 ontvonckt: is welgevallig (Wilde).

1674 Versta: in zijn menschelijk lichaam of onder de broodsgedaante.

1675 Het zelve lijf: het zelfde lichaam, nl. Christus' lichaam, dat overal en altijd een godmenschelijk lichaam is en dus op grond van de Godheid aanbeden en geeerd moet worden, vgl. II, 659-60 en vgl. Bellarminus 774 B.

+ [Randschrift:] Zommige Onroomschen bestemmen zelfs deze Kristeere,

1677 d'Onroomscheit: de Hervorming; tegenwrijten: tegenspreken.

1678 Kristeer: eer aan Chistus bewezen, vgl. noot bij II, 958.

[p. 767]

1680

En in het graen: Doch of men schoon dit wonder⁺

 

Verlochende, en alleen gezegent broot

 

Of Manne ontfing; zoo kan noch Grieck noch Joodt

 

Hen lasteren, die 's hemels gaven sparen,¹⁶⁸³

 

En op hun spoor, geleiden naer d'altaren.^1679-841684

1685

En schoon men hier slechts 't moederlijck gebodt⁺

 

Der Kercke hoorde en eerde; noch wort Godt

 

Aldus gedient in d'eere van Messias:^1685-87

 

Gelijck 't gevolgh der lesse uit Jeremias

 

U derwaert voert van eenen lager trap;^1688-89

1690

Als Rechabs neef zijn' vader Jonadab¹⁶⁹⁰

 

Gehoorzaem blijft, en weigert wijn te proeven,

 

En wijngerden en ackerlant en hoeven

 

En huis en schuur te bouwen; en bewoont

 

Zijn arme hut, met zulck een' troost gekroont,

1695

Dat Jonadab zal bloeien in zijn telgen,¹⁶⁹⁵

 

Al quaem d'Eufraet de Cederbeeck verdelgen.¹⁶⁹⁶

 

Hoe zou men nu afmalen dit geslacht,¹⁶⁹⁷

 

Gelijck of 't wijn en arbeit onrein acht,

 

En ydel zich betrouwde op menschenwetten!

1700

Het is dan nut op Kerckgeboôn te letten,¹⁷⁰⁰

 

En 's moeders last; gelijck dit trouwe zaet¹⁷⁰¹

 

Zijn vaders les en wet ter harte gaet,¹⁷⁰²

 

En schuwen leert dit gift der slangekelen;¹⁷⁰³

 

Dat godtsdienst rust alleen op schriftbevelen;¹⁷⁰⁴

1705

Dewijl Godts schrift op 't ongeschreven wijst,¹⁷⁰⁵

 

Gehoorzaemheit en Kerckgewoonten prijst;⁺¹⁷⁰⁶

 

Geheughnis houdt van tempels in te wijden,¹⁷⁰⁷

 

En Hester viert en Judiths jaergetijden.¹⁷⁰⁸

+ [Randschrift:] zoo Kristus in het H. Sakrament tegenwoordigh zy.

1683 sparen: bewaren, in eere houden.

1679-84 De Hervorming staat de aanbidding toe als Christus in het Sakrament wezenlijk tegenwoordig is: maar - zegt Vondel - ook nu de Hervorming die tegenwoordigheid loochent (of men schoon: ofschoon men) en alleen wil weten van een zeker gewijd brood, mag ze ons niet betwisten dat wij die hemelsche gave eeren. Het argument lijkt me niet sterk en is in Bellarminus niet terug te vinden.

1684 op hun spoor: op 't voorbeeld van Heiden (Grieck) en Joodt de hemelsche gaven op altaren eeren, vgl. II, 1393 en 1709 v.v.

+ [Randschrift:] Oock verplicht het Kerckgebodt de Kristenen, zoo wel als Ionadabs bevel de Rechabiten, zijn nakomelingen, zoo waert by Godt.

1685-87 Versta: En ook al onderhoudt men met processies alleen een kerkelijk (geen goddelijk) gebod: dan nog wordt God daardoor gediend.

1688-89 Versta: gelijk gij uit een minder voorbeeld (lager trap) door Jeremias (Jer. XXXV) meegedeeld, kunt besluiten ('t gevolgh der lesse).

1690 Rechabs neef: de naneven of kleinkinderen van Rechab (Rechabieten), die hun vader Jonadab gehoorzaam bleven in zijn wijn- en bouwverbod.

1695 Jonadabs nageslacht zal niet ten onder gaan.

1696 d'Eufraet: de Babyloniërs, vgl. II, 1487; Cederbeeck: de beek Cedron bij Jerusalem, genomen voor de stad zelf, zooals Euphraet voor Babylon en in vs. 1661 de Bosforus voor Konstantinopel.

1697 Versta: Hoe zou men nu deze gehoorzame familie der Rechabieten kunnen schilderen (afmalen) als enz.

1700 dan: dus; nut: nuttig.

1701 's moeders last: het gebod der Moederkerk; dit trouwe zaet: die gehoorzame Rechabieten.

1702 vaders: nl. van Jonadab, vgl. vs. 1690.

1703 En: vul in: ons; dit gift der slangekelen: Vondel doelt weer op de anti-eucharistische scheld-pamfletten der Hervorming, vgl. Ps. CXXXIX, 4 en zie de spuwende reptielen rondom Vondel-David op het titelvignet der Altaergeheimenissen.

1704 ‘De Bijbel alleen’, verklaarde de Hervorming.

1705 Versta: schuwen (vs. 1703) omdat de Bijbel zelf op de Traditie ('t ongeschreven) wijst, zie o.a. II Thess. II, 15.

+ [Randschrift:] De Hebreen vierden Hesters en Iudits gedachtenis, zonder bevel van Godt.

1706 Vgl. Hebr. XIII, 17.

1707 Vgl. hiervóor II, 1552-54.

1708 Bellarminus wijst er op (776 C), dat zoowel het bevrijdings- als het overwinningsfeest der Joden zonder eenig gebod van God respektievelijk door Esther (Hester: Esth. IX, 17-22) en door Judith (Judith, XVI, 27) waren ingesteld.

[p. 768]

 

Al draeght de Kerck aldus haer Godtheit om,^1709-vv.

1710

Noch smolt zy noit afgodisch Heidendom

 

Of Jodendom in Kristgewijde dagen.¹⁷¹¹

 

Zy weet wel kiesch dat zuurdeech uit te vagen:¹⁷¹²

 

Zy lijdt niet, dat de merckpael wort verzet,¹⁷¹³

 

Die Kristdienst scheit van 't Heidensch en Godts Wet;¹⁷¹⁴

1715

Van Isis en vrouw Ceres blinde bende,⁺¹⁷¹⁵

 

Die vierende, beooghde een Godtloos ende;¹⁷¹⁶

 

Van Talmudist, die 't kermend kint besnijt¹⁷¹⁷

 

En merckt, waer van u 't eenigh Kint bevrijt.¹⁷¹⁸

 

Hadt Zonnestadt gewoonte en tempelzeden,

1720

Bestemmende, uit heur aert, nature en reden,

 

Die 't wit verworpt, dat Godt zijn eere ontzeit;

 

Men spaer 't gezonde, en snoeie 't onbescheit.^1719-22

 

Hadt Sion iet van 't aenstaende afgetekent,⁺¹⁷²³

 

Het geen men lang aen 't Kruis voltrocken rekent,¹⁷²⁴

1725

En wort vernieuwt op zielstraf en gevaer;¹⁷²⁵

 

Men wraeck' 't verboôn, en houde 't middelbaer.⁺¹⁷²⁶

 

De goutsmit scheit zoo 't valsche van het louter.¹⁷²⁷

 

De Heiden heeft zijn offerhande en outer;

 

De Kristen oock zijn offer en altaer.

1730

Zy vieren bey hun omdraght, jaer op jaer;

 

Doch in hun wit verschillenze, in der waerheit,¹⁷³¹

 

Gelijck de nacht en middaghheldre klaerheit.

 

Het Paeschfeest wert geviert van stam tot stam,¹⁷³³

 

Zoo root geverft door 't bloedigh offerlam;¹⁷³⁴

1735

De Kristen viert het Paeschfeest op zijn wijze,

 

Door 't bloeloos Lam, der zielen offerspijze:¹⁷³⁶

1709-vv. Ook Bellarminus (772-76) weerlegt de beschuldiging van idololatria (afgoderij), maar Vondels betoog loopt anders.

1711 Kristgewijde dagen: tijden van het Christendom.

1712 kiesch: met takt en voorzichtig; zuurdeech: het bedervend element, vgl. I Cor. V, 6.

1713 de merckpael: de grens van 't geoorloofde.

1714 Godts Wet: de oude Joodsche wet.

+ [Randschrift:] De Roomsche Kerck eert geenen Afgodt: besnijt oock geene kinders:

1715 Versta: van Egyptischen en Grieksch-Romeinschen eeredienst; Isis: godin der Egyptenaren; Ceres: de graangodin der Romeinen (Demeter bij de Grieken); blinde: verblinde, vgl. Peter en Pauwels, vs. 609-11.

1716 vierende: met hun feesten en optochten; Godtloos ende: goddeloos doel.

1717 Talmudist: de na-christelijke Joden, die de besnijdenis nog toepassen.

1718 merckt: teekent met de besnijdenis, waer van u Christus ('t eenigh Kint) verlost heeft (bevrijt), vgl. Coloss. II, 11.

1719-22 Versta: als de Egyptenaren (Zonnestadt: Heliopolis) godsdienstige gebruiken hadden, die op zich zelf met natuur en gezond verstand overeenkwamen (Bestemmende), welke echter hun doel (wit), nl. een afgod te eeren verwerpen: laat ons dan het goede (gezonde) behouden en 't verkeerde ('t onbescheit) vermijden (snoeie).

+ [Randschrift:] Zij offert geen bloedige offerhande;

1723 Versta: En als de Joodsche eeredienst (Sion) iets had, dat den Christelijken ('t aenstaende) aankondigde (nl. het offer).

1724 Versta: dat nu in het Christendom ('t Kruis) vervuld is.

1725 Versta: En nu op straffe en gevaar voor de ziel moet worden vernieuwd.

+ [Randschrift:] maer behoudt middelbare ceremonien.

1726 Versta: dan wrake men het verbodene, het afgeschafte, maar behoude wat niet te veel en niet te weinig is (middelbaer).

1727 het louter: het zuivere.

1731 hun wit: hun voorwerp van vereering, het objectum cui.

1733 van stam tot stam: van de twaalf stammen van Israël.

1734 Vgl. I, 169-71.

1736 't bloeloos Lam: de onbloedige offerande van Christus, het Lam Gods, in de H. Mis; offerspijze: geestelijk voedsel, vgl. I, 2.

[p. 769]

 

Waerom? Godts lam, aen 't heiligh Kruis gehaeckt,¹⁷³⁷

 

Heeft eens voor al dien bloenden dienst gestaeckt;¹⁷³⁸

 

En nu een lam te kelen en te slaghten,

1740

Waer Kristus bloet vertreên en onrein achten.¹⁷⁴⁰

 

Zoo bouwt de Kerck op geenen weecken gront;⁺¹⁷⁴¹

 

Hoe luidt men kraey,' van menschelijcken vont,¹⁷⁴²

 

Van droom en klucht en kinderspel en grollen;¹⁷⁴³

 

Om simpel brein te helpen aen het hollen.¹⁷⁴⁴

1745

Wie dwaesheit noemt, wat eertijts zy geschiet,¹⁷⁴⁵

 

Die buigh' geen knie; verheff' zijn handen niet,¹⁷⁴⁶

 

Noch vier' geen feest: Waerom? het blijft verboden,

 

Dewijl het zweemt naer 't kerckgebaer der Joden

 

En Heidenen. Waer loopt die kintsheit heen,¹⁷⁴⁹

1750

Vermits zy walght van moeders borst en speen,¹⁷⁵⁰

 

En schimpt op 't feest der Godtsdraght, zoo vermeten!¹⁷⁵¹

 

Schoon menigh kint Emanuël, gezeten

 

Op d'ezelin, met juichen tegenging;^1752-53

 

Als David zong van Sions zuigeling,¹⁷⁵⁴

1755

Noch teêr van mont, zich mengende onder grover

 

Geluit, op 't feest, bestroit met tack en lover,^1755-56

 

Vijf dagen voor Godts bittren ommegang;¹⁷⁵⁷

 

Beginnende met bloetzweet, root en bang,¹⁷⁵⁸

 

Van hof en beeck, waer langs d'olyven ruischen,¹⁷⁵⁹

1760

En eindigende aen 't middenkruis der kruissen,¹⁷⁶⁰

 

Na zoo veel smaet en smerten, met een' snick,

 

Die 't al ontroerde, op eenen oogenblick.¹⁷⁶²

 

Nu treckt de Kerck uit alle vier de hoecken⁺

 

Der weerelt aen, en zegent al dat vloecken,^1763-64

1765

En bidt dat lijf, dat bloet, die wonden aen,

 

En eert zijn Kruis, met haer gekruiste vaen,

 

En bouwt met vreught triomfen op zijn lijden,

 

Uit danckbaerheit, in deze ondanckbre tijden.

1737 Waerom?: Waarom onbloedig?; gehaeckt: gehecht.

1738 dien bloenden dienst: de bloedige offers der Oude Wet zooals in Boek III zal worden uitgelegd.

1740 Waer: ware, zou zijn, vgl. Hebr. X, 29.

+ [Randschrift:] Zij bouwt dan op vaste gronden, acht geen ydele lasteringen,

1741 op geenen weecken: op een vasten, zie kantt.

1742 kraey: hoonroepe; vont: vondst, uitvindsel, vgl. II, 1387.

1743 Weer echo van de anti-Roomsche pamfletten; grollen: grappen.

1744 Versta: om eenvoudige menschen in de war te brengen.

1745 dwaesheit: tegen de reden; wat eertijts zy geschiet: de offers en ceremonies van Joden en Heidenen.

1746 Die: met klemtoon.

1749 kintsheit: domme eigenwijsheid, vgl. het wulpsche brein van II, 1385.

1750 van moeders: van de zorgen der Moederkerk.

1751 Godtsdraght: omdracht, processie; vermeten: vermetel.

1752-53 Vgl. II, 1517-18.

1754 Vgl. II, 1507; Sions: Jeruzalem.

1755-56 grover geluit: geluid van ouderen.

1757 Godts bittren ommegang: Jezus' droevigen tocht door Jerusalem naar Kalvarië.

1758 Op den vooravond van zijn lijden, vgl. I, 1472-85.

1759 hof: van olijven; beeck: Cedron, vgl. II, 1696.

1760 Versta: stervend aan het middelste van de drie kruisen, tusschen twee booswichten.

1762 't al: het heelal; eenen: met klemtoon, vgl. I, 1504-10.

+ [Randschrift:] En vaert danckbaer voort met hare triomfen en ommegangen, den Gekruiste ter eere;

1763-64 Vondel laat het Triomf-denkbeeld nu den vrijen loop; alle vier de hoecken: de vier windstreken.

[p. 770]

 

Zy triomfeert met pracht van wit en root,¹⁷⁶⁹

1770

De verf van schimp, voor des Gekruisten doot.¹⁷⁷⁰

 

Al 't kruistuigh, bits op knellen, quetsen, steken,¹⁷⁷¹

 

En prickelen, gedijt ten zegeteken

 

Voor 't bloeiend heir, dat in zijn orden treet;¹⁷⁷³

 

Braveerende met klock en keel den kreet⁺¹⁷⁷⁴

1775

Des lastermuils; met wieroock, zulck een aessem

 

Der lasterkeele, een graf vol stanck en waessem.¹⁷⁷⁶

 

De blijde Bruit vertoont 't heelheiligh pant¹⁷⁷⁷

 

Haers Bruidegoms, van gout en diamant

 

En 't flickeren des hemels, rijck van steenen,¹⁷⁷⁹

1780

Zoo heerlijck, als godtvruchtighlijck, beschenen.

 

Zy looft hem, die met eere en majesteit

 

Opvarende, zijn tegenwoordigheit,¹⁷⁸²

 

Hoewel bewolckt, haer liefde noit beroofde;¹⁷⁸³

 

Gelijck zijn mont op 't uiterste beloofde.^1782-84

1785

z'Ontgrendelt bly, voor d'opperste gena,¹⁷⁸⁵

 

De poort, op dat hy uit en innega,^1785-86

 

Wiens tittel blinckt aldus op heup en kleeren:¹⁷⁸⁷

 

Der Vorsten Vorst, de Heer van alle Heeren.

 

Die grootste schijnt hier kleen voor elx gezicht.

1790

Die bron des lichts benevelt hier haer licht.¹⁷⁹⁰

 

d'Almogentheit bedeckt haer alvermogen.¹⁷⁹¹

 

't Geloof alleen aenschouwt met opene oogen¹⁷⁹²

 

Zijn grootheit, glans en licht en maght en kracht

 

En d'Engelen, zijn Ridderschap en wacht,

1795

Hem bygevoeght, om onder Godts banieren

 

En Priesterdom zijn lichaems feest te vieren.¹⁷⁹⁶

 

d'Aertsengel sloot aldus zijn rede, en vloogh⁺

 

Noch sneller dan een blixemstrael om hoogh.

 

De zon verzonck, en scheen allengskens dover:¹⁷⁹⁹

1800

Ick broght den nacht met overpeinzen over.¹⁸⁰⁰

1769 De pracht der kath. liturgie vat Vondel meesterlijk in dezen glorieuzen regel samen!

1770 Christus is voor zijn dood zoowel in het wit als in het rood beschimpt, vgl. Luc. XXIII, 11 en Joann. XIX, 2.

1771 kruistuigh: martelwerktuigen.

1773 't bloeiend heir enz.: de kleurige processie, die zich opstelt.

+ [Randschrift:] den lasterlijcken afgront en altaerschenderen ter schande.

1774 klock: klokgelui; keel: kerkgezang.

1776 een graf: vgl. Ps. V, II en Matth. XXIII, 27.

1777 De blijde Bruit: de H. Kerk, vgl. Rubens' Triomf van de H. Eucharistie, bij Zeij, pl. XXXI; heelheiligh pant: het allerheiligst onderpand, het H. Sakrament.

1779 hemel: troonhemel, vgl. II, 1339, kan hier ook het baldakijn boven het tabernakel bedoelen.

1782 Opvarende: ten Hemel varende.

1783 bewolckt: omsluierd door de broodsgedaante.

1782-84 Vgl. de slotzin van het Evangelie van Mattheus: ‘Ik ben met U alle dagen tot aan het einde der wereld’, Matth. XXVIII, 20.

1785 d'opperste gena: Christus.

1785-86 Vgl. Ps. XXXIII, 7.

1787 tittel: titel, naam; vgl. Openb. XIX, 16.

1790 benevelt: bewolkt, zie vs. 1783.

1791 Versta: de goddelijke almacht bedekt zich zelf.

1792 't Geloof alleen: Zoo houdt ook Vondel, na St. Thomas Aquinas, de katholieke sola-fidesleer hoog tegenover het H. Sakrament: ‘sola fides sufficit’ (Pangue Ligua) en vgl. de titelprent.

1796 zijn lichaems feest: ‘festum corporis Christi’ zooals de Liturgie H. Sakramentsdag noemt. Hiermee sluit Aertsengel Godtvruchtigheid haar rede, begonnen II, 37.

+ [Randschrift:] Besluit des Dichters.

1799 dover: flauwer.

1800 Het einde van den tweeden dag of het tweede tijdperk van Vondels geloofsonderzoek; vgl. I, 1670.

TEKSTKRITIEK: vs. 466 heeft in de 1e ed. achter vleesch een punt-komma.

TEKSTKRITIEK: De 1e editie heeft in vs. 661 Waert.

TEKSTKRITIEK: In vs. 715 heeft de 1e editie arentsboogh.

TEKSTKRITIEK: vs. 1300, de 1e uitgave heeft achter ontdoien een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 1346, in de 1e editie staat kostelijckbeden. - vs. 1352 heeft achter uitbreken een punt.

TEKSTKRITIEK: De 1e editie heeft in vs. 1576 lasteraers.

TEKSTKRITIEK: Kantteekening bij vs. 1690 heeft al in de 1e editie.