De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[p. 652]

Altaer-Geheimenissen.
Het eerste Boeck. Offerspyze.

Ick zing van Godts Altaergeheimenissen;^{+vs. 1}

Van d'Offerspijs der heilige offerdisschen;²
Van Offereere, en eeuwige Offerhant.^2-3
Wat Serafijn, wat Goddelijck trouwant⁺⁴
Zal, daer de Kerck gevult met zoom en slippen⁵
Van Godts gewaet, nu mijn besmette lippen
Toch zuiveren met vier van 't hoogh Altaer?
Waer voor ick my met nederigh gebaer⁸
Ter aerde worp, al siddrende en verlegen⁹
Om 't stercke licht: geen arent magh hier tegen.¹⁰
De troonwacht zelf bedeckt haer aengezicht
En voeten, voor dit onverdraeghzaem licht;¹²
En rollende den galm van driemael heiligh¹³
Elckandren toe, staet naulix vast en veiligh,^4-14
De pijler beeft: de muren beven oock,
Gelijck verbaest: 't gewelfsel hangt vol roock.¹⁶

Hoe durf een worm dan 't Offerweb beginnen?¹⁷

Wat zegh ick? kan een zyworm zydraet spinnen:¹⁸
Bestelt een visch ons purper: en bekleên¹⁹

+ [Randschrift:] Voorstel des Dichters,

vs. 1 Ick zing: vgl. vs. 1 der Verovering van Grol, het klassiek begin van een epos, naar Virgilius' ‘Arma virumque cano’ en Tasso's ‘Canto l'armi pietose’.

2 offerdisschen: altaren.

2-3 De verdeeling der drie Boeken, nl. Offerspyze: de H. Kommunie; Offereere: de Aanbidding; Offerhant: de H. Mis. Vondel schrijft altijd, ook in zijn oudste verzen Offerhant of Offerhande; later dacht hij daarbij aan ‘hand’, vgl. Bespiegelingen IV, 957-58.

+ [Randschrift:] die hulp daer boven zoeckt.

4 trouwant: dienaar, met bijgedachte aan trouw.

5 gevult: nl. is.

8 gebaer: houding.

9 worp: werp.

10 magh: kan; dat de arend in de zon kan zien heeft Vondel meer dan eens.

12 onverdraeghzaem: overdragelijk; dit vs. letterlijk in III, 1118.

13 driemael heiligh: het trisagion, uit den Bijbel (Is. VI, 3; Openb. IV, 8) in de Misliturgie overgenomen en door Vondel in Lucifer, vs. 336 nagezongen.

4-14 Vgl. Is. VI, 2-7, waar de profeet verhaalt, hoe zijn besmette lippen door de gloeiende kool van een engel werden gereinigd, om voor Gods alles vervullende majesteit te verschijnen; een zelfde gedachte bezielde Vondels tijdgenoot Vinc. Contenson O.P. bij den aanhef van zijn traktaat over de Eucharistie.

16 verbaest: overmeesterd.
roock: wierook.

17 durf: durft; een worm: zoo noemt Vondel zich uit zelfvernedering, misschien met gedachte aan Ps. XX, 7; Offerweb: wat ter eere van het Offer, het H. Sakrament, geweven wordt.

18 Vgl. Hiervsalem Verwoest, vs. 2203 (Dl. 2, blz. 207) en Brvyloftbed van Hoofd en Hellemans, vs. 23-24 (Dl. 3, blz. 157).

19 Bestelt: levert; een visch: een purperslak.

[p. 653]

20

De worm en visch gekroonde mogentheên:

 

Wat schroomte kan my dienen tot verschooning;²¹

 

Indien ick nu den Bethlehemschen Koning²²

 

En zijne kribbe ontzegh mijn' offerplicht;²³

 

Het arm geschenck van een Altaergedicht?

25

Borduursels, die van gout en zilver kraecken,²⁵

 

En diamant en purper en scharlaken

 

Vercieren wel het Offerheilighdom;²⁷

 

Maer gaven zijn, naer 't hart is, wellekom:²⁸

 

't Gewilligh hart heeft eerst Godts wit getroffen.

30

De hemel neem' mijn werck aen om de stoffen.³⁰

 

Want al wat hier ontbreke aen 's Dichters maght,

 

[Die niet's vermagh, en smekende verwacht

 

De heldre vlaegh van eenen Pinxterzegen]³³

 

Dat kan de stof, te zwaer in 't overwegen,³⁴

35

Voltrecken; en voltrecken niet alleen,³⁵

 

Maer hemelhoogh verheffen, en van 't kleen

 

Ja van een Niet onendelijck vergrooten.³⁷

 

Zoo wort het slot gekust om 't ingesloten.

 

Zoo vat metael den edelsten robijn.

40

Zoo blinckt de zon in 't brosse kristalijn.^38-40

 

Mijn boezem gaet van eene Godheit zwanger,⁴¹

 

Verheffende den toon van haren zanger.⁴²

 

O IAKOB, die de Nijdigheit ten doel,⁺⁴³

 

Te Mechele, van uwen hoogen stoel,

45

Gansch Nederlant met mijter staf en wetten⁴⁵

 

Bestraelt en weit; gewaerdigh mijn trompetten⁴⁶

 

Te hooren, is dien klanck aenhoorens waert:⁴⁷

21 schroomte: vrees; kan: zou kunnen.

22 den Bethlehemschen Koning: Christus, te Bethlehem in een kribbe geboren.

23 ontzegh: zou onthouden, zou weigeren.

25 Versta: de liturgische plechtgewaden met de dik opgelegde goud- en zilverkrullen van den baroktijd.

27 het Offerheilighdom: het H. Sakrament.

28 Vgl. Dante, Paradiso, VII, 106-8.

30 de stoffen: het onderwerp.

33 vlaegh: uitstorting, vgl. de uitstorting van den H. Geest in de gedaante van vurige tongen op Pinksterdag, zoodat de apostelen vreemde talen spraken, Handel. 111, 3-4.

34 te zwaer in 't overwegen (met spelende bijgedachte aan ‘wegen’): voor Vondels begrip te zwaar:

35 Voltrecken: aanvullen.

37 onendelijck: oneindig.

38-40 Prachtige voorbeelden hoe iets kostbaars in iets minderwaardigs besloten kan zijn; kristalijn: glas.

41 Vgl. ‘Est deus in nobis’, Ovidius, Fasti, VI, 5; ‘Een God bezit mijn ziel’, Tortsen van A. Krombalch enz., vs. 7 en Danckoffer aen David de Willem, vs. 26.

42 haren zanger: Vondel zelf.

+ [Randschrift:] Toe-eigeninge aen den Aertsbisschop van Mechelen.

43 Iakob: Jacob Boonen, geb. te Antwerpen 1573, bisschop van Gent in 1617, aartsbisschop van Mechelen in 1621, overleed te Brussel in 1655 en in de S. Rombouts te Mechelen bijgezet. Groot vereerder van Ruusbroec en mild voor de armen, heet hij de vermaardste onder de primaten van België uit vroeger tijd. Zie Dr. Foncke in De Katholiek, 1909, II, 70. Hij diende Vondels dochter Anna het Vormsel toe en beantwoordde de Opdracht der Altaergeheimenissen met een dankbrief en een schilderij, beide verloren evenals het toegezonden ex. van het leerdicht. Het lot van het altaarstuk verhaalt Brandt (ed. Verwijs) blz. 68. Van Lenneps verhaaltje over Boonens voorliefde voor Cats boven Vondel (IV, 620) steunt nergens op; de Nijdigheit ten doel: Boonen werd ten onrechte van Jansenistische gevoelens beticht.

45 Gansch Nederlant enz.: of dit juist is, betwijfel ik.

46 weit: weidt, vgl. Joan. XXI, 15-17.

47 dien klanck: om welluidendheid in pl. v.: die klanck.

[p. 654]

 

Want uwe drift en gloeiende yver paert⁴⁸

 

Godtvruchtigheit en Godtgeleertheit t'zamen;

50

Twee perlen, die Aertsbisschoppen betamen.

 

Zoo zulck een Licht mijn smetten merck' van veer;

 

Dat streckt my niet tot schande, maer tot eer.

 

Geen wisser toets dan uw eerwaerdighste oordeel.

 

Wie leerzaem is, trecke uit bestraffing voordeel.^51-54

55

Toen d'Engel sloot het weeligh Paradijs,⁺⁵⁵

 

Kost Adam, by vergangkelijcke spijs,⁵⁶

 

Zijn leven wel een ry van eeuwen recken;⁵⁷

 

Doch most in 't endt den Doot ten aze strecken;⁵⁸

 

Naerdien hy noit moght plucken 't hemelsch ooft,

60

Dat lijf en ziele onsterflijckheit belooft.^59-60

 

Zoo quam de Doot al zijn geslacht braveeren.⁶¹

 

Hy zagh allengs 't natuurlijck vier verteeren⁶²

 

Zijn mergh en sap; niet langer onderstut⁶³

 

Van 's levens vrucht. Wat was 't dien balling nut⁶⁴

65

Te leven, en al etende te sterven?⁶⁵

 

Een appelbeet kost lijf en ziel bederven:⁶⁶

 

Een dolle lust bekomt den mensch zoo zuur.⁺⁶⁷

 

Helaes! wat raet? De steenende Natuur,⁶⁸

 

Verzwackt, geknackt, gebiet in alle hoecken⁶⁹

70

Naer artseny, voor lijf en ziel, te zoecken:⁷⁰

 

Te vragen, van 't begin ten einde toe,

 

Naer tegenspijs, die eeuwigh stercke en voe;⁷²

 

En ga te slaen, waer langs de handen wijzen⁺⁷³

 

De rechte vrucht, die werelden kan spijzen.

75

Dus uit den staet der eerste onnozelheit⁷⁵

48 drift: geestdrift.

51-54 Carel van Mander de Oude schreef in de voorrede van zijn Schilder-boeck (1604): ‘Wie met verstant berispt, doet datmen voordeel heeft’.

+ [Randschrift:] Inleidinge, geschept uit 's menschen nootdruftigheit, gesproten uit het verbodt van den boom des levens en de vrucht der onsterflijckheit.

55 Vgl. Gen. III, 24 en 17.

56 Kost: kon.

57 een ry van eeuwen: volgens Gen. V, 3 werd Adam 130 jaar.

58 most: moest.

59-60 't ooft, dat enz.: nl. de vruchten van den boom des levens, Gen. II, 9.

61 al zijn geslacht: het heele menschelijke geslacht; braveeren: overheerschen, Rom. V, 12-14.

62 't natuurlijck vier: de warmte van de zon en het eigen lichaam droogde Adam ten slotte uit.

63 niet langer enz.: na den zondeval mocht Adam niet langer eten van 's levens vrucht, bedoeld in vs. 60.

64 balling: uit het Paradijs verjaagde.

65 Vgl.: ‘dit sterfelijk leven of deze levende dood’ van S. Augustinus, Confess. I, VI.

66 kost: kon.

+ [Randschrift:] Weshalve de mensch, na den val, heil en hulp zoeckende, onderwezen en getroost wort,

67 dolle: dwaze.

68 steenende: kreunende.

69 Volgens de katholieke leer verloor de mensch door Adams zonde niet alleen de bovennatuurlijke bevoorrechting en vriendschap Gods, maar werd ook zijn natuur gewond door onwetendheid, zwakheid van wil, begeerlijkheid en prikkeling, zoodat de mensch tot het kwade neigde; ook het lichaam kreeg door onderworpenheid aan ziekte en dood aan die algemeene verzwakking zijn deel.

70 Zoodat de mensch van zelf naar geestelijke en lichamelijke geneesmiddelen (artseny) uitzag.

72 Naer tegenspijs: een genezende spijs tegen de doodende van 't Paradijs, antidotum, ‘een rechte tegengift voor Evaes slangespijs’, Heerl. der Kercke, III, 640.

+ [Randschrift:] door Beelden, Profecyen en Beloften.

73 de handen: nl. der Beelden, Profetiën in Beloften in het Oude Testament, als voorafschaduwing van de volheid der tijden in Christus.

75 Dus: aldus; den staet der eerste onnozelheit: den staat der oorspronkelijke onschuld of gerechtigheid, waarin de mensch door God boven het postulaat van zijn natuur verheven was; vgl. Vondels keurig dogmatische uiteenzetting in 't Berecht van Adam in Ballingschap.

[p. 655]

 

Gedreven, en van vrouw Natuur geleit

 

En hare wet, langs scherpe doornewegen,^76-7777

 

Komt my, na meer dan tien paer eeuwen, tegen⁷⁸

 

Melchisedech, gelijck gestiert van Godt⁺

80

Den helt te moet. Hy zegent hem en Loth,⁸⁰

 

En offert wijn en weite aen zoo veel knechten,⁸¹

 

En Abraham, den veltheer; na het vechten⁸²

 

En d'overhant tot danckbaerheit gereet:⁸³

 

Doch Abraham erkaeuwt het geen hy eet,⁸⁴

85

Met rijp verstant; en ziet, ten troost der vromen,

 

Van verre een' Vorst en hooger Priester komen;⁸⁶

 

Een heiligh hooft, dat hen met offer toeft.⁸⁷

 

Aertsvader, die met uwe tonge proeft,⁸⁸

 

Uit slechter korst, een eedler artsenye,⁸⁹

90

En suickerkruim; wat spreeckt die schilderye,⁹⁰

 

't Gedootverft beelt van dien Melchisedech?⁹¹

 

Hy belght het zich, en gaet misnoegend wech,⁹²

 

En weigert ons 't bedietsel van dit voorbeelt,⁹³

 

Tot op een tijt, van Godt bequaem geoordeelt,

95

Voor zulck een les en overrijcke stof.

 

De harssens zijn in d'eerste school te grof.

 

Laet Moses, Godts vertolcker, dan eerst slijpen⁺⁹⁷

 

Het stomp vernuft, te langsaem in 't begrijpen.^96-98

 

Hy toont my 't feest, dat zeven dagen duurt,⁹⁹

100

En leeft by broot, doch zoet en ongezuurt.¹⁰⁰

76-77 vrouw Natuur en hare wet: de natuurwet, het zedelijk besef in 't menschelijk hart gegrift en nog door geen positieve wetten nader bepaald; dit gebeurde pas onder Mozes.

77 doornewegen: vgl. Gen. III, 18.

78 na tien paer eeuwen: na 2000 jaren; de in V.'s tijd nog algemeen aangenomen bijbelsche tijdrekening stelde de schepping van Adam ± 4000 jaar v. Chr.; ruim 2000 jaren later het optreden van Abraham en Melchisedech.

+ [Randschrift:] Melchisedech, een voorbeelt in den staet der nature.

80 Den helt: Abram; Hy: Melchisedech, koning van Salem en priester van den Allerhoogste, Gen. XIV, 18; Loth: Abrams broer; zie voor Adam, Melchisedech, Abram en Loth: De Helden Godes, (Dl. 2, blz. 316, 326-30).

81 weite: brood; aen: versta: voor; knechten: krijgsknechten.

82 Abraham: om 't metrum voor Abram, zooals de aartsvader toen nog heette, vgl. Gen. XVII, 5.

83 d'overhant: de overwinning, door Abraham vlak te voren op zijn vijanden behaald.

84 erkaeuwt: herkauwt, overdenkt; het geen hy eet: de mystieke beteekenis van dit voedsel.

86 een' Vorst enz.: Christus.

87 met offer toeft: met een offer afwacht.

88 Aertsvader: tot Abraham gezegd.

89 Uit slechter korst: uit zulk een eenvoudig, gewoon brood als Melchisedech offerde.

90 suickerkruim: brood van de allerfijnste soort; schilderye: voorafbeelding.

91 't Gedootverft beelt van dien Melchisedech: de in eersten aanzet geteekende schets van Christus, den eigenlijken hoogepriester; doodverven is in de grondverf zetten. Bij Bellarminus (399. B) vond Vondel tal van uitspraken van Kerkvaders, die het brood van Melchisedech aanwezen als een eerste insinuatie van de Eucharistie; zijn vss. werken 't woord van S. Chrysostomus uit: ‘Gij ziet hoe ons Sakrament wordt aangeduid (insinuatur); ge hebt het voorbeeld (typus) gezien, let nu op de werkelijkheid’.

92 Abram is verstoord (belght het zich) en verdwijnt misnoegd (misnoegend) om de ontijdige vraag: wat het brood van Melchisedech beduidt.

93 't bedietsel: de beteekenis.

+ [Randschrift:] Moses eerstelingen en brooden wijzen op wat beters.

97 Moses, Godts vertolcker: die de wet Gods aan de Joden openbaarde.

96-98 Vondel geeft hier en in de volgende vss. te kennen, hoe hij in zijn doopsgezinden tijd (d'eerste school) te vergeefs naar de beteekenis der broodfiguren van het O.T. gezocht heeft; vgl. ‘d'eerste ploy van errefleer’ enz. in Geboortezang aan Gregorius Thaumathurgus, vs. 38-52.

99 Op Gods bevel stelde Mozes het Paaschfeest in, d.i. het feest der ongedeesemde brooden dat zeven dagen duurde, Exod. XII, 15.

100 ongezuurt: ongedeesemd, ongegist.

[p. 656]

 

Hy draeght Godt op zijn air, van 't velt gesneden,

 

En d'eerste bloem van 't meel, dat zich liet kneden.^101-2

 

Wat zeggen broot en garf en bloem van graen.¹⁰³

 

Ick smaeck vergeefs, en kan noch niet verstaen¹⁰⁴

105

Wat 's hemels tolck den stammen in wil luisteren.¹⁰⁵

 

Of heeft hy lust zijn ooghmerck te verduisteren?

 

Hy wijst my naer Godts hut, daer Levijs hant¹⁰⁷

 

Tapijten voor Aärons zonen spant.¹⁰⁸

 

Hoe schittert hier de schacht der Cherubijnen!¹⁰⁹

110

Ick zie om hoogh een' hemel nederschijnen;

 

Ick zie hier loof en bloemen geschakeert,^110-11

 

Zoo kunstigh, dat de kunst natuur braveert.¹¹²

 

De kandelaer met zeven tacken, louter

 

Van gout, beschijnt den gulden wierroock-outer

115

En disch, met korst van terwebloem gelaên.^113-15

 

Ghy Priesters, zeght; wie zet zijn mont hier aen?¹¹⁶

 

Zy roepen: wacht, ay, wacht u t'overschrijden

 

Dien drempel, noit betreên van ongewijden,¹¹⁸

 

Maer van den zool des Priesterdoms, gekleet¹¹⁹

120

In zuiver sneeuw. De Priester nut en eet,¹²⁰

 

Op zijne beurt, van d'eene weeck tot d'ander,

 

Dees toonkorst, dus gestapelt op malkander:¹²²

 

Doch niemant durf aen dezen spijsdisch gaen,

 

Ten zy hy zich van wijn en vrouwen spaen'¹²⁴

125

En heikruit; oock de handen zuiver wassche,¹²⁵

 

Waer me hy slaght, en d'offers leit in d'assche.¹²⁶

 

Indien dees disch ons noodight aen een' disch,¹²⁷

 

Die verder reickt dan 't Oost van 't Westen is;^127-28

101-2 Het eerste koren moest God dan geofferd worden, Exod. XXXIV, 22.

103 Wat zeggen: lees: Wat zèggen. De zin is: welke diepere beteekenis heeft dit alles?

104 smaeck: proef, in den zin van: ik tracht te begrijpen; 't vers herinnert aan Vondels twijfeltijd.

105 den stammen: de 12 stammen van Israël; luisteren: fluisteren: zacht te kennen wil geven door de verre aanduiding van dat brood; Bellarminus (399, C) haalt S. Irenaeus aan, die de Eucharistie met het brood der eerstelingen vergelijkt.

107 Godts hut: de tabernakel, beschreven in Exod. XXVI; Levijs hant: de Joodsche altaardienaars, die uit den stam van Levi waren en het heiligdom moesten verzorgen Num. III, 6-8.

108 Aärons zonen: de priesters.

109 de schacht: de vleugel, het vleugelpaar van de twee gouden Cherubijnen, die op de Ark knielden, Exod. XXV, 18.

110-11 De tabernakelsier was tot in onderdeelen voorgeschreven, Exod. XXIV.

112 braveert: tart of overtreft.

113-15 Kandelaar met zeven armen, reukaltaar en tafel met twaalf toonbrooden werden volgens goddelijk voorschrift in den tabernakel bewaard, l.c.; korst van terwebloem: tarwebrood.

116 wie zet enz.: de priesters mochten van de toonbrooden eten, Levit. XXIX, 32, maar Vondel bedoelt: wie van u proeft de beteekenis dier brooden?

118 Dien drempel: van den tabernakel, waar alleen de priesters in hun ambtsgewaad mochten binnengaan, Exod. XXX, 20.

119 den zool: den voet.

120 in zuiver sneeuw: wit priestergewaad; nut en eet: tautologie.

122 toonkorst: toonbrood; dus gestapelt enz.: zes aan weerskanten, Levit. XXIV, 5-9.

124 spaen: spene, onthoude.

125 heikruit: erica, wsch. bedoeld als een plant, waaruit gistende drank wordt gemaakt, aan de dienstdoende priesters evenals wijn en vrouwenomgang verboden, Levit. VI, 16; Num. VI, 4; oock de handen enz. Exod XXX, 18-20.

126 leit in d'assche: verbrandt.

127 noodight: voorbereidt, heenwijst. Meesterlijk laat Vondel de vervulling der voorafbeeldingen door zijn woorden heenspelen.

127-28 een disch die enz.: een tafel, bereid voor alle menschen van de heele wereld, de Kommuniebank in de katholieke Kerk, vgl. Malach. I, 11.

[p. 657]

 

Wat zuiverheit, wat temlust wil hem voegen,¹²⁹

130

Die daer gebeên, zich zelven zal vernoegen?¹³⁰

 

Wanneer hy nut geen uitgeleze terw,¹³¹

 

Maer voetsel, dun bestreken met haer verw;¹³²

 

En van wiens deught en kracht wy zouden roemen,¹³³

 

Zoo Moses, die noch stamelt, dit kost noemen.¹³⁴

135

Dus spreken zy, en duisternis betreckt⁺¹³⁵

 

Het huttapijt, dat Levijs aenzicht deckt.

 

'k Hoor zucht op zucht, en nock op nock, in 't ende

 

Dit droef geluit van voorgespelde ellende:

 

Och toondisch! och! wy zien den tempelschat¹³⁹

140

En 't Heilighdom der Priesterlijcke stadt¹⁴⁰

 

Met u vervoert, door 't bloedigh puin der vesten,

 

Van eene beeck, naer eenen stroom, in 't westen;¹⁴²

 

Daer 's weerelts hof met zeven toppen rijst¹⁴³

 

Gelauweriert; en met den vinger wijst¹⁴⁴

145

Den Vorst, van witte eenhoornen voortgetogen,¹⁴⁵

 

Die, als een zon, bekoort veel duizent oogen,

 

Om ga te slaen, hoe hy zijn staetsi houdt

 

Met Arons rock en 't godtgeheilight gout.¹⁴⁸

 

Wy zien van veer noch toonkorst overbleven,¹⁴⁹

150

Na 'et kindervleesch; waer door de moeder 't leven

 

Moet bergen, voor het zwaert van hongers noot.^150-51

 

Misbruick dan vry Godts disch, en 't heiligh broot,¹⁵²

 

Ja trappel dol een hemelscher met voeten.¹⁵³

129 zuiverheit: van ziel; temlust: zelfbedwang, Coornhert gebruikt dit woord voor continentia in zijn Wellevensconste VI, 5.

130 gebeên: uitgenoodigd; zal vernoegen: wil verzadigen.

131 uitgeleze terw: tarwebloem.

132 dun bestreken enz.: alleen aan den buitenkant de kleur van tarwe dragend. Dit doelt op het brood der Eucharistie, in wezen het lichaam van Christus, maar alleen naar den schijn van kleur, vorm enz. brood.

133 deught: voortreffelijke eigenschappen; wy: de priesters der Oude Wet.

134 Moses, die noch stamelt: als een onvolgroeid kind, daar Mozes met zijn wetgeving over toonbrood enz. niet de volle waarheid onthult; kost: kon.

+ [Randschrift:] Uitspanning, over het omvoeren der toonbrooden, in Vespasiaens triomf.

135 zy: de oude priesters; duisternis betreckt enz.: al de luister van den ouden eeredienst zal eens verduisterd worden, ja smadelijk tenonder gaan: dit voorzien de Joodsche priesters in een vizioen van de verwoesting van Jerusalem door de Romeinen in 70 na Chr.

139 toondisch: tafel der toonbrooden, niet voorbestemd om te blijven bestaan.

140 't Heilighdom enz.: de heilige voorwerpen (ark, kandelaar, tafel enz.) van Jerusalem, die door de Romeinen in triomf werden meegevoerd, zooals op den Titusboog te Rome nog te zien is.

142 Van eene beeck enz.; van de beek Cedron naar den Tiber.

143 Rome de hoofdstad der Romeinsche keizers, en op zeven heuvelen gebouwd.

144 Gelauweriert: met lauwerkransen van de overwinning gesierd.

145 Den Vorst: keizer Vespasianus, in wiens naam zijn zoon Titus Jerusalem innam; witte eenhoornen; op de reliefs van den Titus-boog komen witte paarden voor; van de hiergenoemde fabeldieren is in Hiervsalem verwoest geen sprake; Flavius Josefus vermeldt in den triomfstoet alleen ‘zeldzame dieren’, Van den oorlog der Joden tegen de Romeinen, VII, 17; misschien heeft Vondel aan de middeleeuwsche duiding, die in den eenhoorn een beeld van Christus zag, gedacht.

148 Arons rock: de meegevoerde Joodsche priesters.

149 van veer: uit de verte; overbleven: overgebleven.

150-51 Zinspeling op de Joodsche moeder die haar kind verslond, zeer drastisch door Vondel behandeld in Hier. Verwoest, vs. 779-906.

152 Hier neemt Vondel zelf 't woord tegen het verworpen Jodendom; 't heiligh broot: de toonbrooden.

153 een hemelscher: brood, de Eucharistie, door Christus beloofd, maar door de Joden verworpen, Joan. VI, 53, 65, 67.

[p. 658]

 

Te zijner tijt zult ghy met honger boeten

155

Uw dertelheit, die 's hemels deught verfoeit.¹⁵⁵

 

Aenschouw nu, hoe gebonden en geboeit,

 

Gevleugelt en in ketenen geslagen,¹⁵⁷

 

Zy hangends hoofts, voor dien ivoiren wagen¹⁵⁸

 

Der droncke Wraeck, ter poorte in, door een straet¹⁵⁹

160

Met volck geboort, erkauwen hunnen smaet¹⁶⁰

 

En naeckte schande; en hooren vast de leeuwen,¹⁶¹

 

In 't diereperck, om Jootsche spieren schreeuwen;¹⁶²

 

Te vet gemest met spieren van het lam,¹⁶³

 

Zoo lang misbruickt op 't Paeschfeest; dat hen quam¹⁶⁴

165

Vermanen: hoe zy na langdurigh zuchten¹⁶⁵

 

Den wreeden Nijl en 't ysren juck ontvlughten;¹⁶⁶

 

Toen d'Engel 's nachts alle eerstgeboornen sloegh,¹⁶⁷

 

En Israël om Memfis dootbaer loegh.¹⁶⁸

 

My zou alree 't onnozel blaten jammeren,⁺¹⁶⁹

170

En jaerlijx bloên der uitgekeurde lammeren,¹⁷⁰

 

Die huis by huis bestrijcken met hun bloet,

 

Waer van ick voel een' voorschrick in 't gemoedt;¹⁷²

 

Had Godt niet zelf door zijnen Tolck bevolen¹⁷³

 

Dit offerfeest; waer onder schijnt gescholen

175

Het diep geheim van malsser offerspijs,¹⁷⁵

 

En 't Paeschbancket; dat op een nieuwe wijs,¹⁷⁶

 

Na 'et lang verloop der offerbloedige eeuwen,¹⁷⁷

 

Verdooven zou het Paeschmael der Hebreeuwen;

 

Wanneer al 't volck met kracht den hals ontruckt

180

Het juck, dat ruim zoo hardt de necken druckt,¹⁸⁰

 

Als Faroos boey haer overheerde vreemden.¹⁸¹

155 Uw dertelheit: door weelde verwend, vgl. Num. XXI, 5; deught: weldaad.

157 Gevleugelt: de handen gebonden.

158 Zy: de gevangen priesters; ivoiren wagen: met ivoor beslagen triomfwagen.

159 Der droncke Wraeck: bloeddronken wraakneming.

160 geboort: gezoomd; erkauwen: herkauwen, overdenken.

161 naeckte schande: ontbloote, voor ieder geopenbaarde schande; vast: reeds.

162 diereperck: de arena; spieren: vleesch. Joodsche jongelingen werden veroordeeld, om met de wilde beesten te vechten.

163 Wel sterk typeert Vondel het materialisme van 't vervallen Jodendom!

164 hen: de Joden.

165 Vermanen: eraan herinneren.

166 Den Nijl: Egypte; 't juck: de harde slavernij. Het Paaschlam was door Mozes ingesteld als een herinnering aan der Joden verlossing uit de Egyptische dienstbaarheid.

167 Alle eerstgeborenen van mensch en vee werden bij de Egyptenaren gedood; alleen die der Joden niet, Exod. XII, 23-30.

168 Israël: het Joodsche volk; Memfis dootsbaer: de dooden der Egyptenaren, wier hoofdstad Memfis heette; loegh: lachte.

+ [Randschrift:] Het voorbeelt van het Paeschlam.

169 onnozel: onschuldig.

170 bloên: bloeden, slachten; uitgekeurde: uitgekozen.

172 De Joden moesten de posten van hun deuren bestrijken met het bloed van het jaarlijks geslachte Paaschlam, als herinnering aan het teeken van hun bevrijding in den Egyptischen doodsnacht, Exod. XII, 23.

173 zijnen Tolck: de Godstolk Mozes, vgl. vs. 97.

175 malsser: het Paaschlam mocht niet ouder dan één jaar zijn, Exod. XII. 5; het vleesch was dus malsch en smakelijk als voorbeduiding van de geestelijk nòg lekkerder offerspijs, het Paaschlam Christus.

176 't Paeschbancket: de Paaschmaaltijd.

177 offerbloedige eeuwen: de vele eeuwen waarin de bloedige slachtoffers van runderen enz. gebracht waren,

180 Het juck: 3de nvl.; dat ruim enz.: dat nog veel erger enz., bedoeld is het juk der zonde.

181 Faroos boey: de Egyptische slavernij; overheerde vreemden: onderdrukte vreemdelingen, de Joden.

[p. 659]

 

Wat kudde is dat, die om veel schooner beemden,¹⁸²

 

Geschoeit, gestaeft, het duister Rijck vergeet,¹⁸³

 

En reisree, meer dan jaerlix 't Paeschlam eet?¹⁸⁴

185

Men antwoort: spaer dees vraegh voor rijper jaren:¹⁸⁵

 

Genoegh u nu met bloesem knop en blaren¹⁸⁶

 

Der wet, tot dat ghy, in gezonder lucht,¹⁸⁷

 

Op klaygront pluckt de waerheyt en haar vrucht,^187-88

 

Gelaeft met dauw, gekoockt door zonneschijnen

190

Van Godts gena. De dorheit der woestijnen,

 

Het grazelooze en noit geploeghde Sin¹⁹¹

 

Belet den toght en roept den honger in:

 

Het dorre Sin, daer zes paer stammen lagen,

 

En hadden om d'Orakelhut geslagen¹⁹⁴

195

Hun leger, net en vierkant, in der haest,

 

Naer ieder oort, waer uit de hooftwint blaest.¹⁹⁶

 

Zy zien de hey verdroogen en verdorren,¹⁹⁷

 

En vallen voort den Leitsman aen met morren¹⁹⁸

 

En dreigen. Godt verdaeght, op dat gerucht

200

En Moses klaght, zijn Geesten in de lucht:²⁰⁰

 

Daer zamelt strax een heir, om hoogh geboren,²⁰¹

 

Om 's Godtheits wil uit Gabriël te hooren.²⁰²

 

Hy spreeckt aldus: mijn broeders, die een lot

 

En zelve deel ontfangen hebt van Godt,^203-4

205

En waeckt met my, ten dienst van 't uitverkoren

 

Geslacht, aen 't welck van boven wiert beschoren^205-6

 

D'erfzegening van 't melck-en-honighlant;²⁰⁷

 

Ziet neder, wie zijn pauwelioenen spant,²⁰⁸

 

Op zulck een' gront, onmaghtigh 't lijf te voeden.²⁰⁹

182 kudde: volk; veel schooner beemden: dan het beloofde land van Kanaän, nl. de Hemel.

183 Geschoeit, gestaeft: met schoenen en staf: het Paaschlam moest vlug en in reiskleed genuttigd worden, om de herinnering aan den uittocht van Egypte. Exod. XII, 11; het duister Rijck: Egypte, herhaaldelijk, ook om etymologische redenen, door Vondel duister genoemd, vgl. Egyptische duisternis, één der 10 plagen.

184 reisree: reisvaardig; meer dan jaerlix: meer dan eens per jaar; aanduiding van de veelvuldige Kommunie, vgl. vs. 1440, 1528; Bellarminus bespreekt het paaschlam als voorafbeelding van de Eucharistie, 399, D.

185 Men antwoort: spaer enz.; weer persoonlijke herinnering aan Vondels langen geloofsstrijd.

186 Genoegh: Vergenoeg; bloesem enz.: de voorbeduidingen en beloften.

187 Wet: Oude Wet.

187-88 gezonder lucht, op klaygront: in de gunstiger sfeer van de vervulling.

191 grazelooze: graslooze; Sin: de woestijn tusschen Elim en den Sinaï, Exod. XVI, 1.

194 d'Orakelhut: de tent met de Verbondsark, waar God tot het volk sprak.

196 Naar iedere windstreek.

197 de hey: de heigrond van den woestijn.

198 den Leitsman: Mozes; het morren enz. der Joden naar de vleeschpotten van Egypte: Exod. XVI, 2-3.

200 zijn Geesten: de Engelen.

201 zamelt: komt samen; strax: terstond; een heir, om hoogh geboren: in den Hemel geschapen engelen.

202 uit Gabriël: deze aartsengel is in den Bijbel gewoonlijk de verkondiger van 's Godtheits wil, zie Dan. VIII, 16; Luc. I, 19, 26 en vgl. Lucifer, waar Gabriël heet ‘Godts Geheimnistolck’.

203-4 Hy: Gabriël; een lot en zelve deel: één lot en eenzelfde deel, nl. de zalige aanschouwing Gods, vgl. Lucifer, vs. 503.

205-6 't uitverkoren geslacht: het Joodsche volk.

207 D'erfzegening enz.: de zegen en 't duurzaam bezit van Kanaän, het land van melk en honig, Exod. III, 8, 17.

208 pauwelioenen: tenten.

209 Op zulck een' gront: Op zoo'n dorren grond.

[p. 660]

210

De honger noopt de razende gemoeden,²¹⁰

 

Nu graen en meel en voorraet zijn verteert,²¹¹

 

Tot wanhoop: gaet dan wacker toe, en keert²¹²

 

Dien storm; en voedt dees pelgrims, op Godts bane,²¹³

 

Tot datze treên op d'oevers der Jordane.²¹⁴

215

Op dat gebodt verdeelt zich 't vlugge heir⁺²¹⁵

 

In twee: de helft om aen 't Arabisch meir²¹⁶

 

Een dicke wolck van quacklen op te jagen:²¹⁷

 

En eer de zon de westkim raeckte, zagen²¹⁸

 

De pellegrims 't gewemel en gekriel

220

Der quackelschim, die op hun tenten viel.²²⁰

 

Met eenen streeck de vlught met moede vlogels.²²¹

 

Men vangt, men pluckt, men braet en stooft de vogels,

 

En eet dit vleesch; waer door alreede straelt

 

Het vleesch van 't Woort, noch niet om laegh gedaelt.²²⁴

225

Maer d'andre helft, wie Godt dien last betrouwde,⁺²²⁵

 

Blaest door de lucht met winterkille koude;

 

Terwijl om hoogh de tijm en roozeblaên²²⁷

 

En lelien, van honighdauw gelaên

 

En met de roe van Gabriël geslagen,²²⁹

230

Besprengkelen met versche druppelvlagen

 

De lucht om laegh; daer zy, als hagelsteen,

 

Gestremt, van 't heir der Englen, naer beneên,²³²

 

Het leger, dat gedeelt leit in zijn orden,²³³

 

Als in den mont en toegehagelt worden.

235

Allengskens brack de dagh in 't oosten aen:

 

De morgenstar was noch niet opgestaen:

 

De Leitsman met zijn' broeder hiel, in 't midden²³⁷

 

Der Priesteren, vast aen met vierigh bidden;²³⁸

 

Toen uit den schoot en hant en nuchtren mont

240

Der Engelen, een morgenlucht den gront,²⁴⁰

210 noopt: prikkelt, jaagt op.

211 Hendiadys voor voorraad van graan en meel.

212 gaet wacker toe: weest ijverig.

213 Dien storm: van oproer; pelgrims, op Godts bane: de Joden, naar Gods aanwijzing op weg naar het Beloofde Land, tevens als afbeelding van den mensch, die door de woestijn der wereld naar den Hemel pelgrimeert.

214 Jordane, die van 't Oosten toegang gaf tot Kanaän. vgl. Ps. LXXVII en Vondels vertaling van dien Harpzang, vs. 69-v.v.

+ [Randschrift:] Van de Quackelen.

215 't vlugge heir: der engelen.

216 't Arabisch meir: een door Vondel gefingeerde binnenzee in het nabijliggend Arabië.

217 quacklen: kwartels, vgl. Exod. XVI, 13.

218 vóór zonsondergang.

220 quackelschim: de wolk van kwartels.

221 Met eenen: meteen; de vlught: de zwerm; vlogels: vleugels.

224 Het vleesch van 't Woort: Christus, het vleeschgeworden Woord des Vaders, die zijn lichaam onder broodsgedaante tot spijs zal geven; noch niet enz.: nog niet als mensch op aarde gekomen; Joan. I, 14.

+ [Randschrift:] Van het Manne.

225 d'andre helft: van de engelenschaar; rein dichterlijke voorstelling van het wonderbaar ontstaan van het Manna. Bellarminus heeft: ‘Het Manna ontstond in de handen der engelen, daarom heet het Brood der engelen’, Ps. LXXVII, Sap. XVI (401 C.).

227 tijm: sterk geurende heester.

229 de roe van Gabriël: als een tooverstaf.

232 van: door.

233 Het leger: het in de woestijn gelegerde volk, 3e nvl.

237 De Leitsman: Mozes; zijn' broeder: Aäron; hiel: hield.

238 vast: voortdurend.

240 morgenlucht: morgenkoelte.

[p. 661]

 

(Terwijl de dagh verdoofde 's hemels lampen)²⁴¹

 

Quam zuiveren van ongezonde dampen,

 

En reinigen de lantstreeck hier ontrent.²⁴³

 

Dat ruischen suisde al voort, van tent tot tent,²⁴⁴

245

En scheen gelijck een troostbo voor hun allen.²⁴⁵

 

Zy luisterden, tot datze hoorden vallen

 

Dien hagel, als kristal, van dack tot dack.

 

Al 't leger vloogh ter hutte uit: ieder sprack,

 

Of riep vast: wat is dit? dan d'een, dan d'ander.²⁴⁹

250

Zy zagen 't velt, gelijck met koriander²⁵⁰

 

En rijp, bestroit. Het lagh' er kleen en ront,²⁵¹

 

En tusschen rijp en dauwdrop, en gezont,

 

En voedtzaem, juist van smaeck als bloem van terwe,²⁵³

 

En honigh: noit droegh winter witter verwe.²⁵⁴

255

De Leitsman danckt den Vader, die in noot²⁵⁵

 

Zijn kinders spijst, uit zijnen milden schoot.

 

Hy roept: waer zijn d'oproerigen gebleven?

 

De hemel schaft ons voetsel om te leven.

 

Daer gaet terstont een danckbaer veltgeschrey²⁵⁹

260

Al t'effens op: men huppelt, rey aen rey,²⁶⁰

 

En zingt van vreught: wie kan zijn vreught bestieren?

 

Zy grimmelen op 't velt, zoo zwart als mieren;²⁶²

 

En zamelen dien gragen morgenbuit,²⁶³

 

En hemel-oeghst. Al d'Englen kijcken uit²⁶⁴

265

Het helder blaeuw, en zien, hoe alle staten

 

En sexe en oude, in 't hondert uitgelaten,^265-66266

 

Vergaderen, in schotel korf en kruick,

 

't Geen 's hemels gunst hun schonck tot nootgebruick.

 

O vraeghbroot! met wat verf zal ick u malen,²⁶⁹

270

Die met een maet van veertigh eierschalen²⁷⁰

 

Den gulzigaert en matigen verzaet?

 

Wie gierigh raept, behoudt geen overmaet.

 

Wie luttel raept, bevint zijn maet gestreken.^271-73273

241 Versta: Terwijl het daglicht de sterren ('s hemels lampen) deed verbleeken.

243 ontrent: omtrent, in den omtrek.

244 Dat ruischen: van den koelen wind vs. 240.

245 troostbo: bode van troost.

249 vast: terstond; wat is dit?: ‘Toen de kinderen van Israël dit zagen, zeiden zij tot elkaar; Manhu? dat wil zeggen: Wat is dit?’ Exod. XVI, 15.

250 koriander: l.c. 31, een witte plant met sterk geurend zaad.

251 rijp: rijm of ijzel, Exod. XVI, 14.

253 bloem van terwe: tarwebloem.

254 (als) honigh: l.c. 31.

255 De Leitsman: Mozes.

259 veltgeschrey: volksgejubel.

260 Al 't effens: ineens tegelijk.

262 Zy grimmelen: de Joden krioelen en kruipen.

263 gragen: gretig opgeraapten.

264 oeghst: oogst.

265-66 staten, en sexe en oude: standen, geslacht en leeftijd.

266 in 't hondert: in 't wild.

269 vraeghbroot: brood dat tot verder vragen, tot dieper nadenken noopt, vgl. vs. 298-99.

270 veertigh eierschalen: was ongeveer de inhoud van een gomar of gomer (chomer), dien de Joden per hoofd met manna mochten vullen, Exod. XVI, 16. 18.

271-73 Ieder kreeg naar behoefte een gomor, niet meer noch minder, l.c. 18.

273 gestreken: volgemaakt en van boven gelijk gestreken.

[p. 662]

 

Het smilt, als sneeuw, zoo dra de zon komt steken,

275

En is voor 't gloên des ovens niet versaeght.^274-75

 

Wat overschoot van gistren, wert geknaeght

 

Van zijnen worm, en rotte eer 't iemant nutte.^276-77

 

Behalve 't geen, in 't heilighste der hutte²⁷⁸

 

En 't gouden vat, eerbiedigh lagh bewaert.

280

Oock wat men voor des rustdaghs mont vergaert.²⁸⁰

 

Het lust de lucht hen daeghlix t'onderhouden²⁸¹

 

Met eenerley; zoo rijckelijck vergouden²⁸²

 

Door allerhande en overleckren smaeck,

 

Naer ieders mont. O ongeloofbre zaeck!

285

De zwangre vrouw, die naeu haer' zin kan uiten,

 

Vernoeght zich nu, en kan haer lusten stuiten,

 

Die buiten spoor van Reên, aen 't hollen slaen.^285-87

 

Een zelve disch schaft lammers en fasaen,²⁸⁸

 

Viervoetigh wilt en edele patrijzen.

290

Zoo smaecken zy den rijckdom veler spijzen

 

Uit eene spijs, met eenen 's hemels gunst,²⁹¹

 

In een woestijn; daer d'Englen, naer de kunst,

 

Veel jaren lang, voor zon, de tafels decken.

 

Gewis ick voel een lust mijn' geest verwecken,

295

Om datelijck te smaken uit dit Man²⁹⁵

 

Wat zoeters dan een Jode smaken kan;

 

Daer hy dien rijp, dat blancke ront, ziet leggen,²⁹⁷

 

Dat hemelgraen. Wat wil dit Manna zeggen?²⁹⁸

 

Zijn eigen naem beveelt my dat ick vraegh.²⁹⁹

300

Geen Jootsche tong was oit zoo proevens graegh,

 

Als mijn vernuft om 't brootgeheim te weten.³⁰¹

 

Terwijl zy 't vast met heele gomers meten,³⁰²

 

Aen hooft voor hooft; en ick om klaer bescheit

274-75 smilt: smelt. Het manna verduurt niet de hitte der zon, wel van den oven; 't mocht niet bewaard, wel gebakken worden.

276-77 Exod. XVI, 20.

278 't heilighste: 't binnenste, een gomor werd in den Tabernakel bewaard, Exod. XVI, 32-34.

280 l.c. 23, 24.

281 de lucht: den Hemel.

282 eenerley: het zelfde voedsel; vergouden: vergolden; de eensoortigheid van altijd 't zelfde manna werd goedgemaakt door verschil van smaken naar ieders begeerte, zooals nader in Wijsheid XVI, 20-21 verklaard wordt.

285-87 Wèl afdoende is Vondels voorbeeld ter illustratie, dat het Manna aan alle begeerten voldeed! Door de z.g.n. zwangerschapslusten (Vondel behoudt den medischen term bijna letterlijk) worden de vreemdste, ja walgelijkste spijzen verlangd; naeu haer' zin kan uiten: nauwelijks kan zeggen, wat ze eigenlijk wil; Vernoeght zich: vergenoegt zich, is bevredigd; buiten spoor van Reên: buitensporig.

288 Een zelve: éénzelfde; fasaen: fasanten.

291 Uit eene: uit ééne; met eenen: meteen, tegelijk.

295 datelijck: metterdaad, in werkelijkheid; Man: zoo wordt het Manna in Exod. XVI, 31, 33, 35 genoemd.

297 In de woordenkeus, die immers ook op de Sakramentshostie past, laat de dichter al de oplossing van zijn vraag doorschemeren.

298 Wat wil enz.: letterlijk ingaande op de vraag: Wat is dit? Wat wordt er mee bedoeld?

299 Zijn eigen naem: Manna, manhu, wat is dit? het vraeghbroot van vs. 269.

301 't brootgeheim: het teeken van brood met een dieper bedoeling, Sacramentum panis.

302 gomers: zie vs. 270.

[p. 663]

 

Dus yver, komt een strenge statigheit,^294-304

305

Elias, my noch prickelen en nooden⁺³⁰⁵

 

Tot een geheim van oli, meel en brooden.

 

Hy roept: betrouw des Oppersten geboôn.

 

Ick was ter noot 't Samarisch hof ontvloôn,³⁰⁸

 

En zat te Krith, als levendigh begraven:³⁰⁹

310

Noch aesden my de roofgezinde raven,³¹⁰

 

Des morgens vroegh en in den avontstont:

 

Daer na de weeuw, die ick by Sidon vont.³¹²

 

Zy schafte, al wou de noot haer deught behinderen,³¹³

 

My olibroot, en voelde geen verminderen

315

In olikruick, noch meelvat, al dien tijt,

 

Vol hongers noot, die steen in stucken bijt:³¹⁶

 

En toen ick flaeuw, mijn moede leden leide

 

Op 't velt, daer my geneverloof bespreide³¹⁸

 

Met schaduwen, broght d'Engel, my ten troost,

320

Een waterkruick en wegge, root geroost.³²⁰

 

Ick sterckte 't lijf: en zagh, het was een wonder,

 

Wel veertigmael de daghtorts op en onder³²²

 

De kimmen, eer mijn lichaem wiert gespijst

 

Met kost en vaeck, daer Horebs spitse rijst.^317-24324

325

Geen koren kan zoo voeden, als Godts zegen,

 

Die niet behoeft den zonneschijn, noch regen;³²⁶

 

Noch altijt volght het veltspoor van Natuur;³²⁷

 

Maer d'airen koockt, oock zonder zon en vuur.³²⁸

 

Elisa heeft na my dit ondervonden;⁺³²⁹

330

Toen luttel garst verzade hondert monden.³³⁰

 

d'Almogentheit, die was en blijft altoos,³³¹

294-304 Deze vss. geven weer duidelijk Vondels persoonlijk verlangen te kennen, dat hem tot onderzoek naar de eigenlijke beteekenis van het manna-beeld drong.

+ [Randschrift:] Het spijzen van Elias, en zijn wonderdaden

305 Elias: Elias de Thesbiet ging op Gods bevel van de rivier Carith (Krith, vs. 309) naar de weduwe van Sarepta, die hem uit wonderdadig verkregen meel en olie brood bakte, III Kon. XVII, 1-16, Bellarm. rekent ‘het engelenbrood, waardoor gesterkt Elias 40 dagen wandelde’ onder de figuren van de Eucharistie (399, C.).

308 ter noot: in mijn nood; 't Samarisch hof: Koning Achab van Israël bouwde zich in Samaria een nieuwe hoofdstad en de profeet Elias kreeg bevel die zondige plaats te ontvluchten.

309 Krith: Carith; als levendigh begraven: van alles afgescheiden.

310 aesden: voeden; de raven brachten Elias tweemaal daags brood.

312 de weeuw, by Sidon: de weduwe van Sarepta der Sidoniërs.

313 deught: liefdadigheid; ofschoon zij nauwelijks voor haar zelf en haar kind te eten had, wilde zij den profeet toch spijzigen; behinderen: verhinderen;

316 hongers noot, die enz.: hongersnood, die iemand steen zou leeren eten.

318 geneverloof: lommer van den jeneverstruik.

320 wegge: weg, een wigvormig wittebrood; root geroost: bruin gebakken; de Vulgaat heeft ‘subcineritius panis’, onder de asch gebakken brood.

322 de daghtorts: de zon.

317-24 Elias, in de woestijn gevlucht, kreeg van een engel water en brood, waarop hij het 40 dagen uithield, III Kon. XIX. 4-8.

324 kost en vaeck: voedsel en slaap; Horebs spitse: de berg Gods Horeb, waar Elias heentrok.

326 behoeft: noodig heeft.

327 Noch: en ook niet; het veltspoor van Natuur: het spoor (de werkwijze), die de natuur op 't veld (bij het groeien der veldvruchten) aangeeft.

328 koockt: door warmte rijpt

+ [Randschrift:] Elisaes wonderdaet.

329 Elisa: in de Vulgaat Eliseus, spijsde bij een hongersnood overvloedig 100 man met 20 brooden, IV Kon. IV, 43-44.

330 luttel garst: weinig gerstebrood.

331 d'Almogentheit: de almachtige God; die was en blijft altoos: Openb. I, 8.

[p. 664]

 

Is, als haer aert, in wercking endeloos.³³²

 

Zy kan de kracht der spijs verdubbeleeren,³³³

 

Verduizenden: geen honger kan u deeren.³³⁴

335

Doorzoeck niet naeu, hoe Godt zijn dienaers voedt:³³⁵

 

Betrouw, en zie wat grooters te gemoet.³³⁶

 

Ick hoorde toe, en wenschte dit t'ontkleeden.³³⁷

 

Maer strax, te rugge, op Samsons feest gebeden,⁺³³⁸

 

Bekoorde my zijn raetsel, diep van zin:

340

Al scheen het slecht, noch stack 'er wijsheit in.³⁴⁰

 

Wat schrander brein zou lichtelijck bevroeien,³⁴¹

 

Dat zoetigheid kan van den stercken vloeien?

 

Dat d'eter spijst? 't en waer hy zijn vriendin^342-43

 

Dit raetselslot ontsloot: want vrouwemin

345

Kost reis op reis 't verwijfde hart verheeren,³⁴⁵

 

Ja zoo, dat hy zich entlijck af liet scheeren³⁴⁶

 

In 's vleisters schoot, vol zorgelijck gemack,³⁴⁷

 

De ruige lock, waer in zijn sterckheit stack.

 

De bruigom niet zoo ras zijn lief beliefde,³⁴⁹

350

Als zy de glos den gasten overbriefde,³⁵⁰

 

Die schreeuwden: wat is stercker dan de leeuw?

 

Wat zoeter kost dan honigh? dat geschreeuw

 

Verzekert hem, wie 't raetzel openbaerde

 

Van zijnen leeuw; die korts gevelt ter aerde,³⁵⁴

355

Den byzwarm streckte een holle honighkorf,

 

Zijn zoete spijs. Dat vat ick wel, maer dorf³⁵⁶

 

Niet vragen; wien dees honighleckernyen

 

In 't leeuwenaes tot zoeter kost gedyen.³⁵⁸

 

Al heeft dees bruit dien raetseldop gekraeckt,

360

De schel moet af, eer men de kerne smaeckt.³⁶⁰

 

Geen Gedeon verstont den droom ten vollen;³⁶¹

332 Evenals in Zijn wezen is God in Zijn werken onbegrensd, door niets belemmerd.

333 verdubbeleeren: verdubbelen, vermenigvuldigen.

334 Verduizenden: verduizendvoudigen.

335 naeu: nauwkeurig.

336 Betrouw: vertrouw. Vondel bemoedigt zich zelf.

337 dit 't ontkleeden: dit geheimzinnig woord te ontsluieren, doorgronden.

+ [Randschrift:] Samsons raetsel.

338 te rugge: terug; dit voegt Vondel er nauwkeurig bij, omdat de geschiedenis van Samson veel eerder voorvalt dan die van de profeten Elias en Eliseus; nl. in Recht. XIV, 10 v.v.

340 slecht: eenvoudig.

341 bevroeien: bevroeden, raden; lichtelijck: makkelijk, ooit.

342-43 Het raadsel luidde: Uit den eter kwam spijs en zoetheid van den sterke; 't en waer enz.: als hij het raadsel aan zijn vriendin (Dalila) niet verklapt had.

345 Kost reis op reis: kon herhaaldelijk.

346 hy: Samson; entlijck: ten slotte.

347 zorgelijck: zorgwekkend.

349 beliefde: ter wille was, door haar op haar vleien de oplossing te zeggen.

350 glos: glossa, uitleg; overbriefde: op een briefje doorgaf.

354 korts: kort geleden.

356 Dat vat ick wel enz.: weer Vondel voòr zijn overgang; dorf: durf.

358 't leeuwenaes: 't leeuwenvoedsel, nl. de honigraat, die in den leeuwenmuil was gebouwd.

360 schel: schil; af: er af; kerne: de eigenlijke nootvrucht.

361 Gedeon: de kantteekening spreekt van Gedeons droom, wat alleen in zòover juist is, dat de droom van den Madianiet, door dezen aan een ander verteld, op Gedeon werd toegepast. De man vertelde nl. hoe hij in zijn slaap een gerstebrood in 't leger had zien rollen dat de veldheerstent omverwierp. De ander zei toen: Dat brood is 't zwaard van Gedeon; en toen Gedeon dit hoorde, aanbad hij God. Recht. VII, 13-15. Vondel past dit zóo op de Eucharistie toe, dat evenals Gedeons zwaard (brood) de vijanden Oreb en Seb versloeg, ook het goddelijk brood nog wreeder, machtiger vijand, den duivel, zal overwinnen. Ik heb deze interpretatie nergens elders gevonden.

[p. 665]

 

Toen hy, by 't broot, dat onder 't heir quam rollen,⁺³⁶²

 

En 't pauweljoen des vyants ommesloegh,³⁶³

 

Zagh afgebeelt den degen, dien hy droegh.

365

Wat grooters steeckt in sulcke garste kruimen,³⁶⁵

 

Dan Madians kameelen te zien ruimen³⁶⁶

 

't Vertrappelt velt. Ick vel en onderschep³⁶⁷

 

Een wreeder hooft dan Oreb, ofte Seb.

 

Wat grijs Profeet vooruitspelt Godts weldaden,⁺

370

Door disch of spijs; het kan my niet verzaden.³⁷⁰

 

Al recht men schoon, op Davids offerbergh,³⁷¹

 

Een maeltijt aen van spieren, vet en mergh,³⁷²

 

En vloeiende van puickwijn, zonder droessem;

 

Ick zoeck 't genot der vruchten, niet den bloessem,³⁷⁴

375

Die mijnen mont de vrucht te spa belooft.³⁷⁵

 

O Offerbergh! hoe heerlijck zult ghy 't hooft³⁷⁶

 

Opheffen aen de starren, door de wolcken,

 

Wanneer ghy dreunt van allerhande volcken,

 

Die hant aen hant op u ten reie gaen.

380

Dan zucht geen hart: dan schreit geen oogh een traen.³⁸⁰

 

Die heerlijckheit zal alle smaet verzoeten,

 

Daer wy de Doot zien sterven voor ons voeten.³⁸²

 

Mijn ziel verlangt, als in een' donkren nacht

 

Van schaduwen, naer 't hooghtijt, lang verwacht.^383-84

385

Zoo sprack ick, als de schaduwen verdwenen,⁺

 

En onvoorziens mijn voorhooft wiert beschenen

 

Van 't zilvren licht, dat als een mane hing

 

Recht boven 't hooft van eenen Jongeling,³⁸⁸

 

My toegestiert, gelijck het scheen van verre.

390

Geen afgedwaelde ontfangt de morgenstarre

+ [Randschrift:] Gedeons droom van het legerbroot.

362 by: door.

363 't pauweljoen: de tent.

365 sulcke garste kruimen: zulk gerstebrood, als van dien droom.

366 Madians kameelen: de Madianieten, een Nomadenvolk, maakten ook in den strijd veel gebruik van kameelen, Recht. VII, 12.

367 Ick vel en onderschep: in mijn verbeelding zie ik, hoe een erger vijand dan de Madianieten-vorsten Oreb en Seb (ib. 25; Ps. LXXXII, 12), nl. de duivel (door brood) wordt geveld en krachteloos gemaakt.

+ [Randschrift:] De Profecyen.

370 verzaden: voldoen; ik heb niet genoeg aan al die voorspellingen.

371 Al recht men schoon... aen: ofschoon men aanrecht; Davids offerbergh: de berg Sion, waar alleen de offers werden opgedragen, Deut. XXXIII, 19 en waarvan in de psalmen herhaaldelijk gesproken wordt.

372 Een maeltijt enz.: offermaaltijd van rundvleesch en wijn.

374 Versta: ik moet weten, waar dat alles op wijst en toe voorbereidt.

375 te spa: te laat; dit doelt niet alleen op den langen tijd van voorbereiding in het Oude Testament, maar ook op Vondels late bekeering op 53-jarigen leeftijd. Hoe lang hij al zocht naar de beteekenis der voorafbeeldingen blijkt uit Hiervsalem Verwoest, vs. 2178-83 met deze vraag: ‘Wie zal de schaduwen omhelzen voor de waerheidt?’

376 O Offerbergh: Profetisch ziet Vondel den beperkten offerberg van de Oude Wet zich door het offer der Nieuwe Wet over de heele wereld uitbreiden; vgl. Is. II, 2-3.

380 Vgl. Openb. XXI 4 en zie Altaergeheimenissen III, 1693.

382 Vgl. III, 1694.

383-84 Weer Vondels eigen zielezucht.

+ [Randschrift:] Sint Ian d'Evangelist verschijnt,

388 Jongeling: Joannes was de jongste der Apostelen (vs. 409); wellicht ook met gedachte aan 't It. Giovanni, vgl. Maeghden, vs. 198.

[p. 666]

 

Met meerder vreught, dan ick dien dageraet,^390-91

 

Behangen met een purperen gewaet.

 

Geen Engel zou zijn kleeding beter slingeren.³⁹³

 

Hy vatte een boeck met slincke duim en vingeren,

395

En had den rugh eens adelaers beschreên,^392-95394-95

 

Die zeegh met hem, recht voor my, naer beneên.

 

'k Zagh 't simpel hart voor mijn begeerten open.³⁹⁷

 

Dat gaf my moedt, om meer en meer te hopen

 

Op helderheit, na d'eerste schemering,

400

Waer door mijn geest gedurigh peinzen ging.^399-400

 

Ick groete hem eerbiedigh, en boogh neder.

 

Hy gaf mijn' mont te kussen zijne veder

 

En rechte hant, die op Godts adem dreef,⁴⁰³

 

En van Godts geest getrocken, ons beschreef⁴⁰⁴

405

d'Onfeilbre blaên der leste van vier pennen,⁴⁰⁵

 

Die, elck om strijt, voor Christus wagen rennen.⁴⁰⁶

 

Dees Heiligh, my in 't eerste niet bekent,⁴⁰⁷

 

Gaf dus zijn' naem te kennen, in het endt:

 

Ick d'allerjongste Euangelist, koom zweven⁺⁴⁰⁹

410

Van boven, uit den schoot van 't ander leven,⁴¹⁰

 

Alleen om u, die schijn en schaduw moe,⁴¹¹

 

De waerheit zoeckt en 't lichaem zelf. Hoor toe

 

En pas de les des leerlings t'overwegen,⁴¹³

 

Die aen de borst der Wijsheit heeft gelegen.⁴¹⁴

415

De Godtheit, om te boeten Adams scha,⁺⁴¹⁵

 

Besloot by zich met armen van gena

 

t'Omhelzen hem en zijn nakomelingen,

 

Door 't eenigh zaet: dat zou de Slang bespringen,⁴¹⁸

390-91 Hieruit blijkt, dat de nog niet katholieke, maar zoekende Vondel het eerste licht kreeg uit de studie van Joannes VI. Dit verklaart ook, dat de dichter dezen Evangelist als eersten gids koos voor zijn onderricht in de wezenlijke tegenwoordigheid, waarover Joannes Christus' eigen nadrukkelijke beloften zoo uitvoerig weergeeft. Zoo was de Apostel voor hem een licht in den nacht. S. Augustinus: ‘Door het licht zoeken wij den dag, en Joannes is door den Heer een licht genoemd: Hij was een brandende en helschijnende lamp [Joan. V, 35]’ (Tract. in Joan. I, 8, Migne P.L. 3 B, kol. 1392). Zie dit nader en prachtig gemotiveerd in Vondels gedicht op de eerste Mis van Joannes A. Doedensz., waarin de ‘wijze Evangelist’ wordt aangeroepen, om ‘hemelsche geheimenissen te leeren’ (Unger, 1671, blz. 318) een duidelijke echo van dit gedeelte der Altaergch.

393 slingeren: omslaan.

392-95 De beschrijving van Joannes' uiterlijk is verwant aan de barokke voorstellingen uit Vondels tijd; vgl. ook den verschijnenden jongeling in De Feest van H. Bentes en K. Baeck, Dl. 3, blz. 784, vs. 23-23.

394-95 slincke: linker; boeck en adelaer zijn de attributen van S. Joannes.

397 simpel: eenvoudig, oprecht.

399-400 na d'eerste schemering: na de eerste twijfels, die Vondel gedurig bezig hielden.

403 die op Godts adem dreef: die door goddelijke inspiratie (inblazing) gedreven, bestuurd werd.

404 Vgl. II Petr. I, 21.

405 Het laatste der vier Evangeliën, vgl. de beschrijving van Joannes' en Jupiters vogel, den adelaar, in Faëton, vs. 1285-vv.

406 Een van Vondels machtige beelden!; Christus wagen: vgl. het Romeinsche en Italiaansche triomf-denkbeeld, en Dante, Purgatorio, XXIX, 106.

407 my in 't eerste niet bekent: niet terstond, of eerst niet bekend, met mogelijke zinspeling op de grooter vertrouwdheid der Doopsgezinden met Joannes den Dooper dan met Joannes den Evangelist.

+ [Randschrift:] om de waerheit der beelden schaduwen profecyen en beloften t'ontvouwen.

409 Hier begint de rede van Joannes die loopt tot vs. 796.

410 't ander: 't eeuwig leven.

411 u, die schijn en schaduw moe: weer letterlijk op den dichter van toepassing.

413 pas: zorg.

414 Vgl. Joan. XIII, 25; XXI, 20.

+ [Randschrift:] d'Euangelist voert Kristus in, de spijs der ziele,

415 boeten: herstellen.

418 Door 't eenigh zaet enz.: de Menschenzoon Christus; dat is 4e, de Slang 1e nvl.

[p. 667]

 

Haer' trotsen kop en kam te pletter treên;⁴¹⁹

420

En zelf gewont ter doot toe, voor 't gemeen,⁴²⁰

 

Als met zijn tong, al 's weerelts wonden lecken;

 

Ja tegenspijs en artseny verstrecken,

 

Voor 't slangegift, dat zich door d'aders spreit.⁴²³

 

Wat spijs is dit, die d'eerste onsterflijckheit⁴²⁴

425

De ziel belooft, en sterfelijcke leden,

 

In 's hemels hof, noch lustiger dan Eden?

 

Aen welck een disch wort hier de mensch gezet?

 

O groot geheim! o wonderbaer bancket!⁴²⁸

 

Ghy eischt veel tijts, veel werx, in 't voorbereiden.⁴²⁹

430

Men laet zich niet verdrieten lang te beiden,⁺⁴³⁰

 

Te zweeten, en te zwoegen, om het geen

 

Uitnemende is en dier en ongemeen.⁴³²

 

Natuur om 't gout, 't volmaeckste der metalen,

 

Te baren, puurt het door de zonnestralen,⁴³⁴

435

En hijght, en gaet zoo lang in arrebeit.⁴³⁵

 

Dat mengsel van volkome zuiverheit;

 

Dat evenwight van zuivere elementen,

 

Aen een gegroeit, laet zich geen' schrick inprenten⁴³⁸

 

Van tijt noch eeuw, noch siddert voor den tant

440

Van roest noch zout noch eeck: zijn taeie bant⁴⁴⁰

 

Bezwijckt noch smilt in d'allergloenste hette:⁴⁴¹

 

't Behoudt zijn' aert: het weet van vleck noch smette,

 

En draeght het beelt van d'Eeuwigheit en Godt:⁴⁴³

 

Nu raest het al om gout en 't goutgenot:

445

En schoon het leit zoo hellediep begraven,⁴⁴⁵

 

Men acht het waert om zijn waerdy te slaven;

 

Te wroeten, nacht en dagh, en zonder maet,

 

Van aêr tot aêr, daer menigh 't leven laet:⁴⁴⁸

 

Men laet om 't gout, min kostelijck dan 't leven,⁴⁴⁹

419 trotsen kop en kam: in zoover tautologie, dat kam (de kam verheffen) als zinnebeeld geldt van hoogmoed; overigens volgt Vondel in zijn weergave van Gen. III, 15 niet de Vulgaat, maar een protestantschen Bijbel, niet alleen hier, maar ook in Lucifer, vs. 2174-76; Adam in Ballingschap, vs. 1660-62 enz. Zie G. Brom: ‘Vondels Bijbel’ in Studia Catholica, Mei 1929, blz. 296.

420 't gemeen: alle menschen.

423 't slangegift: het doodelijk bederf der zonde, door de slang in 't Paradijs het menschdom aangedaan, brengt Vondel met den gevaarlijken aard der slang in verbinding.

424 d'eerste onsterflijckheit: namelijk eerst geschonken, door de zonde vervallen, door de genade hergeven.

428 o wonderbaer bancket: de kath. Liturgie heeft: O sacrum convivium.

429 Vóor de menschen in 't algemeen, en Vondel persoonlijk eraan mogen deelnemen.

+ [Randschrift:] en sterckt met reden waerom Godt ons langzaem door d'onvolkomenheit van nature en wet tot de volkomenheit der genade; en door schaduwen profecyen en beloften tot het licht van 't Euangeli leit.

430 beiden: wachten.

432 dier: duur, kostbaar.

434 puurt: zuivert.

435 gaet in arrebeit: gaat in arbeid, baren, vs. 434.

438 laet zich enz.: is niet bang, wijkt niet.

440 eeck: edik, azijn, zuur.

441 d'allergloenste hette: het smeltpunt van goud is 1250^o C.

443 Vgl.: ‘De duurzaemheit van 't gout... wijst op d'eeuwigheit van Godt, die noit veraerde’, Bespiegelingen, III, 580-81, waar ook een zelfde chemische uitweiding voorkomt.

445 het leit: het gout ligt; hellediep: ook in Bespiegelingen, III, 569, vgl. I, 948; Altaergeheimenissen III, 1234.

448 aêr: ader van de goudmijn.

449 min kostelijck: minder kostbaar.

[p. 668]

450

Het lijf, van 't gout noit ymant weergegeven.⁴⁵⁰

 

Laet Godt dan toe, dat hy om 't heilzaem gout⁴⁵¹

 

Des hemels ['t welck de zielen onderhoudt,

 

En 't lichaem puurt van dootelijcke smetten]⁴⁵³

 

Te vinden, zoo veel eeuwen langk, ga letten⁴⁵⁴

455

Op middelen, waer door dees artseny⁴⁵⁵

 

Wort toebereit. Men zet den Keizer by⁴⁵⁶

 

Al wat'er is, en moeite tijt en schatten,

 

Om t'effens eens met eenen beet te vatten⁴⁵⁸

 

Den smaeck van al het leckerst, dat zich spreit,

460

Van oost tot west, in die verscheidenheit

 

Van vrucht en plant en bloem en kruideryen.

 

Ontelbren gaen geboeit in slavernyen,

 

En alle sexe en slagh, en out en jong,

 

Verlegen, om te paeien eene tong,⁴⁶⁴

465

Een' oogenblick, en die misschien zal laken⁴⁶⁵

 

Dat mengelpuick van allerhande smaken:⁴⁶⁶

 

Of 't breeckt hem op, zoo niet, hy walght 'er van.

 

't Is meer dan aertsch dat eeuwigh smaken kan,⁴⁶⁸

 

En eeuwigh voên, en eeuwighlijck vernoegen.⁴⁶⁹

470

De hemel zelf ontzagh zich niet te ploegen,⁴⁷⁰

 

Te zaeien, van des werelts aenvang aen,

 

Om zulck een oegst van overheiligh graen.⁴⁷²

 

Godts Wijsheit, om des menschen brein te scherpen,⁴⁷³

 

Ging, in het eerst, haer heilgeheim ontwerpen,⁴⁷⁴

475

En schilderen; gelijck het puickpenseel

 

De Bruit vertoont, op doeck, of vlack panneel,⁴⁷⁶

 

Dien Bruidegom, wiens trouw haer zal verplichten.⁴⁷⁷

 

Godts Wijsheit gaet met orde voort in 't stichten:⁴⁷⁸

450 lijf: leven; van: door.

451 Laet Godt dan toe, dat hy: (God is datief) sta dan toe aan God, dat hij ga letten enz.; 't gout des hemels: vergelijk: den onverliesbaren schat in den Hemel, Luc. XII, 33; XVIII, 22.

453 puurt: zuivert.

454 zoo veel eeuwen langk: S. Thomas Aquinas wijst op de konvenienties, waarom Gods Wijsheid (vs. 473) langzaam de medicina (artseny) der Menschwording voorbereidde, Summa Theol. III, I, 5.

455 artseny: goud in vloeibaren, toestand (aurum potabile) werd nog in Vondels dagen als geneesmiddel gebruikt, vgl. Bespiegelingen, III, 577; Vondel past dit nu in geestelijken zin toe en glijdt vanzelf in een tweede vergelijking: van de kostbare spijs over.

456 by: voor.

458 t'effens eens met eenen beet: tegelijk ineens met één hap, dit is driemaal hetzelfde.

464 paeien: bevredigen; eene tong: één tong, nl. van den keizer (vs. 456) met zijn uitgebreid keukenpersoneel.

465 Een' oogenblick: één oogenblik.

466 mengelpuick: mengsel van puike eetwaren.

468 eeuwigh smaken kan: altijd voldoen kan.

469 vernoegen: vergenoegen, bevredigen.

470 De hemel enz.: het spijsbeeld loopt nu over in het beeld van den landbouw.

472 oegst: oogst.

473 om enz.: om den mensch scherper aandachtig te maken, vgl. vs. 454.

474 heilgeheim: het mysterie van het Verlossingswerk; ontwerpen enz.: de beelden en figuren der Oude Wet vormen alleen maar het op papier gezette plan, van wat God in de volheid der tijden uitvoeren zal.

476 De Bruit: 4de nvl.

477 Dien Bruidegom: 3de nvl.; p. Zeij herinnert aan Rubens' schilderij in het Louvre, waarop het portret van Maria de Medici aan haar verloofde Henri IV getoond wordt.

478 met orde: S. Thomas zegt, dat de Menschwording lang moest worden voorbereid ‘propter ordinem promotionis in bonum’ (om de orde van den voortgang naar het goed), Summa Theol. III, I, 5.

[p. 669]

 

Wie 't hooftgeheim des hemels wil verstaen,⁴⁷⁹

480

Moet, trap voor trap, naer Godt ten koore gaen.⁴⁸⁰

 

Een heldenzwaert moet zulck een' knoop ontwarren.⁴⁸¹

 

De tijt beschiet door hulp onzichtbre starren.⁴⁸²

 

De bast en 't hout bewaren 't levend pit;

 

De dop de kern, voor 't krakende gebit.

485

Het raetsel, niet aen ieder te betrouwen,^483-85485

 

Wort overbloemt, en dubbel ingevouwen,⁴⁸⁶

 

Met woorden van een' twijfelbaren zin.⁴⁸⁷

 

Men hoort den klanck; wat anders schuilt 'er in.⁴⁸⁸

 

De moeite leert verborgentheden schatten⁴⁸⁹

490

Op haer waerdy. Al wat men licht kan vatten

 

Wort minst geacht, en lichtst verreuckeloost.⁴⁹¹

 

't Aertsheilighdom, der sterfelijcken troost,⁴⁹²

 

Most dan in 't loof der heilbeloften duicken.⁴⁹³

 

Voorbeelden en godtsdienstige gebruicken,

495

Voorspelling, droom en raetsel mosten voor

 

Met staetsi treên, zoo menige eeuwen door;^495-96

 

Om dus allengs het ruwe volck te wennen⁴⁹⁷

 

Dien wondren onwaerdeerbren schat te kennen;

 

En dan in 't leste eerbiedigh achteraen⁴⁹⁹

500

Te kruipen, langs die voorgebaende baen,⁵⁰⁰

 

Ten offerdisch, en naer d'altaerbancketten;⁵⁰¹

 

Daer Godts gena haer gasten aen zou zetten,⁵⁰²

 

En toeven, op een zonderlinge wijs,⁵⁰³

 

Met voorgebeelde en langbeloofde spijs⁵⁰⁴

505

Van ons natuur; waer meê zich 't Woort most gorden;^504-5

479 't hooftgeheim des hemels: het groot mysterie, waar de andere geloofswaarheden direkt mee samenhangen; vgl. ‘mysterium regni Dei’, Matth. XIII, 11; Luc. VIII, 10.

480 Vondel dacht hier aan de zgn. trap-psalmen (psalmi graduales), die de Joden baden, wanneer ze langs de trappen van den tempelberg opgingen naar het heiligdom.

481 heldenzwaert: het zwaard van Alexander den Groote, die den Gordiaanschen knoop niet ontwarde, maar doorhakte.

482 Er zijn sterren, wier licht pas na langen tijd de aarde bereikt, en die alleen door hulp van verrekijkers te beschieten, te bereiken zijn.

483-85 Nootpit en raetsel zooals in vs. 359-60.

485 te betrouwen: toe te vertrouwen.

486 overbloemt: verbloemd, verstopt, vgl. ‘gebloemde wijsheit der Egyptenaren’, Unger, 1651-52, blz. 28.

487 twijfelbaren: twijfelachtigen, dubbelen.

488 vgl. Adonias, vs. 247.

489 Vgl. Ter Bruiloft van R. Honiwood enz., vs. 53.

491 lichtst verreuckeloost: het makkelijkst veronachtzaamd.

492 't Aertsheilighdom: de H. Eucharistie.

493 Most: moest; duicken: wegschuilen.

495-96 mosten voor met staetsi treên: moesten plechtig voorafgaan.

497 het ruwe volck: de geestelijk ongeschoolde menschheid.

499 in 't leste: eindelijk, ten slotte.

500 Te kruipen: te doen kruipen, nl. het volck van vs. 497; p. Zeij verstaat achteraan kruipen van de voorbeelden enz. van vs. 494-95; die voorgebaende baen: dien gebaanden weg der voorafbeeldingen.

501 Naar de Mis en de Kommuniebank.

502 Luc. XIV, 16.

503 toeven: verwachten; zonderlinge: heel bizondere.

504 voorgebeelde: door zooveel figuren voorafgebeelde.

504-5 spijs van ons natuur: het vleesch van den Godmensch, die als mensch onze natuur, dus ook een lichaam had, vgl. Joan. VI, 54; ook kan bedoeld zijn: spijs, die voor ons natuurlijk is, nl. het brood, de broodsgedaante der Eucharistie; waer meê enz.: onze natuur, waarmee zich het eeuwig Woord, door den Vader gezonden, moest omkleeden (gorden).

[p. 670]

 

Waerom het Woort van boven vleesch quam worden,⁵⁰⁶

 

In eene Maeght; wie zulck een zaligh lot⁵⁰⁷

 

Beschoren was, van dien alzienden Godt.

 

Wat menighten voor 't Kint op 't aenzicht vielen;⁵⁰⁹

510

Men wist noch niet, hoe dit het brood der zielen

 

Verstrecken zou, op Godes offerdisch.⁵¹¹

 

Men zagh noch niet in dees geheimenis.

 

Messias ving dan aen 't geheim te leren,⁺⁵¹³

 

t'Ontsluiten: liet veel duizent magen teren,⁵¹⁴

515

Op luttel garst; en vulde, op 't dorre ruim,⁵¹⁵

 

Noch korven vol, met overschot van kruim:⁵¹⁶

 

En porde door dit wonder hen te streven⁵¹⁷

 

Naer spijs, die duurt in 't eeuwighdurend leven;⁵¹⁸

 

Van waer hy quam, uit 's Vaders rijcken schoot,

520

Gedaelt in 't vleesch; een kostelijcker broot

 

Dan Manne, dat door Moses beê verworven

 

De Vaders, die ellendigh henestorven,

 

Na 'et suckelen en trecken afgeslooft.^520-23

 

Van 't Manne klimt hy hooger, en belooft⁺

525

Zijn eigen vleesch hun gunstigh voor te zetten.^513-25524-25

 

Dat was 't gerecht, door 't voorspel der bancketten⁵²⁶

 

Zoo lang beduit, eer 't Woort te voorschijn quam.

 

Dat zeiden u het Paeschbroot, Offerlam⁵²⁸

 

En Salems kruim, en d'air en toondischbrooden,⁵²⁹

530

Elias korst en 't Manne van de Joden,⁵³⁰

 

Het raetsel van den honigh, en de droom⁵³¹

 

Van 't rollend broot, des vyandts schrick en schroom;

 

Het berghbancket, en alle die gerechten,⁵³³

 

Ons opgedischt van Godts verziende knechten.⁵³⁴

535

Och, blinde baeck van 't Galileesche meer!⁵³⁵

506 Joan. I, 14.

507 In eene Maeght: zonder man, Luc. I, 34-35; zulck een zaligh lot: van Moeder Gods te zijn.

509 menighten: van engelen, koningen en herders, Luc. I, 13, 15, Matth. II, 11.

511 offerdisch: altaar.

+ [Randschrift:] Kristus wijst, door het wonder der garste brooden, en zijn gespreck met de Ioden, op een grooter wonder, en het waerachtige Manne, zijn eigen vleesch;

513 Messias: de verwachte Verlosser, Christus.

514 veel duizent magen: alleen de mannen 5000 in getal.

515 luttel garst: vijf gerstebrooden, ib. 7; 't dorre ruim: de kale bergvlakte, waar 't wonder gebeurde.

516 Twaalf korven met brokken bleven over, ib. 13.

517 porde: vermaande.

518 Joan. VI, 26-27.

520-23 ib. 32-33, 49; Vondel verstaat blijkbaar de tot hier geciteerde Joannes-verzen van de Eucharistie.

+ [Randschrift:] belooft uitdruckelijck, en staeft met hooge woorden te geven het geen zoo lang door schaduwen beduit wert;

513-25 Hier geeft Joannes den korten inhoud van zijn zesde hoofdstuk; Christus ving aen, begòn het altaergeheim, dat hij later geven zou, te openbaren door de wonderbare broodvermenigvuldiging van Joan: VI, 5-13.

524-25 ib. 50-59: deze Joannes-verzen, door de katholieke exegese vrij algemeen van de Eucharistie verstaan, vat Vondel in twee regels samen; gunstigh voor te zetten: goedgunstig aan te bieden als spijze.

526 't voorspel der bancketten: de voorafbeeldende broodfiguren.

528 Paeschbroot: zie vs. 100; Offerlam: vs. 170.

529 Salems kruim: de broodofferande van Melchisedech, koning van Salem (Jerusalem), vs. 81; air en toondischbrooden: korenaar en toonbrooden, vs. 139.

530 Elias korst: de brooden van Elias. vs. 305; 't Manne: vs. 225-v.v.

531 Het raetsel enz. van Samson vs. 339; de droom: van Gedeon, vs. 361.

533 Het berghbancket: van David, vs. 371; gerechten: spijzen.

534 Godts verziende knechten: Gods verre ziende dienaars, de profeten.

535 blinde baeck enz.: Capharnaüm aan de N.W.-kust van 't Galileesche meer of meer van Tiberias, heet blind, omdat de bewoners, die Jezus' woorden over het zijn vleesch als spijs gehoord hadden, weigerden te gelooven. Joann. VI, 24. 53, 65; baeck: vuurtoren, maar blind, zonder licht, en daarom nutteloos, vgl. vs. 946. De zinspeling op de stad van Kalvijn aan het meer van Genève (vgl. vs. 838, 1647 en kantt. bij vs. 927) is vrij doorzichtig.

[p. 671]

 

Ghy stont te hoogh, en vielt te laegh ter neêr:⁵³⁶

 

Wat baten toch uw schatten en gebouwen,⁵³⁷

 

Zoo lang ghy noch Godts lippen durft mistrouwen,⁵³⁸

 

Ja zelf dien eedt van 't nimmerfalend Woort?⁵³⁹

540

Het welck vergeefs quam kloppen aen uw poort;⁵⁴⁰

 

Belovende zijn vleesch en bloet te schencken⁵⁴¹

 

Aen u, te zat om 't eeuwigh te bedencken.⁵⁴²

 

De zon voltrock nu ruim heur jarigh ront,

 

En omgangk, dat dees hooftbelofte stont;^+543-44

545

Als JESUS ons dat toegezwore Wonder,⁵⁴⁵

 

Zijn dierbaer bloet en lichaem, toereickte, onder⁵⁴⁶

 

Gestalt van druif en air; een wonderspraeck⁵⁴⁷

 

Voor aertsch vernuft, 't welck luistert naer den smaeck,

 

Of zwack gezicht, of riecken, ofte tasten:^547-49

550

Maer neen, Godts disch bekleedden wijzer gasten,⁵⁵⁰

 

Die zich met reuck noch oogh noch mont noch hant

 

Berieden; maer het spits van hun verstant⁵⁵²

 

Gewillighlijck en heiligh nederbogen

 

Voor lippen, die noit simpel kint bedrogen.⁵⁵⁴

555

Zy steunden op dat donderwoort van hem,

 

Op wien de Duif en 's Vaders donderstem⁵⁵⁶

 

Van boven daelde, en donderde in hun ooren^555-57

 

Den last van naer dien lieven Zoon te hooren.⁵⁵⁸

 

Zy hielden dien van Godt bevolen voet,⁵⁵⁹

560

En nuttighden Godts lichaem en Godts bloet.⁵⁶⁰

 

Stont Emaüs, men moght dat vleck oock vragen,⁵⁶¹

536 Hier haalt Joannes Matth. XI, 23 aan.

537 Capharnäum hoorde tot de voornaamste steden van Galilea, met een eigen synagoge, Marc. I, 21.

538 mistrouwen: wantrouwen.

539 dien eedt: Christus had zijn verzekering dat Hij het Brood des levens is, ingeleid en bevestigd met de eedsformule: ‘Voorwaar, voorwaar, ik zeg u’, Joan. VI, 47, 54.

540 Vgl. Joannes' Openb. III, 20.

541 Joan. VI, 52.

542 te zat: te zeer verzadigd met stoffelijke spijzen, vgl. vs. 155, 163; de Sakramentsliturgie spreekt van ‘fastidiosi divites’.

+ [Randschrift:] En hy voltreckt zijn belofte, 's nachts voor zijn lijden.

543-44 Ruim een jaar na de hooftbelofte vs. 544 van de Eucharistie in Joan. VI gaf Christus de vervulling daarvan; jarig ront, en omgangk: de zonnegang om de aarde, die een jaar duurt, voorstelling volgens 't stelsel van Ptolomeus.

545 toegezwore Wonder: de met een dubbele eed (Joan. VI, 47, 54) bezworen belofte, die de Joden voor onmogelijk achtten, ib. 53.

546 Joannes verhaalt in zijn evangelie de instelling der Eucharistie niet, wijl de drie andere evangeliën ze uitvoerig verhaalden: Matth. XXVI, 26-29; Marc. XIV, 22-24; Luc. XXII, 19-20 en nog I Cor. XI, 23-25.

547 Gestalt van druif en air: gedaante van wijn en brood.

547-49 Herinnering aan Vondels vroegere aarzeling, vgl. Op de Tittelprint en III, 790.

550 wijzer gasten: de apostelen, vgl. vs. 637.

552 zich berieden: te rade gingen.

554 Vgl. Petrus' woord van geloof uit naam van de twaalf, Joan. VI, 69-70.

556 de Duif: de H. Geest.

555-57 Het driemaal herhaalde donder bedoelt de imitatie van het weerkaatsende natuurgeluid en de kracht van Christus' indrukwekkende woorden.

558 Vgl. Marc. IX, 6.

559 dien van Godt bevolen voet: die door Jezus voorgeschreven wijze van avondmaalviering, I Cor. XI, 25.

560 Vgl. Hand. II, 42.

561 Stont Emaüs: lees éma-us; als Emmaus nog bestond: dit laat Vondel Joannes zeggen en terecht, omdat het stadje verbrand is en door Nicopolis vervangen, zooals Baronius verhaalt in Annales Ecclesiastici, 8, 14; 34, 193.

[p. 672]

 

Wie 't lichaem des Gekruisten, na drie dagen,

 

Genoten, toen die eerst een pelgrim scheen.⁵⁶³

 

Door korstbreuck zich ontdekte, en strax verdween.^562-64564

565

Dien avont, toen de nacht begost te vallen,⁵⁶⁵

 

Verscheen hy weêr, in 't midden van ons allen,⁵⁶⁶

 

Gelijck een zon, en schiep by nacht den dagh,⁵⁶⁷

 

Waer in men klaer al d'oude letters zagh;⁵⁶⁸

 

En 't aengezicht van Moses streeck zijn klaerheit,⁵⁶⁹

570

Voor 't krachtigh licht der opgereze waerheit.

 

Nu kenden wy, in zijne volle kracht,⁺⁵⁷¹

 

Den jongsten aêm des Heilants: 't is volbraght.⁵⁷²

 

Nu staerden wy op koortapijt, noch verven,⁵⁷³

 

In twee gescheurt, toen 't Lam zich gaf tot sterven:⁵⁷⁴

575

Maer 't oogh drong door, in 't heiligdom der Joôn

 

En 't aertsgeheim, den Priestren zelfs verboôn:⁵⁷⁶

 

Ja 't Wetboeck sprack: de beelden kregen tongen:⁵⁷⁷

 

De schaduw weeck: de dagh quam opgedrongen.⁵⁷⁸

 

O morgenzon! rijs op, en vaer om hoogh.

580

Wat zagh ick al, maer door een ander oogh!⁵⁸⁰

 

O, riep ick, dat nu ieder vry aenmercke,⁵⁸¹

 

Hoe 't Paradijs den roozengaert der Kercke⁵⁸²

 

Afbeelde, en 't hout, dat recht in 't midden stont,⁵⁸³

 

Ons wees op 't Kruis, daer Godt aen hing gewont;⁵⁸⁴

585

Zoo kan hy zien, hoe Adam wiert gegeven⁵⁸⁵

 

De voorsmaeck van 't gerecht, waer by wy leven⁵⁸⁶

 

Met d'Engelen, om strijt, eeuw in eeuw uit;⁵⁸⁷

 

Daer 't open hof geen parlepoorten sluit.⁵⁸⁸

563 Genoten: nuttigden; die: de gekruiste Christus.

562-64 Wie: de twee leerlingen van Jezus, één Cleophas genaamd; vgl. Luc. XXIV, 13-35.

564 korstbreuck: door de breking van het brood; ontdekte: openbaarde, bekend maakte; strax: terstond,

565 Luc. ib. 29; begost: begon.

566 ons: Joannes bedoelt zijn mede-apostelen, Joan. XX, 19.

567 Vgl. Joan. 15.

568 al d'oude letters: alle oude voorspellingen omtrent Christus.

569 Toen Mozes van den berg afdaalde, waar hij met God gesproken had, straalde zijn gezicht, zoodat hij 't bedekken moest, Exod. XXXIV, 32; streeck: verloor.

+ [Randschrift:] Toen bleeck de waerheit der wet en hare afbeeldingen, en de kracht van alle voorgaende schaduwen en profecyen.

571 kracht: beteekenis.

572 jongsten aêm: laatste verzuchting; 't is volbraght: het is voltooid, Joan. XIX, 30.

573 koortapijt... verven: kleurig voorhangsel in den Joodschen tempel.

574 het teeken dat de Oude Wet had afgedaan, Luc. XXIII, 45.

576 't aertsgeheim: het binnenste van den tempel, het heilige der heiligen, waar de gewone priesters niet mochten binnentreden.

577 't Wetboeck sprack: de voorschriften der Oude Wet kregen ineens beteekenis.

578 S. Thomas Aq. zingt in 't Lauda Sion: ‘Vetustatem novitas, umbram fugat veritas, noctem lux eliminat’.

580 In dit woord van Joannes klinkt Vondels eigen bekentenis door.

581 aenmercke: bemerke.

582 S. Augustinus ziet in het Paradijs een voorafbeelding van de Kerk, met verwijzing naar Hoogl. IV, 13 (De Genesi ad Litt., XII, 28; Migne, P.L. 3c, kol. 478) en vgl. De Heerlyckheit der Kercke, I, 223, waar Vondel zich met name op Augustinus (De Civitate Dei, XIII, 21) beroept.

583 't hout enz.; ‘lignum vitae in medio paradisi’, Gen. II, 9.

584 Ons wees op 't Kruis enz.: zoo de eenstemmige symboliek van de Kerkvaders, mystici, liturgie, door Vondel prachtig vertolkt in het rozenvizioen van zijn Kruisbergh, Dl. 3, bl. 601.

585 hy: ieder van vs. 581; wiert: werd.

586 De voorsmaeck: in de vergangkelycke spijs van vs. 56; waer by: waardoor en waarmee; wy: Joannes met de hemelingen.

587 om strijt: heeft een superlatieve beteekenis, ten zeerste; eeuw in: enz.: eeuwig.

588 't open hof: de voor ons, zaligen, geopende Hemel; parlepoorten: de twaalf Hemelpoorten zijn twaalf paarlen, Openb. XXI, 21.

[p. 673]

 

Hoe lust het my te plucken, en te passen⁵⁸⁹

590

Op 't suickerooft, aen 's levens stam gewassen;⁵⁹⁰

 

Waer op ick flux met al mijn krachten klim,⁵⁹¹

 

En Eva noode: ay, grootmoêr, zet de schim,⁵⁹²

 

Om 't Wezen zelf, nu vry uit uw gedachten,⁵⁹³

 

En leer het aertsch, om 't hemelsch, eens verachten.

595

Geen Cherubin keert hier met gloeiend stael⁵⁹⁵

 

U uit den hof van dit wellustigh mael.⁵⁹⁶

 

Hier nestelen geen slangen in de bladeren.

 

Dees appel voedt het leven in onze aderen,

 

En reckt den May der jongkheit, zonder endt.⁵⁹⁹

600

Zijn rijpe schel, van rijp noch mist geschent,⁶⁰⁰

 

Vermomt geen' worm, die u in 't hart zal bijten,⁶⁰¹

 

En zulck een ry van kinderen doen krijten.^597-602602

 

Toen kende ick eerst volmaeckt Melchisedech,

 

Die Kristus heet, en ons ontmoet, op wegh,^603-04

605

Met spijze van zijn eigen lijf, gegeven

 

Tot onderhoudt van 't nimmerstervend leven;⁶⁰⁶

 

Terwijl het vleesch de werelt en 't gewelt⁶⁰⁷

 

Des afgronts leit door 't Kruis ter neêr gevelt.⁶⁰⁸

 

Men breng' hem vry wat meer dan tienden tegen,⁶⁰⁹

610

Dat 's lijf en ziel; die hy met rijcker zegen

 

Kan zalven dan oit hooft van Salem deê.⁶¹¹

 

O Koning van rechtvaerdigheit en vre!⁶¹²

589 Hoe lust het my enz.: ofschoon Joannes aan het woord blijft, gaat hij toch schuil achter Vondel zelf, want het mysterium fidei der Eucharistie heeft in de klare aanschouwing der zaligheid geen zin meer; Bellarm. (743 C) duidt den levensboom van het Paradijs als een figuur van de Eucharistie; passen: acht geven.

590 suickerooft: de zoete vrucht van Jezus' lichaam, waarop de Liturgie, tegenover de Paradijs-vrucht den nadruk legt, vgl. suickerkruim van vs. 90; 's levens stam: het kruishout als tegenbeeld van den boom des levens in 't Paradijs.

591 klim: als tegenbeeld van de slang in den Paradijsboom, die Eva met een doodelijke vrucht verleidde.

592 grootmoêr: Eva is de moeder van alle levenden; schim: de schaduw, de voorafbeelding bij tegenstelling.

593 't Wezen zelf: de vervulling.

595 Gen. III, 24; gloeiend stael: vlammend zwaard.

596 De vergelijking van 't Paradijs (den hof) met de Kerk (vs. 582) wordt nu beperkt op die van den levensboom met de Eucharistie; wellustigh mael: heerlijk gastmaal; de Liturgie spreekt van een ‘convivium’ en noemt het heilig brood ‘omne delectamentum in se habentem’ (alle genot in zich hebbende).

599 den May der jongkheit: de jeugdige frische kracht der ziel.

600 schel: schil; rijpe schel, van rijp: onwillekeurige herhaling, zooals V. dikwijls heeft; geschent: geschonden.

601 Vermomt: verbergt; 't hart: als levensbeginsel.

597-602 Geniaal schildert Vondel hier door tegenstellingen aard en gevolgen der H. Kommunie; vgl. ‘Panis est non venenum’ van S. Augustinus, Tract. in Joan., XXVI, 11 (Migne, P.L. 3b, kol. 1611).

602 zulck een ry: zoo'n lange rij; kinderen: nakomelingen; krijten: huilen, om de droevige gevolgen van den beet zooals bij de erfzonde.

603-04 Christus is hoogepriester volgens de orde van Melchisedech, Hebr. V, 6, 10; vgl. Melchisedech in De Helden Godes, vs. 27-32; hiervoor vs. 79, 529.

606 nimmerstervend: eeuwig, Joan. VI, 54.

607 het vleesch enz.: de drie verleidingen voor den mensch, waarop Joannes wijst in I Joan. II, 16; 't gewelt: de macht.

608 Des afgronts: van den duivel.

609 hem; Christus; meer dan tienden: meer dan uitwendige offeranden, zooals het tiende deel van zijn bezit, dat Abram Melchisedech aanbood, Gen. XIV, 20, vgl. Rom. XII, 1.

611 zalven: troosten; hooft van Salem: Melchisedech, koning van Salem, Gen. XIV, 18.

612 Deze beteekenis van Melchisedech koning van Salem wordt met Hebr. VII, 2 op Christus toegepast.

[p. 674]

 

Uw Offer sterck' de helden, die vast reizen⁶¹³

 

Naer 't vregezicht der eeuwige palaizen,⁶¹⁴

615

Gebouwt om hoogh, op eenen vaster gront

 

Dan bergh of rots, waer op de tempel stont.⁶¹⁶

 

Toen bleeck het, hoe ons d'oude feesten nooden

 

Aen 's Heeren disch, op ongezuurde brooden⁶¹⁸

 

Van zuiverheit en waerheit; op het Lam

620

Dat al den last der werelt op zich nam,⁶²⁰

 

En by het vier der liefde wiert gebraden,⁶²¹

 

Om met zijn vleesch de zielen te verzaden.

 

Wy streken toen ons harten, niet het huis,⁶²³

 

Met Paeschbloet, dat aen 't outer van het Kruis⁶²⁴

625

Verzoende al die met Godt in onvre zaten.⁶²⁵

 

Aen d'Offerspijs des Paeschlams, dat wy aten,⁶²⁶

 

Uit Kristus hant, heeft niemant deel noch nut,⁶²⁷

 

Die slaef der wet, noch dient in Levijs hut;⁶²⁸

 

Maer zy alleen, die vry van Arons banden,⁶²⁹

630

Vast yveren om vetter korenlanden⁶³⁰

 

En beemden, dan den Vadren wiert belooft.⁶³¹

 

Het flaeuwe wort van stercker licht gedooft.

 

Voor 't lichaem, dat wy uit Godts hant ontfingen,⁶³³

 

Weeck d'eerste garf, en wat van d'eerstelingen⁶³⁴

635

Der ackervrucht ten offer wiert gebraght.

 

De toondischkorst verloor terstont haer kracht,⁶³⁶

 

Toen 't nieuwe mael vereischte waerder gasten,⁶³⁷

 

Dan 't out Verbont, ja harten, die door vasten

 

En ware boete en tranen en 't gebedt

640

Geheilight en geloutert, zonder smet^638-40

 

En bevende, dit Heilighdom genaken;

 

Het welck begrijpt de wonderen der zaken,⁶⁴²

613 de helden: de strijders, de leden van de strijdende Kerk; vast: standvastig.

614 vregezicht: ‘visio pacis’, Ezechiël XIII, 16; eeuwige palaizen: de Hemel.

616 De rotsberg Sion.

618 Vgl. I Cor. V, 8.

620 al den last: alle zonden, vgl. Joan, I, 29.

621 Deze krasse beeldspraak, Vondel bizonder lief (want zie Aend. Betrachtinge, vs. 54, Dl. 2, blz. 57 en Altgh. II, 199, 358), en teruggaande op de brood- en vischsymbolen der oude Kerk, vinden we evengoed bij Ruusbroec en Anna Byns als bij Gezelle (Frijns: Vondel en de Zeestar, Leuven, 1928, blz. 54).

623 Vgl. vs. 171.

624 outer: altaar.

625 onvre: onvrede, vijandschap.

626 wy, evenals wy in vs. 633: Joannes en de andere Apostelen aan het laatste Avondmaal.

627 Uit Kristus hant, straks, vs. 633 uit Godts hant: vgl. uit het Pangue lingua: ‘Cibum se dat suis manibus’ (Hij geeft zich zelf tot spijs met eigen handen) en S. Augustinus': ‘Caenam manibus suis consecratam discipulis dedit’ (Sermo CXII, Migne P.L. 5a, kol. 648).

628 Versta: die nog vasthoudt aan den Joodschen tempeldienst.

629 Arons banden: de verplichtingen van het Joodsche priesterschap.

630 Vast: standvastig; vetter korenlanden: vgl. Is. XXX, 23.

631 dan den Vadren wiert belooft: in het land van melk en honig, Exod. III, 8.

633 uit Godts hant: zie vs. 627.

634 garf: schoof; eerstelingen: eerste; versta: de waarde der eerste aan God geofferde akkervruchten (vs. 102) wordt door Christus' lichaam overtroffen, zooals het alle broodfiguren te niet doet.

636 toondischkorst: de toonbrooden, vgl. 122, 528.

637 waerder gasten: waardiger gasten, vgl. vs. 550.

638-40 Vgl. Joël. II, 12.

642 begrijpt: bevat; de wonderen der zaken: Dit brood bevat ‘zakelijk’ de wonderen die de beelden figuurlijk bevatten, verklaart Van Delft (Vondel's Altaergeheimenissen, 1924, blz. 63).

[p. 675]

 

Beduit door broot van Priester en Profeet;

 

Door 't legerbroot, dat tenten ommesmeet;⁶⁴⁴

645

Door 't meel der weeuwe, in hongers noot verlegen.⁶⁴⁵

 

Dees tafel schaft een' onuitputbren zegen,

 

En spijs, die voedt, en nimmermeer verteert;⁶⁴⁷

 

Die over 't hooft des afgronts triomfeert;⁶⁴⁸

 

Die 't lichaem niet versterckt voor veertigh dagen,⁶⁴⁹

650

Maer langer dan de beenen 't lichaem dragen,⁶⁵⁰

 

Ja maeckt het vlugh; zoo dat het in de lucht⁶⁵¹

 

Aen zijne ziel herknocht, den grave ontvlught,⁶⁵²

 

En rein gevaeght, by Godt wort ingelaten⁶⁵³

 

En d'Engelen, die 's werelts vuilnis haten.⁶⁵⁴

655

Nu lagh het feest des berghs, die ieder noodt,⁶⁵⁵

 

Van wijt en zijdt, voor ons gedachten bloot:⁶⁵⁶

 

Want Kristus, 't hooft, ter tafel hier beneden,

 

Verstreckt bancket voor al zijn medeleden,⁶⁵⁸

 

En schenckt den wijn zijns bloets, die Maeghden baert.⁶⁵⁹

660

Dees leckerny had Godt op 't lest gespaert.⁶⁶⁰

 

Wat weldaet kost de Vader meer bewijzen,⁶⁶¹

 

Dan zielen met zijn eenigh kint te spijsen,

 

Des Vaders hart? O dierbaer dischgenot!

 

Ay, smaeck, hoe zoet, hoe vriendelijck is Godt!⁶⁶⁴

665

Dit was het feest, dat Davits geest verweckte,

 

Tot zangk en spel; toen Godt zijn tafel deckte,

 

En hem vereerde een boordevolle schael,

 

In 't aenzicht van zijn haters altemael.^665-68

 

Godt stelt, op dat geen profecye misse,

670

Zijn vrienden voor een feestgedachtenisse

 

Van wonderen, en spijst die hem ontzien,^670-71

 

En JESUS naem de schuldige eere biên.

644 't legerbroot: brood in het leger, vs. 363, 533; ommesmeet: omverwierp.

645 weeuwe: weeuw, weduwe van Sarepta, vs. 312, 530.

647 nimmermeer verteert: nooit verteerd wordt.

648 't hooft des afgronts: de duivel.

649 Zooals bij Elias, vs. 321.

650 Versta: Dit brood geeft het lichaam ook na den dood nog kracht, wijl het het zaad der onsterfelijkheid (semen immortalitatis) in het lichaam zaait, krachtens hetwelk het lichaam tot een onsterfelijk leven zal verrijzen. Vgl. vs. 1583-v.v.

651 vlugh: een der dotes (gaven) van het ter zaligheid herrezen lichaam is de agilitas, vlugheid; vgl. I Thess. IV, 15.

652 herknocht: opnieuw verbonden.

653 rein gevaeght: van alle gebrek ontdaan.

654 vuilnis: Phil. III, 8.

655 Vgl. vs. 376, 533.

656 ons gedachten: ons begrip.

658 Verstreckt bancket: dient tot kostbaar voedsel; medeleden: de geloovigen, die de mystieke ledematen van Christus zijn, Eph. V, 30.

659 ‘Vinum germinans virgines’, Zach. IX, 17.

660 op 't lest: tot het laatst; merkwaardige toepassing van een kinderlijke wet; vgl. Joan. XIII, 1 en S. Thomas' betoog: waarom Christus de Eucharistie op 't laatst van zijn leven instelde, Summa Theol. III, LXXXIII, 5.

661 kost: kon.

664 Vgl. Ps. XXX, 9.

665-68 Vgl. Ps. XXII, 5 en denk aan het titelvignet.

670-71 Zijn vrienden voor: aan zijn vrienden voor; vrienden, vgl. Joan. XV, 15; een feestgedachtenisse van wonderen enz.: in de Liturgie: ‘memoriam fecit mirabilium suorum, escam dedit timentibus se’ vgl. Ps. CX, 4; ontzien: vreezen.

[p. 676]

 

Dit 's Assers oegst, der Vorsten leckernyen.⁶⁷³

 

Ghy adelaers, die vast, aen alle zyen,⁶⁷⁴

675

Uw aes bespiet, en met der zielen oogh

 

Recht tegens 't licht kunt staren hemelhoogh;⁶⁷⁶

 

Verzamelt hier, en valt, o Kristbeminden,⁶⁷⁷

 

Op 't leckerste aes, dat ergens was te vinden.⁶⁷⁸

 

De hemel geeft u, onder schijn van korst,⁶⁷⁹

680

Zijn vleesch en bloet, en doorgesteke borst.⁶⁸⁰

 

Nu kost de Leeuw van Iuda andren azen:⁶⁸¹

 

De stercke Leeuw, die voncken plagh te blazen

 

En schrick des doots, en brulde afgrijslijck luidt;⁶⁸³

 

Dees levert door zijn' dootsnick honigh uit,⁶⁸⁴

685

En lieflijckheên, gezogen uit de velden⁶⁸⁵

 

Van 't Paradijs der lichaemlooze helden.⁺⁶⁸⁶

 

Ghy Byen van der Kercken hooft, URBAEN,⁶⁸⁷

 

Vlieght herwaert op deze outergeuren aen;⁶⁸⁸

 

En pluckt geen' geur in al de Roomsche hoven,⁶⁸⁹

690

Geen zoetigheên als deze, die van boven,

 

En dagh op dagh, u dauwen in den mont,⁶⁹¹

 

Uit IESUS hart, gepijnight en gewont.

 

Ay, zie toch eens die honighvliegers licken,⁶⁹³

 

En drup en dauw al nuchtren inneslicken;⁶⁹⁴

695

Den honighdauw, die nimmermeer verteert,

 

En altijt vloeit en altijt wort begeert,

 

En smaeckt naer meer, op onbedorve tongen;^696-97

 

Waer van 't gezangk des Vaders wort gezongen,⁶⁹⁸

673 Hier hebt gij wat voorafgebeeld werd door Aser. Jacob zegende op zijn sterfbed zijn zoon Aser met de woorden: ‘Het brood van Aser zal overvloedig zijn en genot verschaffen aan koningen’, Gen. XL, 20, wat Vondel met de Liturgie op de Eucharistie toepast.

674 adelaers: de heilbegeerige zielen, vgl. Matth. XXIV, 28; vast: voortdurend, standvastig.

676 tegens 't licht: in de zon van Gods gelaat; deze eigenschap van den adelaar komt vaak bij Vondel voor, zie Sabbe: Dierkennis enz. blz. 94.

677 Verzamelt: komt te zamen; Kristbeminden: eigen samenstelling van Vondel, door Christus beminden. Vgl. Kristgezegent, II, 22.

678 leckerste aes: smakelijkste voedsel; het woord lekker, hier zoo dikwijls gebruikt, had blijkbaar voor Vondels gevoel niet de huiselijke of platte beteekenis van nu.

679 korst: brood.

680 doorgesteke: doorstoken; aan 't kruis werd Jesus' zijde van onder op met een lans doorstoken, Joan. XIX, 34; een bijgedachte aan den pelikaan (zie Op de Tittelprint, vs. 22) ligt voor de hand.

681 kost: kon; de Leeuw van Juda: Christus, Openb. V, 5; azen: voeden.

683 schrick des doots: Christus, die den dood overwon.

684 Christus stelde de Eucharistie in op den vooravond van zijn dood. Vondel zegt 't zóó met zinspeling op den dooden leeuw van Samson, in welks skelet de bijen honig maakten, vs. 351-52.

685 gezogen: om 't honigbeeld, gehaald. Vergelijk De Krvisbergh, vs. 27-vlgg. (Dl. 3, blz. 602).

+ [Randschrift:] Dit slaet op de Byen, in het wapen van zijne Heiligheit, URBAEN den Achtste.

686 lichaemlooze helden: de zielen der zaligen.

687 Ghy Byen enz.: Urbanus VIII († 1644) had bijen in zijn wapen, wat Rubens en Vondel tot vernuftig begrippenspel bracht in verband met de zoetheid uit den muil van Samsons leeuw; zie plaat XI bij Zeij (Vondels Altaargeh.); merk ook de sprongen op van 't eene beeld op het andere en vgl. Marnix Biencorf en Vondels ‘Christe bijen’ van De Kruisbergh, vs. 22.

688 outergeuren: het H. Sakrament als een bloem op 't altaar, waar de bijen moeten heenvliegen.

689 al de Roomsche hoven: de heele kath. Kerk.

691 Dagelijksche Kommunie, vgl. 184, 1440, 1529.

693 honighvliegers: bijen.

694 drup en dauw: dauwdrup, waaruit Vondel in vs. 695 de honighdauw laat ontstaan.

696-97 vgl. S. Gregorius Magnus: ‘Spiritales deliciae tanto a comedente amplius esuriuntur, quanto et ab esuriente comeduntur’ (Hom. 36 in Luc. XIV).

698 Waer van: door welke (tongen); 't gezangk des Vaders: de liederen van den paus; Urbanus VIII liet de kerkhymnen herzien en schreef zelf Latijnsche Poemata (Rome, 1631), door Vondel bezongen. Dl. 3., blz. 394.

[p. 677]

 

Die Vatikaen en al de stadt bewaeckt;⁶⁹⁹

700

En voor 't altaer, gelijck een Godtheit, blaeckt⁷⁰⁰

 

Van purper, gout en gloeiende robijnen,

 

Die om zijn hooft en feestgewaden schijnen.

 

De zelve hant, die 't lichaem ommedeelt,⁷⁰³

 

Vereerde ons nu al 't geen wiert afgebeelt⁷⁰⁴

705

Door 't Jootsche Man; het welck, op alle wijze,

 

De waerde en deught en vrucht der Offerspijze

 

Te kennen gaf; hoewel in schemering⁷⁰⁷

 

Van eene wolck, die over d'ouden hing,⁷⁰⁸

 

En nu verstoof; daer Kristus niet verbloemde

710

Zijn Testament, maer 't broot zijn lichaem noemde,^709-10

 

Dat hy ons gaf, zoo ongeveinst en vroom;

 

Om niemant meer te houden in den droom

 

Der schaduwen, die lang dees waerheit decken:⁷¹³

 

Want anders kost hy zelf geen zon verstrecken,⁷¹⁴

715

Noch 't ware licht der duisteren; en ghy,⁷¹⁵

 

In eenen nacht vol duisternisse, als zy,

 

Die suckelden in dorre wildernissen,⁷¹⁷

 

Zoudt troostloos noch de vrucht der beelden missen:⁷¹⁸

 

Ja Moses dienst, gepast naer Godts bevel,⁷¹⁹

720

Waer ydelheit en enckel guighelspel:⁷²⁰

 

En wie verkoos een graen van 't ackerkoren

 

Voor smaeckrijck Manne, uit lucht en dauw geboren.^721-22

 

Maer dat men Manne en broot, 't welck ons verscheen,⁷²³

 

Eens levendigh ga stellen tegens een;⁷²⁴

725

Zoo zal men zien, van weerzyde, in wat deelen

 

Zy onderling gelijcken en verscheelen,

 

Naer eisch des beelts en d'afgebeelde zaeck:⁷²⁷

 

Op dat men 't meest door 't minste heerlijck maeck'.

699 al de stadt: heel Rome.

700 voor 't altaer, gelijck een Godtheit: in de St. Pieter bij kerkelijke plechtigheden, vgl. ‘Godtheid vol ontzaghs’, Op Urbaen den Achtste, Dl. 2, bl. 495.

703 De zelve hant: dezelfde hand, nl. van Christus, zie vs. 627-634; ommedeelt: ronddeelt.

704 Vereerde: gaf; wiert: werd; versta: alles wat door het Manna beteekend werd, werd ons in de Eucharistie gegeven.

707 schemering: schaduw; de voorafbeelding was meer of minder duister.

708 d'ouden: de Joden van de Oude Wet.

709-10 niet verbloemde zijn Testament: zijn testament (laatste wilsbeschikking) niet onduidelijk formuleerde.

713 schaduwen: voorafbeeldingen.

714 Versta: Want dan zou Christus niet de Zon en 't Licht kunnen heeten, vgl. Joan. I, 5; VIII, 12 enz.

715 en ghy enz.: dit slaat rechtstreeks en letterlijk op Vondel vòor zijn bekeering.

717 suckelden: ronddoolden.

718 de vrucht: de vervulling.

719 gepast: ingesteld.

720 guighelspel: goochelspel, misleiding. Dit is het groote argument waarop Vondel herhaaldelijk terugkomt: als het brood van het laatste Avondmaal niet waarachtig Christus' lichaam is, zooals Hij zeide, maar alleen een teeken of beeld daarvan, dan hebben alle voorafbeeldingen niets voorafgebeeld en is alles bedrog geweest.

721-22 Versta: Wie zou dan dat gewone brood verkiezen boven het buitengewone Manna-brood?; uit lucht en dauw geboren; vgl. vs. 225-vlgg.

723 broot, 't welck ons verscheen: het brood der Eucharistie.

724 stellen tegens een: tegenover elkander, vgl. III, 213.

727 Versta: Zooals het bij afbeelding en afgebeelde hoort.

[p. 678]

 

Het leste is meer dan 't eerste een broot van wonder:⁺⁷²⁹

730

Het eene spijst de stammen in 't byzonder;⁷³⁰

 

Het ander Jode en Heiden te gelijck:⁷³¹

 

Het een den Jood, die, buyten Faroos Rijck,⁷³²

 

Door 't roode meir, de banden is ontvloden:⁷³³

 

Het ander bey de Heidenen en Joden,

735

Die in Godts bloet door 't water zijn gebaedt.^733-35735

 

Het eene gaf de blancke dageraet,⁷³⁶

 

Gelijck de rijp: het ander quam met zegen,⁷³⁷

 

(Gelijck een daeuw of lang verwachte regen)

 

Als uit een wolck, den schoot van Josefs Bruit,⁷³⁹

740

Die 's middernachts, op 't hemelsche geluit

 

Des Englezangks, haer' eerstgeboren baerde,^740-41

 

Des hemels vreught, den Vredevorst der aerde,⁷⁴²

 

In 't broothuis, 't welck de zielen sterckt en voedt;⁷⁴³

 

Doch niet als Man, dat slechts den honger boet,⁷⁴⁴

745

En 't lichaem spijst en voedt, voor veertigh jaren;⁷⁴⁵

 

Maer zelf de ziel, genoodight te vergaren

 

In 't Paradijs, het rechte Kanaän;

 

Dat zwanger gaet van onbenevelt Man,⁷⁴⁸

 

Om hoogh de spijs der Godtgetrouwe Geesten,⁷⁴⁹

750

Gevult met vreught, op onvermoeide feesten.

 

Het Manne viel ten beste voor 't gemeen;⁷⁵¹

 

En 't offerbroot genieten groot en kleen,⁷⁵²

 

En arm en rijck, en Koningen en slaven:⁷⁵³

 

Godts outer biedt een iegelijck Godts gaven.

755

Het Manne gunde een iegelijck zijn deel,

 

En ieder nut van 't Offer even veel.⁷⁵⁶

 

Het Manne kost geen onvroom hart vernoegen;⁷⁵⁷

 

En 't Offer geeft den boozen stof tot wroegen.

 

Uit Manne smaeckt d'oprechte zijnen wensch.⁷⁵⁹

+ [Randschrift:] Vergelijckinge van 't Iootsche en Kristensche Manne, en 't onderscheit der zelve.

729 Het afgebeelde brood (der Eucharistie) is wonderbaarder dan de voorafbeelding (het Manna); den grond voor de nu volgende vergelijkingen vond V. in Joan. VI; 31, 49, 51, 58; verdere uitwerkingen bij S. Ambrosius (De Mysteries, Cap. VIII, Migne. P.L. XVI, kol. 405) en vooral bij S. Augustinus.

730 de stammen in 't byzonder: alleen de Joden.

731 vgl. Coloss. III, II.

732 Faroos Rijck: Egypte.

733 de banden: der slavernij.

733-35 Paulus' vergelijking (I Cor. X, 1.) van het Doopsel, dat kracht kreeg door Christus' bloed, met de roode zee, was bizonder lief aan S. Augustinus die ze dikwijls breed uitwerkt o.a. Tract. in Joann. XI, Cap. II, kol. 1476.

735 gebaedt: gedoopt.

736 Het eene: nl. het Manna, 4de nvl.

737 rijp: vgl. vs. 251.

739 Josefs Bruit: de H. Maagd Maria.

740-41 vgl. Luc. II, 13-14.

742 Vredevorst: Is. IX, 6.

743 broothuis: vertaling van Bethlehem.

744 als Man: als het Manna; boet: verslaat.

745 veertigh jaren: de tijdsduur der Manna-spijziging in de woestijn.

748 Versta: dat vervuld is van de ontsluierde Godheid; met een interpretatie van het ‘Manna absconditum’ van Openb. II, 17.

749 de spijs enz.: vgl. Ps. LXVI, 10.

751 Na het vijfvoudig onderscheid van 't Manna met de Eucharistie volgen nu vier overeenkomsten; voor 't gemeen: voor iedereen.

752 't offerbroot: de Eucharistie.

753 ‘Manducat Dominum pauper, servus et humilis’, Sacris solemniis.

756 ‘Quantum isti, tantum ille’, Lauda Sion.

757 kost: kon; onvroom: slecht; vernoegen: bevredigen.

759 d'oprechte de goed meenende, de rechtvaardige.

[p. 679]

760

Het Offerbroot verruckt den Kristen mensch⁷⁶⁰

 

Aen 's Hemels disch, by al de Cherubinnen;⁷⁶¹

 

En 't geen hy eet begrijpen geene zinnen,⁷⁶²

 

Maer 't vast geloof; zoo dick de ziel geniet⁷⁶³

 

Emanuël, den troost in aertsch verdriet;

765

Emanuël, wiens geest, alle oogenblicken,

 

De flaeuwe ziel kan stutten en verquicken.⁷⁶⁶

 

Het Manne wert door d'Engelen bereit;⁷⁶⁷

 

Maer JESUS schenckt, naer zijn almogentheit,

 

U 't ware Man door zijner Priestren handen,⁷⁶⁹

770

Uitreickers der geheimspijsofferanden.⁷⁷⁰

 

De Priesters zijn Godts Englen hier beneên,

 

Stadthouders, die 's Gezalfden ampt bekleên,⁷⁷²

 

Zoo dick zijn Woort bestelt den mont der bidderen,⁷⁷³

 

Uit graen, zijn lijf, u toegereickt met sidderen

775

Van vingeren den offer toegewijt.

 

Wat baet het Man genooten voor een tijt;⁷⁷⁶

 

Indien men toch in ballingschap moet sterven?⁷⁷⁷

 

Wat baet het Man, dat rieckt en kan bederven,

 

En wormen teelt, of in de zonne smilt?⁷⁷⁹

780

Dees Offerspijs, Godts lijf, wort niet gespilt.⁷⁸⁰

 

Hoewel men 't nut, 't behoudt zijn aert en wezen.

 

Wie 't nuttight, hoeft voor 't rotten niet te vreezen⁷⁸²

 

Noch 't nare graf. Dit onbederfzaem zaet⁷⁸³

 

Bewaert het lijck, hoewel het lijck vergaet,⁷⁸⁴

785

Voor eene wijl. Door kracht der Offerspijzen,

 

Een eeuwigh zaet, zal 't lichaem weêr verrijzen;

 

Niet kranck noch zwack, maer heerlijck, met den strael

 

Van licht omgort; geloutert altemael⁷⁸⁸

 

Van sterflijckheit, van zieckte, ellende en smetten,^787-89

760 verruckt.. aen: rukt weg.... naar; de Kommunie geeft hemelsche voldoening.

761 Cherubinnen: Cherubijnen.

762 zinnen: zintuigen, vgl. Op de Tittelprint en vs. 540-49; III, 790.

763 dick: dikwijls.

766 flaeuwe: ontmoedigde, vgl. Matth. XI, 28.

767 Vgl. 225.

769 't ware Man: het waarachtige, eigenlijke Manna, de Kommunie.

770 geheimspijsofferanden: dit eigenaardig woord, van Vondels samenstelling, doelt blijkbaar op ‘dispensatores mysteriorum Dei’, I Cor. IV, 1.

772 Stadthouders: stedehouders, plaatsbekleeders; 's Gezalfden: van Christus.

773 dick: dikwijls; zijn Woort: Christus' woord: ‘Dit is mijn lichaam’, Matth. XXVI, 26, en vgl.: ‘Verbum caro panem verum verbo carnem efficit’ uit de liturgische hymne Pange lingua; bestelt: schenkt.

776 het Man: het Joodsche Manna.

777 in ballingschap: in de woestijn op weg naar het beloofde land.

779 wormen teelt: vgl. vs. 277; smilt: smelt.

780 wort niet gespilt: bederft, vergaat niet, vgl. vs. 647 en: ‘A sumente non concisus, non confractus, non divisus, integer accipitur’, verzen uit de hymne Lauda Sion; vgl. ook Thomas van Kempens Imitatio, IV, 2.

782 rotten: de ontbinding van zijn eigen lichaam.

783 onbederfzaem zaet en eeuwigh zaet van vs. 786: zaad van onbederfelijkheid (semen immortalitatis), vgl. vs. 650, 1583.

784 Bewaert het lijck: is dit geen drukfout voor lijf?

788 geloutert altemael: rein gevaeght van vs. 653, geheel gezuiverd.

787-89 De eigenschappen van het herrezen lichaam der zaligen, vgl. vs. 651.

[p. 680]

790

Die d'oogen Godt in 't licht te zien beletten.

 

Geen verwe zal der vromen oogen dan⁷⁹¹

 

Behinderen de Godtheit van dit Man⁷⁹²

 

t' Aenschouwen, die met toeval hier behangen,⁷⁹³

 

Zich schuilt, om 't hart te pricklen met verlangen⁷⁹⁴

795

Naer 't geen men noit met gout of kunst beneep,⁷⁹⁵

 

Noch door vernuft, hoe spits het was, begreep.⁷⁹⁶

 

Zoo sprack Sint Ian, en spijsde, niet mijn ooren,⁺

 

Maer zelf mijn ziel, noch onverzaet van 't hooren

 

Dier wonderspraeck, een rechte hemelval,

800

Als ick vernam, van achter, een geschal

 

Van spoockery en spoock, aen alle zyen

 

Aenruischende, als verwatene Harpyen;⁸⁰²

 

Van wien men droomt en dicht door bygeloof,⁸⁰³

 

Dat zy verhit en zoet op tafelroof,⁸⁰⁴

805

Den verschen kost met kromme klaeuwen pluckten,

 

En gulzighlijck dien blinden Vorst ontruckten

 

Het dischgerecht, dat haer zoo ydel aest;⁸⁰⁷

 

Terwijl de maegh, van honger, eeuwigh raest;⁸⁰⁸

 

De dunne buick vast vloeit en druipt, van weeckheit,⁸⁰⁹

810

En 't aenzicht zit vol magerheit en bleeckheit.

 

Mijn hart verschrickte en beefde om dit gerucht,⁸¹¹

 

Dat met dees stem dus uitborst in de lucht:⁸¹²

 

Een lastergeest heeft eeuw aen eeuw betovert,⁺⁸¹³

 

En, voor de hel, den Roomschen stoel verovert;

815

Waer uit hy zoo hardtnekkigh blaest en leert,

 

Dat broot en wijn in vleesch en bloet verkeert,

 

Als 's Priesters mont herhaelt het woort, gesproken⁸¹⁷

 

Met Waerheits mont, des daeghs daer na geloken.⁸¹⁸

 

O lastergraf! hoe moet de zonneschijn⁸¹⁹

791 verwe: uiterlijke schijn, vgl. Rafaels Disputa.

792 Behinderen: verhinderen, vs. 313.

793 die: nl. de Godtheit; toeval: accident, uitwendige bijkomstigheid van kleur, vorm enz. der broodsgedaante.

794 schuilt: verschuilt.

795 gout of kunst: goudkunst, edelsmeedkunst, doelende op kelk en monstrans van den kath. eeredienst; beneep: vastneep, vastlegde.

796 spits: scherpzinnig. De toespraak van Sint Jan, begonnen in vs. 409, is hiermede ten einde.

+ [Randschrift:] De Dichter verneemt wedersprekers.

802 verwatene: drieste, brutale; Harpyen: legendarische roofvogels met een vrouwekop, die de spijzen van den blinden Vorst (vs. 806) Fineus bedierven en wegnamen, door Vondel beschreven o.a. Gulden Winckel, vs. 69; Aen mijne Afbeeldinge, Unger, 1654-55, blz. 246; Keurgedicht, Unger, 1656-57, blz. 62, gewoonlijk zooals hier in vs. 804-10 naar Virgilius: ‘Virginei volucrum vultus, faedissima ventris proluvies, uncaeque manus, et pallida semper ora fame’, Aeneïs III, 216-18. Scherp maar vernuftig kiest Vondel deze monsters als 't beeld van hen, die de Eucharistie bestrijden en hem dus zijn koninklijk voedsel willen ontrooven.

803 dicht: verdicht.

804 zoet: fel.

807 ydel aest: nutteloos en vergeefs voedt.

808 Terwijl: dewijl, omdat; raest: rammelt.

809 vast: voortdurend.

811 Bekentenis van geloofsstrijd!

812 uitborst: uitbarstte.

+ [Randschrift:] En de geest der Onroomschen vaert aldus uit met lasteren.

813 Van hier af tot vs. 884 zijn de tegensprekers aan 't woord; lastergeest: leugengeest.

817 het woort: ‘Dit is mijn lichaam’, Matth. XXVI, 26.

818 Waerheits mont: Christus' mond; geloken: gesloten, door den dood.

819 lastergraf: afgrond van leugens, vgl. Ps. IV. 11.

[p. 681]

820

Der waerheit zelf des logens voetsel zijn.

 

Hoe durf het Rijck des helschen nachts vertreden⁸²¹

 

't Gewijde bladt, de Vaders, en de Reden:⁸²²

 

Zoo een van drie dit toestemm', hou die zy:⁸²³

 

Nu wort dit klaer gelochent van dees dry;

825

Die, elck om strijt, den Tyber tegenspreken:⁸²⁵

 

Want niemant nut dat lichaem, maer zijn teken,⁸²⁶

 

En 't naeckte beelt van dien gekruisten Heer,⁸²⁷

 

Op 's Vaders troon, gekroont met prijs en eer.⁸²⁸

 

De Tyber, om dat beelt schoon uit te wissen,⁸²⁹

830

En met bedrogh zijn' afgodt te vernissen,⁸³⁰

 

Misduit Sint Ian; als of 't gezalfde hooft,⁸³¹

 

Daer 't, reis op reis, zijn vleesch en bloet belooft,⁸³²

 

Van 't nachtfeest sprack en zijnen kelck, geschoncken

 

Op Paeschnacht, eer het wiert aen 't Kruis gekloncken:⁸³⁴

835

Maer hy misbruickt der lettren klare stem,⁸³⁵

 

Ia die trompet en klanck beoorlooght hem,⁸³⁶

 

Die zijnen buick met spier en aêr wil mesten,⁸³⁷

 

Zoo redenloos, als Kapernaums vesten,⁸³⁸

 

Niet vattende des Heilants vlacken zin:⁸³⁹

840

Daer schuilt geen doot maer geest en leven in.⁸⁴⁰

 

d'Insteller des Geheimwercks volght Hebreeuwen,⁸⁴¹

 

In hunne zede, en der Profeeten eeuwen,

 

In hare spraeck, en wijze, die niet vreemt⁸⁴³

 

Het bloote beelt voor 't afgebeelde neemt,⁸⁴⁴

845

Het simpel merck voor d'afgemerckte zaken.⁸⁴⁵

821 durf: durft; het Rijck des helschen nachts: de katholieke Kerk.

822 't Gewijde bladt: de heilige Schriftuur; de Vaders: de Kerkvaders en oudste kerkelijke schrijvers; de Reden: de rede, het verstand.

823 dit: de wezenlijke tegenwoordigheid van Christus onder de broodsgedaante; hou die zy: neem het dan aan.

825 den Tyber: Rome.

826 dat lichaem: van Christus.

827 't naeckte beelt: niets anders dan de afbeelding.

828 Dus geenszins op een altaar tegenwoordig.

829 De Tyber: Rome; versta: om de (protestantsche) leer, dat Christus in het Avondmaal alleen een teeken van Zijn lichaam naliet, te vernietigen.

830 zijn afgodt: dit herinnert aan de vele krasse bewoordingen, waarmee de felste Hervormden de door de Katholieken aanbeden Eucharistie aanduidden; vernissen: een bedriegelijken schijn geven.

831 Misduit Sint Ian: legt het Joannes-evangelie, Cap. VI, verkeerd uit; als of: zóó nl. alsof; 't gezalfde hooft: Christus.

832 Daer 't: daar, op die plaatsen van 't genoemde hoofdstuk; reis op reis: keer op keer, nl. vs. 51, 53-56: Alsof Christus daar bij die gelegenheid sprak over het laatste Avondmaal ('t nachtfeest, Paeschnacht). De Hervorming ontkent m.a.w. het verband van Joan. VI, als belofte, met de woorden van het laatste Avondmaal, zooals Bellarminus (405, D.) met citaten uit Luther, Zwingli enz. uiteenzet.

834 het: 't gezalfde hooft van vs. 831.

835 hy: de Tiber; der lettren klare stem: de duidelijke beteekenis der woorden.

836 trompet en klanck: trompetklank, Christus' woorden in Joan. VI zijn zoo klaar als trompetklank; beoorlooght hem: bestrijdt Rome.

837 spier en aêr: werkelijk bloedig menschenvleesch.

838 Versta: even dwaas als de lieden van Capharnaum, die Christus' woorden van materieel vleescheten verstonden, Joan. VI, 52, 60; vesten: veste.

839 vlacken: klaarblijkelijken.

840 Daer: in die beteekenis is geen sprake van doot, van slachten en vleescheten, maar ze zijn geest en leven, Joan. VI, 63.

841 d'Insteller des Geheimwercks: Christus. In tegenstelling met Joannes' woord Geheimmerck (vs. 993), vertaling van Sacramentum, geeft Vondel de Hervorming hier Geheimwerck in den mond. Versta verder: Christus past zich bij 't Hebreeuwsche beeldrijke spraakgebruik aan, wanneer Hij zegt: ‘Dit is mijn lichaam’.

843 niet vreemt: als regel.

844 Het bloote beelt: eenvoudig het beeld, het teeken.

845 Het simpel merck: eenvoudig het teeken; afgemerckte: beteekende.

[p. 682]

 

Wie eenmael uit dien doolhof wil geraken,⁸⁴⁶

 

Sla wacker hant aen dien onfaelbren draet⁸⁴⁷

 

Der Wijsheit, en volgh 't kluwen van heur' raet,⁸⁴⁸

 

Ten beste voor die helder heillicht zoecken,

850

Dat elck verschijnt in noit bekladde boecken.⁸⁵⁰

 

Wien kerckkronijck en Vaders zijn bewust,⁸⁵¹

 

Telt op een ry vijf eeuwen, na August,⁸⁵²

 

Waer in doorgaens zoo veel godtvruchtige ouden,⁸⁵³

 

Op dezen gront, 't gevaert der Kercke bouwden,⁸⁵⁴

855

In Libyen en Asie en Euroop.⁸⁵⁵

 

Latijn en Grieck, getroost, gesterckt door hoop⁸⁵⁶

 

Op dit kompas, gaen t'zeil naer 't langste leven,⁸⁵⁷

 

En toonen 't spoor, waer langs u staet te streven.⁸⁵⁸

 

Nu suf voor storm, noch voor gekorven mast:⁸⁵⁹

860

Wat dwaelstar dwael', hier staet mijn hemel vast.⁸⁶⁰

 

En geen Sofist kan Reden overwinnen;⁸⁶¹

 

Die in dit hol gebruickt de torts der zinnen,⁸⁶²

 

En voert allengs den twijfelenden mensch,

 

Daer d'ope lucht geschept wort, en de grens⁸⁶⁴

865

Van Waerheits dagh verschuift de twijfelingen.

 

Die voor zijn oogh, als dicke vliezen, hingen.⁸⁶⁶

 

De Reden scheit den mensch van 't domme vee:

 

Zy oordeelt niet, of heeft getuigen ree,⁸⁶⁸

 

De zinnen, die haer zekerheit bestellen⁸⁶⁹

870

Van 't stuck, waer van het vonnis staet te vellen.⁸⁷⁰

 

De Reden streckt de houvast van 't gesticht⁸⁷¹

 

Des Godtsdienst, die voor geen gebulder zwicht.⁸⁷²

 

z'Ontkent al 't geen ontkent wort door zijn teken;⁸⁷³

846 dien doolhof: de dwaling van Rome.

847 Sla wacker hant: neme moedig ter hand; onfaelbren: onfeilbaar; draet: zinspeling op den draad, waarmee Ariadne Theseus uit het doolhof van Creta bevrijdde.

848 Wijsheit: Christus; en volgh: en houde zich aan Christus' voet of aanduiding, nl. van vs. 840, dat Zijn belofte alleen naar geest en leven, zinnebeeldig moet worden opgevat.

850 noit bekladde boecken: de onbedorven Bijbel.

851 Versta: Wie de geschiedenis der Kerk en de geschriften der oude Vaders kent.

852 na August: na keizer Augustus († 14 n. Chr.), dus na Christus; Bellarminus haalt 469-470) Calvijns woorden aan: ‘Constat vetustos omnes scriptores, qui totis quinque saeculis post Apostolos vixerunt, uno ore nobis patrocinari’ (Het staat vast, dat alle oude schrijvers, die gedurende vijf volle eeuwen na de Apostelen geleefd hebben, eenstemmig ons bijvallen).

853 doorgaens: doorloopend.

854 Op dezen gront: nl. de leer van het teeken; 't gevaert: de instelling; bouwden: uitbreidden.

855 Libyen: Afrika.

856 Latijn en Grieck: de Latijnsche en de Grieksche Vaders.

857 dit kompas: deze teeken-leer, die de goede richting aangeeft; gaen 't zeil enz.: varen naar den Hemel.

858 't spoor: den weg.

859 Nu suf enz.: vrees dus geen schade aan het schip van uw ziel.

860 Versta: hoe een ander (Rome) ook dwale, mijn sterrenhemel staat vast, ik volg een vaste ster.

861 Sofist: drogredenaar.

862 dit hol: deze duisternis, waar Rome binnenleidt; torts der zinnen: het licht van zijn zintuigen, vgl. Op de Tittelprint en vs. 547-49; 767; 790.

864 de grens: de ingang.

866 vliezen: vgl. Hand. IX, 18.

868 ree: gereed, bij de hand.

869 bestellen: verschaffen.

870 't stuk waer van: de zaak, waarover.

871 streckt: strekt tot, geldt als, vgl. Rom. XII, 1; gesticht: bouw.

872 Des Godtsdienst: oude genetiefvorm, soms godsdiensts; gebulder: de banbliksems van Rome.

873 z'Ontkent: de rede ontkent al dat gene, wat door zijn uitwendige gedaante (teken) niet wordt aangeduid.

[p. 683]

 

Oock gronden, die zich zelven tegenspreken.⁸⁷⁴

875

Zy geeft het lijf, op eenen zelven tijt,⁸⁷⁵

 

Een plaets alleen; en oordeelt, dat het strijt⁸⁷⁶

 

Met d'Almaght zelf, zoo harsseloos te stijven⁸⁷⁷

 

De razerny van plaetselooze lijven;⁸⁷⁸

 

De razerny, die woest den toeval scheit⁸⁷⁹

880

Van zijnen gront, de zellefstandigheit.

 

Zy snoert den mont, die lasterlijck durf reppen,⁸⁸¹

 

Dat stof en stanck zijn' Schepper zelf kan scheppen;⁸⁸²

 

Dat tant en keel en maegh hem knage, zwelgh'

 

En dan verteer'. Men zwijge, eer hy 't zich belgh'.⁸⁸⁴

885

Zoo klonck de stem, die schier mijn yver krenckte;⁸⁸⁵

 

Wanneer Sint Jan met zijne hant eens wenckte,⁺

 

Waer van dit spoock met mist en stanck verdween

 

In zijn moerasch, en liet ons beide alleen.^887-88

 

De Heiligh sprack: men moet zoo licht niet schricken

890

Voor vogelen, die 't zaet des hemels picken⁸⁹⁰

 

En slicken, waer 't gestroit leit by den wegh.^889-91

 

Zoo quam mijn ziel aen kracht en overlegh⁸⁹²

 

Van 't geen hy dus met zijne tong ging uiten,

 

Om 't logenschut op Waerheits schilt te stuiten:⁸⁹⁴

895

Toen Simeon, die vege en bleecke ziel,⁺⁸⁹⁵

 

't Gezegent kint op bey zijn armen hiel,⁸⁹⁶

 

En sidderde met al zijn grijze hairen,

 

(Vermits het bloet schier ijs was in zijn aeren,

 

Het mergh in 't hol der pijpen lang verteert)⁸⁹⁹

900

Sprack hy in 't endt, met zijn gezicht gekeert

 

Naer 't zedigh oogh der maeghdelijcke Moeder:⁹⁰¹

874 gronden: redeneeringen.

875 het lijf: het lichaam, ieder lichaam; op eenen zelven, lees: op éénzelfden.

876 Een plaets alleen: lees: Eén plaats alleen, maar één plaats.

877 harsseloos: onredelijk; stijven: volhouden.

878 razerny: dwaasheid, onzin; plaetselooze lijven: lichamen, die geen plaats innemen. De kath. Kerk leert nl., dat het lichaam van Christus, als verheerlijkt lichaam, niet door een bepaalde plaats omgrensd wordt, en daarom tegelijkertijd én in den Hemel én onder velerlei broodsgedaanten tegenwoordig kan zijn; de Hervorming ontkent dit.

879 woest: met geweld, tegen de rede in; den toeval: het accident, het bijkomstige, zooals kleur, vorm, smaak enz. Hoewel de ‘toeval’ natuurlijkerwijze niet op zich zelf kan bestaan, maar altijd een zellefstandigheit, een substantie, als gront, steunpunt, behoeft, leert de Kerk, dat God zelf kan doen wat anders de substantie doet, en dat dit wonder inderdaad bij de uitwendige gedaante van brood, zonder de substantie van brood, in de Eucharistie plaats heeft; ook hier komt de Hervorming tegen op.

881 lasterlijck: Godslasterend; durf: durft.

882 stof en stanck: de mensch.

884 hy: de Schepper.

885 Weer de bekentenis van Vondel, hoe deze moeilijkheden zijn geloof hebben tegengehouden.

+ [Randschrift:] Sint Ian verdadight de Katholijcken.

887-88 van: door; dit spoock: de helsche verschijning der harpijen, vs. 801; verdween in zijn moerasch: vgl. Dante, Inferno, IX, 76-83.

890 't zaet enz.: vgl. Luc. VII 5.

889-91 schricken-picken-slicken: dit zgn. staartrijm komt bij Vondel meermalen voor.

892 overlegh: nadenken.

894 logenschut: leugengeschut, kanon van leugens.

+ [Randschrift:] Simeons profecy

895 Hier begint de weerlegging van Sint Jan, die verder 't heele I Boek tot vs. 1666 vult; Simeon, die vege enz.: die door ouderdom verzwakte man, Luc. II, 25.

896 't Gezegent kint: Christus.

899 pijpen: gebeente.

901 Moeder: Maria.

[p. 684]

 

O Maeght, dees wort gestelt tot een' Behoeder

 

En val des volx, het raecke oock wien het raeck';

 

Ja tot een merck van bitse wederspraeck:^902-04904

905

Die profecy, veel hondert jaer geleden,

 

Behout haer kracht, noch op den dagh van heden.⁺

 

Wat weerspraeck heeft 't Geheimmerck niet gehoort!⁹⁰⁷

 

Oock tegens 't klaerste en zonnelichte Woort,

 

Dit is mijn lijf: Dit is mijn bloet. Wat lasteren⁹⁰⁹

910

Bestonden niet Godts lippen te verbasteren!

 

Godts lippen, die zijn leerling roeren zagh,⁹¹¹

 

Daer hy des nachts op 's meesters boezem lagh,

 

Die hem de Wet, d'Orakels der Profeten⁹¹³

 

En 's Vaders wil op 't breetste heeft uitgemeten;⁹¹⁴

915

Waer van zijn Kerck de blaên by een vergaert,⁹¹⁵

 

Die zy, gelijck een bruit haer' ringk, bewaert,

 

En eert en kust en kaeuwt en proeft de spreucken,

 

En slaetze ga voor kladden en voor kreucken.⁹¹⁸

 

Dees Huismoêr heeft dat zuiverste papier⁹¹⁹

920

Dus lang geberght, in waters noot en vier,⁹²⁰

 

Tot hartewee van Heiden Jode en Ketter;

 

Vervalscher of verstroier van Godts letter;

 

Wiens rechte zin haer nimmer mist noch faelt;⁹²³

 

Daer, op haer hooft, de Duif van boven daelt,

925

En Pinxtertong, doorgloeit van 't vier des yvers,^924-25

 

Waer me zy spreeckt, gelijck d'onfeilbre schrijvers,⁹²⁶

 

En Kristus: Dit 's mijn lichaem: Dit 's mijn bloet.⁺⁹²⁷

 

Een donder, die den afgront zwichten doet.⁹²⁸

 

Godts woorden staen gespelt met letterstarren,

930

En klaer en vast. Wie kan Godts tael verwarren?^929-30

 

Wat Babel schaeckt u 't wezentlijcke pant,⁹³¹

902-04 De profetie bij Luc. II, 34: ‘Zie, hij is bestemd tot val en opstanding van velen In Israël, en tot een teeken van tegenspraak’.

904 merck van wederspraeck: teeken van tegenspraak

+ [Randschrift:] in het wederspreken van 't hooghwaerdige Sacrament mede vervult.

907 't Geheimmerck: Vondels gewone vertaling van Sakrament, dat hij in het gedicht nooit, hier in de kantteekeningen gebruikt.

909 Matth. XXVI, 26, 28; lasteren: leugens (vgl. vs. 813, 819) persoonlijk voorgesteld.

911 zijn leerling: Vondel is niet vergeten, dat die leerling, Joannes, hier zelf aan 't woord is, maar laat hem precies zóó van zich zelf spreken als in 't evangelie, Joan. VI, 23, 25.

913 In het hoogepriesterlijk gebed hoorde Joannes Jezus telkens de Wet en de Profeten verklaren: Joan. XIII, 18, 34; XV, 25; XVII, 12.

914 Ook geeft Joannes in VI, 38-40 de woorden van Jezus over 's Vaders wil nadrukkelijk (op 't breetste) weer; 't breetste heeft: de e van breetste valt voor de h van heeft uit, een overblijfsel uit Vondels Zuid-Brabantsch dialekt.

915 Waer van: nl. van dat uitmeten, van Joannes' referaten van Christus' woorden.

918 slaetze ga enz.: bewaart ze voor bederf.

919 Dees Huismoêr: de Moederkerk.

920 Dus lang geberght: zoo lang geborgen, bewaard.

923 Wiens: van Godts letter de H. Schrift; haer: de Kerk.

924-25 Daer: omdat; de Duif en Pinxtertong: twee gedaanten van den H. Geest, vgl. Matth. III, 16; Hand. II, 3.

926 d'onfeilbre schrijvers: de vier Evangelisten.

+ [Randschrift:] De Katolijcke Kerck spreeckt Kristus spraeck,

927 Zie vs. 909.

928 Een donder: een als de donder indrukwekkend woord, vgl. vs. 555-57; den afgront: de hel.

929-30 letterstarren, klaer en vast: terugslag op vs. 860.

931 Babel: spraakverwarring, Gen. XI, 9; vgl. Altaergeheimenissen III, 1331; Vondel werpt het scheldwoord terug, waarop de Hervorming Rome gewoonlijk vergastte, vgl. Grotius Testament, Voorrede; schaeckt enz.: ontneemt u het waarachtig geschonkene.

[p. 685]

 

En steeckt, voor 't lijf, u tekens in de hant,⁹³²

 

En 't looze merck, in ste van bloet en spieren,⁺⁹³³

 

Waer mede u 't Lam zijn Paeschfeest leerde vieren?⁹³⁴

935

Na 'et ommegaen van beelt en profecy⁹³⁵

 

En toezegh, zoo veel eeuwen op een ry:⁹³⁶

 

Altzamen betre en overmilder spijzers,⁹³⁷

 

Zoo Kristus noch de zielen wijst aen wijzers,⁹³⁸

 

Haer azende met lucht en wint en roock⁹³⁹

940

Van schim en beelt en ydel beeldespoock.

 

Wat baet het toch aen schijn te blijven hangen?⁹⁴¹

 

Wat baet belofte, en niet dan wint t' ontfangen?⁹⁴²

 

Naer Sion toe; daer schaft men milt en ruim,^{+ 943}

 

De lammerspier en Man, noch meer dan kruim.⁹⁴⁴

945

Men leer' my niet, hoe mijne letter luide.⁹⁴⁵

 

Ick ken de stadt^*, die haer zoo blint misduide,⁹⁴⁶

 

Als eer de muur aan 't Galileesche meer,⁹⁴⁷

 

Die hemelhoogh viel hellediep ter neêr.⁹⁴⁸

 

Men wensch', dat niet de vloeckster overkome⁹⁴⁹

950

Al 't geen zy vloeckt de Moederkerck van Rome.⁹⁵⁰

 

D'oprechtste tong, die nimmer veinzen kan,⁺⁹⁵¹

 

Beloofde een gaef veel edeler dan Man,⁹⁵²

 

Of gerst; zoo stont 't verbetren niet te rekenen⁹⁵³

 

Door broot, dat slechts Godts lichaem zou betekenen,

955

En slechter viel dan Manne of gerstenbroot,^953-55955

 

Nu zegenrijck gedeelt in hongers noot:⁹⁵⁶

 

Ja Man had oock dien spijzer aengewezen,⁹⁵⁷

932 voor 't lijf... tekens: in pl. v. het lichaam, teekens: dezelfde gedachte v. 't volg. vs.

+ [Randschrift:] nuttight het betekende, en geen broot,

933 't looze merck: het leege teeken; in ste enz.: in pl. v. een echt lichaam.

934 't Lam: het Lam Gods, Christus.

935 ommegaen: voorafgaan.

936 toezegh: toezegging, belofte.

937 Vondels redeneering, dat het voorafgebeelde meer moet zijn dan de voorafbeelding, heeft Bellarminus breedvoerig: 399-400. Versta: die ons allemaal veel beter en veel ruimer voedsel geven.

938 noch: weer; wijst aen wijzers: wijst op afbeeldingen.

939 azende: voedende.

941 Wat baet het toch: want wat winnen wij; schijn: voorafschaduwing.

942 Wat baet: Wat heb je aan.

+ [Randschrift:] slechter dan Paeschlam en Manne, gelijck

943 Naer Sion toe: terug naar het Jodendom.

944 Daar krijgt men tenminste lamsvleesch en Manna, beter dan wat broodkruimels.

945 Versta: niemand hoeft mij, Joannes, te leeren, wat mijn woorden (in Joan. VI) beteekenen.

* [Randschrift:] Geneve nuttight.

946 de stadt: blijkens de kantteekening Genève en reeds vs. 535 naar geografische ligging evenals hier aangeduid.

947 eer: weleer; Capharnaum-Genève misduidt de woorden door Christus bij Joan. VI gesproken, door ze van rauw menschen-vleesch te verstaan en dan te roepen: dat kan niet! Joan. VI, 52, 60.

948 vgl. Matth. XI, 23; hellediep: vgl. vs. 445.

949 de vloeckster: de stad van vs. 946, de Hervorming.

950 vloeckt de: vloekt tot de.

+ [Randschrift:] Kristus veinsde niet, beloofde den Ioden wat beters dan Moses,

951 D'oprechtste tong enz.: Christus.

952 gaef': gave; Man: Manna, vgl. Joan. VI, 32, 49, 50, 58.

953 gerst: de gerstebrooden der wonderbare vermenigvuldiging, Joan. VI, 9.

953-55 Als Christus verhevener brood beloofd heeft dan Manna etc., dan kan het brood van het Avondmaal geen ‘teeken’ zijn, dat als gewoon brood zelfs van minder waarde is dan 't Manna en 't wonderbrood.

955 slechter viel: minder was.

956 Waren dus Manna en gerstenbrood zegenrijck, dan nog meer het brood, dat Christus gaf.

957 Het Manna had als voorafbeelding gewezen op dien spijziger, Christus.

[p. 686]

 

Op wien zy vast betrouwen, die het lezen.⁹⁵⁸

 

Nu eischt de schaer een merck en wonderdaet,⁹⁵⁹

960

En stoft op Man, dat d'ouders had verzaet,⁹⁶⁰

 

En uit den schoot der wolcken quam geregent:

 

Waer op Godts mont, in eeuwigheit gezegent,⁹⁶²

 

Door 't ware broot des hemels haer vertroost;⁹⁶³

 

Geen tekenkruim, in 's ovens gloet geroost,⁹⁶⁴

965

En slechts gekaeuwt met hope en vast betrouwen;⁹⁶⁵

 

Zoo kost de Jode oock Kristus komste aenschouwen,⁹⁶⁶

 

Wiens mont belooft 't geen Moses zelf ontbrack.⁹⁶⁷

 

Nu 't Manne, dat door zijn afbeelding sprack⁹⁶⁸

 

Van Kristus vleesch, had Moses lang gegeten.

970

Wie rept dan hier van een geschildert eten?⁹⁷⁰

 

Wie scheit dan hier belofte en daet van een,⁹⁷¹

 

Die niet, van schaemt, verkeert in marmersteen?

 

De meester, vry van dubbelheit en liegen,⁺⁹⁷³

 

Hing netten uit, om harten te bedriegen,⁹⁷⁴

975

Indien hy niet zoo dickmael sprack recht-uit,⁹⁷⁵

 

Gelijck zijn klanck en mijne boeckstaef luidt;⁹⁷⁶

 

Dewijl die school, zoo traegh, zoo hardt in 't hooren,⁹⁷⁷

 

Zijn reden niet kost zwelgen door haer ooren,⁹⁷⁸

 

En even stijf bleef hangen, op dat pas,⁹⁷⁹

980

Aen zieloos vleesch, waer in geen leven was.⁹⁸⁰

 

En waer toe toch den twijflende, in 't byzonder,⁹⁸¹

 

d'Almogentheit bevestight door het wonder⁹⁸²

 

Der hemelvaert, waer na 'et min mooghlijck scheen

958 lezen: samenlezen, verzamelen.

959 merck: teeken.

960 stoft op: maakt ophef van; zie voor vs. 959-60: Joan. VI, 30, 31 en voor vs. 959-63: Bellarminus (410, B): ‘Zeker gaat gewoon brood, alleen omdat het Christus' lichaam beteekent, niet boven die brooden, die door een wonder werden geschapen, en nog minder boven het Manna, dat ook op Christus doelde. De Capharnaummers eischten bovendien van Christus een teeken, terwijl zij Hem het Manna voorhielden, dat wonderbaar voor de vaderen in de woestijn was neergeregend, en Christus antwoordt, dat Hij het ware hemelbrood zal schenken’.

962 Godts mont: Christus.

963 haer: de schaer van vs. 959; vgl. Joan. VI, 32, 33.

964 tekenkruim: brood dat als teeken dient.

965 hope en vast betrouwen: het betrouwensgeloof der Hervormden; Bellarminus (l.c.) spreekt van ‘manducatio Christi per fidem’,

966 Zoo kost: Zóó, nl. door 't betrouwen alleen, kon enz., vgl. vs. 958.

967 Joan. VI, 32.

968 Nu: welnu; versta: als we Christus' lichaam eten alleen doordat het brood een afbeelding daarvan is, wel, dan heeft ook het Jodendom (Moses) dat al lang gegeten, want het Manna was ook een afbeelding van dat lichaam; dat betrouwen of geloof hadden de Joden ook; Bellarminus, 407, D.

970 Wie spreekt dan bij dit Sakrament (hier) van een vleesch eten, dat alleen maar in 't ontvangen van een teeken (geschildert eten) bestaat?

971 daet: vervulling.

+ [Randschrift:] en zochtze niet te bedriegen.

973 De meester: Christus, de argumentatie is van Bellarminus, 410 D.

974 Hing: zou netten hebben uitgehangen; geëigend visschersbeeld hier.

975 zoo dickmael: zoo herhaaldelijk; recht-uit: volkomen oprecht en duidelijk.

976 zijn klanck en mijne boeckstaef: Zijn woorden en mijn teboekstelling (letter) daarvan.

977 Dewijl die school: omdat die hardhoorige schare van leerlingen, uit Capharnaum, Joan, VI, 60.

978 reden: toespraak; kost: kon; zwelgen: verwerken.

979 stijf: hardnekkig; op dat pas: bij die gelegenheid.

980 zieloos: zielloos' vleesch van een dood lichaam.

981 den twijflende: voor de twijfelende lieden van Capharnaum; in 't byzonder: afzonderlijk.

982 d'Almogentheit: Gods almacht.

[p. 687]

 

Hem met zijn lijf te voeden hier beneên?⁹⁸⁴

985

Zy stemmen zelfs met Synagoogsgezinden,⁺⁹⁸⁵

 

Die gruwelen in Godts belofte vinden,

 

In zoeten troost van levendige spijs,

 

Hun opgedischt, doch geestelijcker wijs.⁹⁸⁸

 

Laet varen dan de lege schilderdissen,⁹⁸⁹

990

En ydel aes van lijfgelijckenissen;

 

En hou u aen waerachtigh vleesch en bloet,

 

Het welck de ziel waerachtigh laeft en voedt.

 

d'Insteller des Geheimmercks straelt van klaerheit,⁺⁹⁹³

 

By nacht, en spreeckt een onverbloemde waerheit;

995

Gelijck dat voeght zijn goddelijck Verbont,

 

En jongsten Wil, beschreven uyt zijn' mont,⁹⁹⁶

 

En door zijn doot, aen 't kruis, met bloet bezegelt.

 

Waer spreeckt Profeet zoo wilt, zoo ongeregelt

 

Van droom, gezicht, of door gelijckenis,

1000

Daer hy niet melt, wat Godts geheimspraeck is?¹⁰⁰⁰

 

Daer hy niet melt gelijckenis, gezichten¹⁰⁰¹

 

En droomen, om den blinden toe te lichten?

 

Men druckt geen wet met duistre woorden uit:

 

De zaeck wort klaer en helder aengeduit.

1005

Sla wetboeck op, verbonden, leste willen

 

Der Vaderen, en toon my, waer geschillen

 

Gerezen zijn uit dubbelzinnigheit;

 

Waer zaeck of erf niet klaer voor oogen leit,¹⁰⁰⁸

 

Door simpelheit van stijl en spraeck en reden.¹⁰⁰⁹

1010

Waer noemt Hebreeu zoo dwaes Veelstrijdigheden^*

 

Een zelve zaeck, 't en zy de zaeck het meld'^1010-11

 

Of hy zijn zin ontvouw'. Zoo dit niet gelt,

 

Zal 't bloet der Wet geen testamentbloet strecken,^1012-13

 

En 't heilboeck slechts verwarringen verwecken,¹⁰¹⁴

984 Hem: den twijfelaar van vs. 981, vgl. Joan. VI, 62, en Bellarm., 411, A; beneên: staat tegenover hemelvaert.

+ [Randschrift:] d'Onroomschen slaghten de Kapernaummers.

985 Volgens de kantt.: de Onroomschen, de Hervormden, die precies lijken op de Synagoogsgezinden: de Joden van Capharnaum, Joan. VI, 61, vgl. Levit. XVII, 12.

988 geestelijcker wijs: dus niet in den grof-materieelen zin, zooals die van Capharnaum het begrepen en verwierpen.

989 lege schilderdissen: de Avondmaalviering met enkel een teeken.

+ [Randschrift:] Verbonden, Wetten en Testamenten worden klaer, niet dubbelzinnigh ingestelt.

993 d'Insteller enz. Christus; des Geheimmercks: van het Sakrament, vgl. vs. 841; de redeneering weer bij Bellarminus (419, C.D.) met allerlei voorbeelden uit het O.T., dat een laatste wilsbeschikking klaar en ondubbelzinnig behoort te zijn.

996 jongsten Wil: testament, vgl.: ‘Dit is mijn bloed van het Nieuwe Verbond, dat wordt vergoten tot vergiffenis der zonden’, Matth. XXVI, 27.

1000 geheimspraeck: verborgen bedoeling.

1001 Versta: waar hij niet te kennen geeft, dat hij een gelijkenis enz. bedoelt.

1008 zaeck of erf: de zaak of het voorwerp der erflating.

1009 simpelheit: eenvoud, klaarheid.

* [Randscrift:] Disparata.

1010-11 Waar noemt een Joodsche schrijver twee tegenstrijdige dingen (veelstrijdigheden in de kantteekening toegelicht met disparata van Bellarminus 440, A; 442 A) éénzelfde zaak, zòò, dat het niet uit den samenhang blijkt, ('t en zy de zaeck het meld') dat hij maar beeldspraak bedoelt?

1012-13 Geldt deze redeneering niet, dan vestigt ook het bloed der Oude Wet geen verbond van God met de Joden, tegen Exod. XXIV, 8 in.

1014 't heilboeck: het boek, dat ons voor ons heil gegeven is, de Bijbel.

[p. 688]

1015

Waer Babilon verrijst met veel geschreeuws.¹⁰¹⁵

 

Geen leerkint leer nu Sint Ieroen Hebreeus,⁺¹⁰¹⁶

 

Noch ouden stijl, noch oock Hebreeusche zeden:

 

Hy is te kort ons heileeuw nagetreden,¹⁰¹⁸

 

Als een geraemt, en ley zijn wakende oor¹⁰¹⁹

1020

Godtvruchtighlijck op 't Apostolisch spoor.^1016-201020

 

't Vermeten brein, dat Godts gewyde bladers⁺¹⁰²¹

 

Misduiden durf, misduit oock d'eerste Vaders,¹⁰²²

 

En kerckkronijck, naer zijn' verkeerden aert;¹⁰²³

 

Terwijl het zoo gevaerlijck henevaert,¹⁰²⁴

1025

En kiest, voor 't licht van 's hemels goude lampen,¹⁰²⁵

 

Zijn' eigen zin en vuile ontsteke dampen;¹⁰²⁶

 

Al razende genoemt zijn vaste star:¹⁰²⁷

 

Waer op het los zich t'zee begeven dar,¹⁰²⁸

 

Als of het volghde in 't zeezogh der aelouden,¹⁰²⁹

1030

Die, wijt van hier, heel andre streken houden,¹⁰³⁰

 

En peilende al de gronden dezer zee,¹⁰³¹

 

U waerschuwen, van d'een aen d'ander ree.¹⁰³²

 

Gelijck een wint door 't orgel komt gedrongen,⁺¹⁰³³

 

Zoo zweeft een geest op zoo verscheide tongen,¹⁰³⁴

1035

En stemt gelijck, en houdt een zelve maet;¹⁰³⁵

 

Waer op de Kerck met Godt ten reie gaet,

 

En d'Engelen, van starrelichte transsen¹⁰³⁷

 

Zoo laegh gedaelt, om 's Heeren Lichaem danssen,

 

En 't hoogh altaer, waer op het Offer rust,

1040

En Kerckbancket, der ouden aes en lust;^1036-401040

 

Die noit zoo hoogh met lof waer uitgeborsten,¹⁰⁴¹

 

Had Godt hen slechts genoot op kruim en korsten;¹⁰⁴²

1015 Babilon: Babel, verwarring, vgl. vs. 931.

+ [Randschrift:] d'Onroomschen moeten Sint Ieroen geen Hebreeus leeren.

1016 leerkint: leerling; Sint Ieroen: de Kerkvader Sint Hieronymus († 320), die den Bijbel uit het Hebreeuwsch in 't Latijn (de Vulgaat) vertaalde.

1018 te kort... nagetreden: te dicht... gevolgd op; ons heileeuw: de tijd van Christus en de Apostelen.

1019 Als een geraemt: mager van boetepleging in zijn Bethlehemsche grot, gelijk de schilderkunst hem altijd voorstelde, vgl. II, 529-30; wakende: waakzaam.

1016-20 Antwoord op vs. 841-45.

1020 't Apostolisch spoor: op de voetstappen der Apostelen.

+ [Randschrift:] Die de H. Schrift misduiden, misduiden ter noot oock de H. Outvaders, om quansuis aen 't oude schip noch te reeden. [Kantteekening bij vs. 1021 ter noot: noodgedwongen; om quansuis enz.: om zoogenaamd nog aan de oude Kerk vast te klampen.]

1021 Vermeten: vermetel.

1022 durf: durft; d'eerste Vaders: de Kerkvaders en oudste kerkelijke schrijvers.

1023 kerckkronijck: de geschiedenis der Kerk, antwoord op vs. 851-60; vgl. Bellarminus, 470.

1024 gevaerlijck henevaert: woordspel met 't gevaert der kercke van vs. 854.

1025 Laat niet de klaarheid der kerklichten, de Kerkvaders, schijnen.

1026 ontsteke: ontstoken, besmette.

1027 vaste star: vs. 860.

1028 het: het vermetel brein van vs. 1021; los: lichtvaardig; dar: durft van darren.

1029 zeezogh: kielzog, vaargeul.

1030 wijt van hier: ver van de hervormde opvattingen.

1031 den diepen zin en de moeilijkheden van het katholieke leerstuk kennende.

1032 van d'een aen d'ander ree: van de eene kust tot de andere, in de Latijnsche en in de Grieksche Kerk. Bellarminus geeft van 470-560 een groot aantal getuigenissen uit beide kerkhelften.

+ [Randschrift:] Eendraghtigheit der Katolijcke leere in dit hooftstuck.

1033 een wint: lees: één wind; heerlijke beeldspraak!

1034 een geest: één geest.

1035 een zelve: éénzelfde.

1037 starrelichte transsen: de hemelsche sferen.

1036-40 Zeij ziet in deze vss. een illustratie van Rubens' Dispuut van het H. Sakrament in de St. Paulus te Antwerpen, uit 1643.

1040 aes en lust: voedsel en verlustiging.

1041 Die: nl. welke lust; uitgeborsten: uitgebarsten.

1042 kruim en korsten: gewoon brood.

[p. 689]

 

Vergeefs een beelt door beelden afgebeelt;¹⁰⁴³

 

Zijn lijf belooft, en schaduw omgedeelt.¹⁰⁴⁴

1045

Wie rept dan hier van Latium en Griecken?¹⁰⁴⁵

 

Wie schrijft zoo valsch met pennen, uit hun wiecken¹⁰⁴⁶

 

Geruckt? wat geest vermomt zich met hun pluim,

 

Om hemelsch gout te mengen met dat schuim¹⁰⁴⁸

 

Van aertsch vernuft? wie dwingt die fenixschachten

1050

Te spreken 't geen noit schoot in haer gedachten?^1049-50

 

Doch als de Waen haer onmaght voelt in 't endt,

 

Dan schoptze 't oude; en grijpt het parkement^1051-52

 

Van Pauwels en de vier Euangelisten,

 

Om met een' glimp dien laster te betwisten.¹⁰⁵⁴

1055

Een ieder woort zy, als een schroef, verdraeit,

 

Dan hoogh dan laegh, tot datze d'onrust paeit.¹⁰⁵⁶

 

Maer wacht u, als de Waen door schijn van reden,⁺

 

Van top tot teen, zich laet in 't yzer smeden

 

En 't harrenas van reêngebruick, om fier

1060

Een reedlijck mensch te schijnen, en geen dier.^1058-601060

 

Nu sidderen van veer de zeven toppen,¹⁰⁶¹

 

En Engleburgh, met al zijn roode koppen.¹⁰⁶²

 

Wat raet, URBAEN? Dit gruwzaem stormgevaert¹⁰⁶³

 

Geeft vier op u, en vreest noch kruis, noch zwaert,¹⁰⁶⁴

1065

Noch sleutels, die de poort des hemels sluiten¹⁰⁶⁵

 

En openen: wie kan dien stormram stuiten?^1061-661066

 

Ay, dommekracht, laet glijden uwen roof.^+1067-v.v.

 

't Is reden, dat de mensch Godt zelf geloof,¹⁰⁶⁸

 

By zijnen eedt, zoo menighmael gezworen.¹⁰⁶⁹

1070

Die reden leeft en zweeft in Godts herboren,¹⁰⁷⁰

1043 vergeefs: ijdel en zonder zin. Zie een soortgelijke woordrepetitie ook II, 122, III, 1615 en vergelijk Dante, Inferno, V, 103.

1044 schaduw: alleen maar eeu teeken.

1045 Latium en Griecken: (Griekenland): versta: wie komt hier dan aan met Latijnsche en Grieksche tektsten? Vergelijk vs. 856.

1046 Prachtig beeld! pennen enz.: teksten uit hun verband gerukt, zooals Bellarminus t.a.p. aantoont.

1048 schuim: bocht, valsch element.

1049-50 Gedurfd, maar geniaal!

1051-52 Maar als de Hervorming merkt, dat de oude Vaders tegen haar pleiten, dan verwerpt ze de Vaders en beroept zich op de Schrift alleen.

1054 dien laster: die leugen van haar leer; betwisten: twistend vol te houden.

1056 d'onrust paeit: de gewetensbezwaren het zwijgen oplegt.

+ [Randschrift:] d'Onroomschen wapenen zich met waenreden,

1058-60 Het denkbeeld van Goliath, die straks (vs. 1151) als beeld van den Hervormer genoemd zal worden en waartegen David-Vondel strijdt, staat den dichter hier al voor den geest, vgl. I Kon. XVII, 45.

1060 geen dier: Goliath zei tot David: Ben ik een hond enz.

1061 van veer: in de verte, in Rome; de zeven toppen: de zeven heuvelen, waarop Rome gebouwd is.

1062 Engleburgh: het Castel S. Angelo, door Urbanus VIII als vesting versterkt, en nu genomen als symbool van Rome's kracht; roode koppen: de rood gehoede kardinalen (vgl; gekroonde koppen voor vorsten in Peter en Pauwels, vs. 1670), wellicht met bijgedachte aan kanonnen, die anders ‘roode paerden’ heeten, Zeemagazijn, vs. 146.

1063 Urbaen: paus Urbanus VIII, vgl. vs. 688; stormgevaert: de Waen van vs. 1057.

1064 kruis, noch zwaert: geestelijke noch tijdelijke macht van den Paus.

1065 sleutels enz.: vgl. Matth. XVI. 19.

1061-66 Vondels ironie!

1066 stormram: belegeringstuig van vroeger.

+ [Randschrift:] die tegens Godts reden niet opmagh,

1067-v.v. Ook Bellarminus (561) begint zijn weerlegging van de verstandsmoeilijkheden tegen de Eucharistie met een betoog over Gods almacht; dommekracht: met ironische bijbeteekenis.

1068 reden: redelijk.

1069 By: op; vgl. de eedsformulen van Joan. VI, 47, 53.

1070 Godts herboren[e]: de geloovige Christen, vgl. Joan I, 13.

[p. 690]

 

En schrickt voor schimp van Heiden Turck noch Joodt,¹⁰⁷¹

 

Die zich zoo blint aen dezen hoecksteen stoot.¹⁰⁷²

 

Godts reden druckt der zinnen trotsheit onder,

 

Daer 't hem belieft te wercken zulck een wonder,

1075

Waer voor Natuur verbaest staet en bezwijckt,

 

En willigh voor haer Vaders almaght wijckt.⁺¹⁰⁷⁶

 

Godts reden klimt veel steiler, en veel radder¹⁰⁷⁷

 

Dan 's menschen reên, een al te korte ladder:

 

Want schoon men rieckt, en smaeckt, en tast, en ziet,¹⁰⁷⁹

1080

Noch strijt Godts reên met 's menschen reden niet.

 

Wie dit begrijpt, mistrouwt zijn stompe zinnen,¹⁰⁸¹

 

Daer 't Godt belieft een Wonder te beginnen,

 

Op duizentmael zoo groot niet, noch zoo vremt,¹⁰⁸³

 

Als 't geen men licht in Godts geboort bestemt;⁺¹⁰⁸⁴

1085

Wanneer de Maeght baert Godt en mensch te gader,

 

Emanuel, der eeuwigheden Vader,¹⁰⁸⁶

 

En Davids zoon, een dubbele natuur,

 

Gezielde klay, verknocht met eeuwigh vuur:¹⁰⁸⁸

 

In 't Heidensch oogh wanschepsels en gedroghten;¹⁰⁸⁹

1090

Veel eeuwen lang, van spits vernuft bevochten,¹⁰⁹⁰

 

Hoewel vergeefs. Godts reden staet te vast,⁺¹⁰⁹¹

 

En steurt zich niet, hoe vreeslijck d'afgront bast.¹⁰⁹²

 

Zy keert zich hier aen schijn, noch waelbaer teken.¹⁰⁹³

 

z'Ontkent dat dit zich zelf gaet wederspreken.¹⁰⁹⁴

1095

Zy zet Godts lijf, op eenen zelven tijt,

 

In oost en west; en vint niet, dat het strijt

 

Met d'Almaght, zoo Godtvruchtighlijck te stijven¹⁰⁹⁷

 

De mooghlijckheit van plaetselooze lijven;^1095-98

 

d'Almogenheit, die licht den toeval scheit¹⁰⁹⁹

1100

Van zijnen gront, de zellefstandigheit.¹¹⁰⁰

 

Zy overtuight die 't krachtigh Woort beletten,¹¹⁰¹

1071 Heiden Turck noch Joodt: Bellarminus spreekt van ‘Judaei et Pagani’ (603. A), de Turck is van Vondel.

1072 blint: verblind, vgl. I Cor. 1, 23; dezen hoecksteen: Christus, Eph. II, 20.

+ [Randschrift:] nochte tegens Godts almogenheit.

1076 haer Vaders: van haar (der natuur) Schepper.

1077 Godts reden: Gods verstand, hier bedoeling; steiler, radder: hooger, vlugger.

1079 Weer de zintuigen, vgl. Op de Tittelprint en vs. 547-49; 762 enz.

1081 dit: dit beginsel, nl. van vs. 1080.

1083 vremt: vreemd.

+ [Randschrift:] Kristus menschwording is hondertduizentmael grooter wonder dan dit;

1084 licht: zonder bezwaar: bestemt: toestemt, gelooft.

1086 der eeuwigheden Vader: Is. IX, 6.

1088 Gezielde klay: bezielde klei, vgl. Wijsh. XV. 11, verknocht enz.: verbonden met de Godheid, vgl. Openb. I, 14.

1089 Ook Bellarminus wijst (l.c.) op den afkeer van Jood en Heiden tegenover de leer der Menschwording.

1090 En noemt de ketterijen daartegen ib.

+ [Randschrift:] Godts reden zwicht voor geene wederspraeck, en bevestight de grontleer der Roomschen.

1091 vergeefs: ijdel.

1092 steurt: stoort; d'afgront bast: de hel blaft, tiert.

1093 keert: stoort; schijn: uiterlijke gestalte; waelbaer: veranderlijk; walen is wenden, vgl. Uitv. van M.v.d. Vondel, vs. 21.

1094 dit: dit leerstuk de Eucharistie; wederspreken: tegenspreken.

1097 stijven: volhouden,

1095-98 Vgl. noot bij vs. 875 en zie Bellarminus' betoog: ‘dat een lichaam op verschillende plaatsen tegelijk kan zijn’ (564 C).

1099 d'Almogenheit: repetitie van d'Almaght van vs. 1097: licht: makkelijk; toeval: accidens.

1100 gront: steungrond, substraat.

1101 Zy overtuight: Gods rede, Gods verstand overreedt; die: hen die; 't krachtigh Woort: de machtige Zoon Gods, vgl. Hebr. IV, 12.

[p. 691]

 

Waer 't Godt belieft, zijn lijf en bloet te zetten,

 

Ter stede, daer men 't Hooghgeloofde zwelgh',¹¹⁰³

 

Doch niet verteer': men spreecke, eer 't God zich belgh'.^{1093-11041103-04}

1105

Ay, belghzieck brein, bedaer, hou op van knagen⁺¹¹⁰⁵

 

Met uw gebit: versterck uw zwacke magen^1105-06

 

Door zielartsny: ghy belght u 's Paeschnachts licht,¹¹⁰⁷

 

En 's Kersnachts traegh; als 't ongeboren wicht

 

Uw Heer, uw Godt, uw Schepper, zonder luister,^1109-v.v.

1110

In 't ingewant der Maeght, benaeuwt en duister,

 

Veel maenden leit gekerkert; daer de zon,

 

Zijn werckstuck, noit haer stralen schieten kon;¹¹¹²

 

Terwijlze reedt op haer' robijnen wagen,¹¹¹³

 

En zagh een' klomp van klay de Godtheit dragen,¹¹¹⁴

1115

En endelijck Godt baren, root van schaemt.

 

Nu vraegh u zelf, wat Godt, wat mensch betaemt.

 

Een Maeght gevoelt haer' Godt, haer vrucht, in 't midden,

 

En 't geen vast groeit begint zy aen te bidden.¹¹¹⁸

 

Zy knielt, en eert haer eigen vleesch en been,¹¹¹⁹

1120

In hare vrucht, eer die haer oogh verscheen,¹¹²⁰

 

Met vel en vleesch en adren overtogen,

 

En zwack en arm, en met twee weenende oogen.

 

Ay, belghzieck brein, gedoogh dat ick u vergh⁺¹¹²³

 

Met my te gaen, om op den Dootshoofthergh¹¹²⁴

1125

Uw' Godt te zien, dien aertworm, dien gekruisten,¹¹²⁵

 

Geverft in zweet van bloet, beschimpt, met vuisten¹¹²⁶

 

In 't aengezicht geslagen, en den glans

 

Van 't hooft bedroeft met eenen doornekrans:¹¹²⁸

 

Dat gansche lijf met taeie roên geschonden,¹¹²⁹

1130

En een quetsuur van zijn ontelbre wonden:¹¹³⁰

 

Dien dooden mont verquickt met gal en eeck:¹¹³¹

 

Zijn hart, Godts hart, gepriemt met eenen steeck:¹¹³²

 

De zenuwen gereckt en uitgespannen:

1103 Ter stede: ter plaatse; 't Hooghgeloofde: het heilig Sakrament.

1093-1104 Weersprekende echo-verzen van vs. 873-884.

1103-04 zwelgh doch niet verteer: ‘nec sumtus consumitur’ (Lauda Sion).

+ [Randschrift:] De menschwordinge wederspreeckt party:

1105 belghzieck brein: opstandig of licht geërgerd verstand.

1105-06 Versta: Knaag niet aan dit Brood, maar doe er eerder uw voordeel mee.

1107 ghy belght u enz.; gij ergert u zoo makkelijk (licht) aan den Paaschnacht en niet (traegh) aan den Kerstnacht.

1109-v.v. vgl. Bellarminus: ‘Gaarne zou ik van de tegensprekers vernemen, of zij gelooven in een Christus, die kind was, die werkelijk eerst in den engen en duisteren schoot van een vrouw was besloten’ enz. (603, C.).

1112 Zijn werckstuck: door hem gewrocht.

1113 ze: de zon.

1114 een' klomp van klay: een mensch, vgl. 1088, Maria.

1118 vast: gestadig; aen te bidden: te aanbidden.

1119 en eert enz.: in Christus, haar zoon.

1120 eer: voor; onbewuste repetitie van eert in vs. 1119.

+ [Randschrift:] Christus lijden verstomt party.

1123 vergh: uitnoodig.

1124 Dootshooftbergh: Kalvarië of schedelplaats, Matth. XXVII. 33.

1125 aertworm: Ps. XXI, 7.

1126 zweet van bloet: Luc. XXII, 44.

1128 bedroeft: ontluisterd, vgl. De Kruisbergh, vs. 8-10.

1129 roên: geeselroeden.

1130 quetsuur: lees: één kwetsuur, één wond, Is. LIII, 3-5.

1131 eeck: edik, azijn, vgl. Joan. XIX, 29.

1132 Vgl. Joan. XIX, 34.

[p. 692]

 

Ja Godt gepijnt, ten wellust der tirannen.¹¹³⁴

1135

Ay, belghzieck brein, 't wil tijt zijn, dat ghy vliet:¹¹³⁵

 

De Majesteyt der Godtheit lijt dit niet:¹¹³⁶

 

Nu omgezien naer een onlijbre Godtheit.¹¹³⁷

 

Dees Godtsdienst baert schandael, en schijnt maer zotheit,¹¹³⁸

 

In 's wijzen oogh. Waar badt oit reedlijck man

1140

Een Godtheit aen, of Godt die sterven kan?

 

Godts reden dient het plomp vernuft te scherpen,

 

Dat schichtigh is in kiezen en verwerpen¹¹⁴²

 

Van eene zaeck; en naulix zich verstaet,

 

En wraeckt, eer 't rieckt, hoe veer dat wraecken gaet.¹¹⁴⁴

1145

Men zet een stuck, om andren voor te jagen,¹¹⁴⁵

 

En voelt zich door zijn eigen stuck geslagen.

 

Wie schaeckt, en niet verstaet wat spel beduit,

 

Verliest het velt, en raeckt ten schaeckbert uit.¹¹⁴⁸

 

Wie slechts met stanck zijn stercker wil verbazen,¹¹⁴⁹

1150

Ontbeert bewijs, en stelt zijn kracht in 't blazen.

 

Een Goliath^*, om 't brootgenot vooraen,¹¹⁵¹

 

Vermomt zijn' zin, zoo wort hy minst verstaen.¹¹⁵²

 

Hy scheit doortrapt het lichaem van het teken,⁺

 

Zoo wijt als d'aerde en opperhemelstreken

1155

Gescheiden zijn door 't schricklijck middenperck:^1153-551155

 

Dan hecht hy weêr het lichaem aen het merck:

 

Dan 't vleeschgenot beschermen, dan bevechten:^1156-57

 

Dan vat hy niet, hoe 't merck aen 't lijf kan hechten:¹¹⁵⁸

 

Dan vloeit 'er, door den geest, als door een buis,

1160

Een kracht des lijfs om laegh, van 't starlicht huis:^1159-60

 

Dan kan 't geloof de kracht des lichaems eten,

1134 gepijnt: gepijnigd: tirannen: beulen.

1135 Versta: ook hier zult ge ongeloovig moeten wegloopen.

1136 Ook Bellarminus overweegt tegen de Hervorming de dingen, die Christus' Majesteit zgn. onwaardig zijn (601. D).

1137 onlijbre: die niet lijden kan.

1138 Vgl. I. Cor. I, 23.

1142 schichtigh: overhaastig.

1144 eer 't rieckt: vóór het ruikt, bevroedt.

1145 stuck: op 't schaakbord; voor: weg.

1148 ten schaeckbert uit: van 't schaakbord af, schaakmat.

1149 verbazen: overbluffen.

* [Randschrift:] Kalvijn

1151 Een Goliath, volgens de kantteekening Kalvijn, reeds ingeleid in vs. 1057-60, en zie inleiding op deze bewerking; om 't brootgenot vooraen: die voorop gaat met de bewering, dat het H. Sakrament alleen maar brood is.

1152 Vermomt zijn zin: verbergt zijn bedoeling; Bellarminus zegt: ‘De meening van Kalvijn moeten we kort uiteenzetten, omdat ze moedwillig dubbelzinnig door hem wordt voorgesteld (de industria obscure ab illo proponitur), alsof ze iets van een geheim (mysterii: aertsgeheim, vs. 1166) had’ (391, B) en geeft dan in zeven punten die leer aan, met drie bemerkingen, alles door Vondel van 1159-74 letterlijk vertaald.

+ [Randschrift:] verschalckte menigh duizent zielen in de fuick zijner moetwillige dubbelzinnigheit. [Kantteekening bij vs. 1153 fuick: Zeij reproduceert (bl. 63) de titelprent van een Kerkgeschiedenis van 1614, waarop Kalvijn zielen vangt met de fuik.]

1153-55 1^o Christus' lichaam is zóó ver van het brood (teken) als de aarde van den hemel: doortrapt: listig.

1155 schricklijk middenperck: de ontzagwekkende tusschenruimte.

1156-57 2^o Toch zijn Christus' lichaam en het teeken (merck) verbonden, zoodat we werkelijk door dit lichaam gevoed worden ('t vleeschgenot).

1158 3^o 't Verstand kan die verbinding niet begrijpen.

1159-60 4^o Door Christus' Geest vloeit zekere zelfstandige kracht uit Christus' vleesch als door een kanaal tot ons; 't starlicht huis: de Hemel.

[p. 693]

 

Dat aen de zy des vaders is gezeten:^1161-621162

 

Dan nut d'onvrome een teken zonder bloet;¹¹⁶³

 

En dan betuight het dischbereit gemoet,

1165

Dat Kristus door 't geloof al zy genoten.^1164-65

 

Wat aertsgeheim leit nu hier ingesloten,

 

Gelijck hy stoft, met zulck een hol geluit?

 

Wat munt hier nu in deze Godtsgave uit,

 

Terwijl hy roemt van dadelijck waerachtigh

1170

Genot des lijfs, zoo levendigh en krachtigh?

 

Als na dien roem, zijn' brootgast anders niet

 

Dan 't bloote merck des lichaems overschiet?^1168-72

 

En wie behoeft naer tekens te verlangen,

 

Zoo Kristus voor d' uitreicking wort ontfangen?^1173-74

1175

Hoe lochent men met zulck een onbescheit⁺¹¹⁷⁵

 

't Veranderen der zellefstandigheit?

 

't Veranderen van d' eene stof in d' ander?

 

Dat weite in vleesch, dat wijn in bloet verander',¹¹⁷⁸

 

Dat weite en wijn het bloet en lichaem voên,

1180

Blijckt dagelix. Natuur behoeft saizoen¹¹⁸⁰

 

En haer gewest, om vruchten op te zetten.¹¹⁸¹

 

d'Almogenheit verbint zich aen geen wetten

 

Van tijt of plaets, maer werckt alle oogenblick:

 

't Alwerckend Woort houdt alles in zijn' schick.¹¹⁸⁴

1185

De hemel daelt op d'aerde, in eenen regen,

 

Wiens druppels flux verkeeren in een' zegen¹¹⁸⁶

 

Van vrucht of blat of bloem, die helder blinckt,

 

Zoo ras zy 't vocht door haren wortel drinckt.

 

Hoe zou Godts kracht dan hier haar kracht ontbeeren.¹¹⁸⁹

1190

Die water eens in puickwijn kost verkeeren,¹¹⁹⁰

 

Verkeert zeer licht den wijn in dierbaer bloet;¹¹⁹¹

 

Al derft het schijn van bloet, om 't zwack gemoet¹¹⁹²

 

Der menschen door geen verf van bloet t'ontstellen.¹¹⁹³

1161-62 5^o Dit gebeurt alleen door het geloof.

1162 de zy des vaders: de rechterhand van God den Vader.

1163 6^o De improbi ontvangen alleen het teeken.

1164-65 7^o Tot de voorbereiding behoort het geloof, en door 't geloof heeft men Christus al ontvangen. Bellarminus vraagt in 1166-67: 1^o Welk aertsgeheim (summum mysterium) nu in deze leer ligt, gelijk Kalvijn pocht (jactasse)?

1168-72 2^o Alle geroem (roem, encomia) dat we 't daadwerkelijk (dadelijck) en waarachtig lichaam van Christus (verum et reale corpus Christi) ontvangen is misplaatst, wijl ons alleen het teeken ('t bloote merck) overschiet (nobis relinquit nisi nudum symbolum).

1173-74 3^o Het Avondmaal betuigt alleen dat Christus al ontvangen is (jam antea sumpsisse); zie nader De Katholiek, 1907, II, bl. 386.

+ [Randschrift:] Natuur bevestight dagelijcks de wesentlijcke veranderingen der dingen van d'eene stof in in d'ander.

1175 met zulck een onbescheit: zoo onbeschaamd.

1178 weite: brood.

1180 behoeft saison en haer gewest: heeft de verschillende jaargetijden met haar invloeden noodig.

1181 op te zetten: voort te brengen.

1184 schick: fatsoen, vorm.

1186 flux: weldra.

1189 Godts kracht....haar kracht: typisch Vondeliaansch.

1190 Op de bruiloft van Kana, Joan. II, 9

1191 licht: makkelijk.

1192 't zwack gemoet: Bellarminus geeft een uitspraak van Alcuinus, hoe God rekening hield met onze zwakheid (consulens Deus infirmitati nostrae).

1193 verf: kleur.

[p. 694]

 

De zooghbre vrouw ziet haren boezem zwellen¹¹⁹⁴

1195

Van weeligh zogh, terwijlze drinckt en eet,

 

Het geen zy aen zich zelve wel besteet,

 

Daer na aen 't kint; 't welck hangende aen de tippen

 

Van moeders borst, zoo gratigh met zijn lippen¹¹⁹⁸

 

Haer, onder 't hart, de melck van 't harte treckt,

1200

Uit deze bron, die altijt springt en leckt:

 

En is het zogh geen bloet, om 's menschen kranckheit¹²⁰¹

 

Ontaert van verf? en met een zuivre blanckheit¹²⁰²

 

Vermomt? aldus behaeght dit voetsel elck:

 

De vrucht drinckt bloet, dat voert den naem van melk:¹²⁰⁴

1205

En kan Natuur, voor 't lijf, dit wonder wercken,

 

Zou Godts gena dan niet de zielen stercken,

 

Door wonderdaên, waer van zy overvloeit?

 

Heeft Arons roede op eenen nacht gebloeit,⁺¹²⁰⁸

 

En bloessem en amandelen gedragen;

1210

Zagh Memfis eer genaken 's hemels plagen;¹²¹⁰

 

Des leitsmans staf zich krincklen, als een slang;¹²¹¹

 

Den stroom en put in bloet verkeert, door dwang¹²¹²

 

Des Woorts; de beeck de groene vorsschen vormen;¹²¹³

 

Het stof gezielt, en grimmelen van wormen;¹²¹⁴

1215

Heeft Godt uit klay zijn schoonste beelt gebouwt:¹²¹⁵

 

Zagh Loth zijn vrouw veranderen in zout:¹²¹⁶

 

Vergun my dan, dat Godt zelfstandigheden

 

Verkeere, en deck' met ongewoone kleeden^1217-18

 

Van toeval, die belommert 's Godtheits licht:^1218-19

1220

Betrouw hier 't Woort, geensins uw zwack gezicht;¹²²⁰

 

't Alwerckend Woort, dat zoo veel wondren baerde,

 

In zee en lucht, in hemel en op aerde;

 

Dat zelve Woort behout de zelve kracht,¹²²³

1194 zooghbre: zoogbare, zoogende.

1198 gratigh: gretig.

1201 kranckheit: 't zwak gemoed van vs. 1192.

1202 Ontaert van verf: veranderd van kleur.

1204 De vrucht: het kind.

+ [Randschrift:] De wonderen des ouden Testaments bevestigen deze veranderinge.

1208 roede: staf, vgl. Num. XVII, 8 en zie Bellarminus, die op de veranderingswonderen van het O.T. wijst (507 B.C.) en vooral Ambrosius aanhaalt (558. D), zooals ook Leon. Marius doet in Amstelredams Eer, bl. 197.

1210 Memfis: Egypte, vgl. vs. 168, de tien plagen van Egypte, Exod. VII-XI; eer: eertijds.

1211 Des leitsmans: van Mozes; Exod. VII, 9.

1212 Exod. VII, 17.

1213 vorsschen vormen: kikvorschen voortbrengen: weer klankrepetitie, cfr. Exod. VIII, 6.

1214 gezielt: met leven bezield; grimmelen: krioelen, zie vs. 262, vgl. Exod. VIII, 17.

1215 zijn schoonste beelt: de mensch, Gen. I, 27.

1216 in zout: in een zoutzuil, Gen. XIX, 26.

1217-18 Vergun my dan: bestrijd mij dan niet; zelfstandigheden verkeere: de eene zelfstandigheid (van brood) verandere in de andere (van Christus' lichaam), de transsubstantiatie, zooals de kath. Kerk de sakramenteele verandering met het Concilie van Trente (Jess. XIII, cap. IV) noemt.

1218-19 ongewoone kleeden van toeval: de ongewone broodsgedaante voor Christus' lichaam; 's Godtheits licht: Christus, vgl. Joan. I, 9.

1220 Betrouw: vertrouw, verlaat u op; 't Woort: opvallend en geeigend laat Vondel Sint Joannes, wiens Evangelie met de verheven beschouwing van het Woord begint (Joan. I, 1-3, 14), hier telkens (zie vs. 1184, 1213, 1220, 1221, 1223, 1232, 1245, 1255) van het Woord getuigen.

1223 Dat zelve: dat zelfde; de zelve: dezelfde.

[p. 695]

 

Ter zaligheit van 't Kristensche geslacht.¹²²⁴

1225

Oock strijt het niet met 's hemels alvermogen,⁺

 

Dat toeval, wien zijn grontslagh wort onttogen,¹²²⁶

 

Door d'almaght blijve in wezen: want gelijck¹²²⁷

 

d'Almogenheit, oneindigh werreckrijck,

 

De wercken der tweede oirzaecke uit kan voeren,

1230

Oock zonder die tweede oirzaeck eens te roeren;¹²³⁰

 

Dewijl Godts kracht de dingen schiep uit niet:

 

Alzoo kan 't Woort, en onbepaelt gebiet,¹²³²

 

De wercken der tweede oirzaecke ondersteunen,¹²³³

 

Oock zonder datze op die tweede oirzaeck leunen.

1235

Rust toeval op zelfstandigheit zoo vast;

 

Hy rust op Godt met minder noot en last.^1225-361236

 

Kan 's menschen reên die reden achterhalen;¹²³⁷

 

Wat breinvat durf Godts almaght dan bepalen?¹²³⁸

 

En Moses zelf, ten eersten dage, sticht⁺

1240

Op zulck een' gront het nieuwgeboren licht,

 

Drie dagen eer de zon, op haren wagen,

 

De fackel quam rontom den aertkloot dragen:

 

Drie dagen blonck die heldre vlam, en riep

 

Den dageraet, eer Godt de daghtorts schiep,¹²⁴⁴

1245

En door het Woort ontstack, om 't jaer te meten,¹²⁴⁵

 

Ten dienst en nut van 's weerelts ingezeten.¹²⁴⁶

 

Alle Engelen aenschouwden dezen glans,

 

Die afscheen van den zonneloozen trans

 

Der hemelen, noch zonder blakende oogen.¹²⁴⁹

1250

Dat schijnsel hing alleen aen 't alvermogen¹²⁵⁰

 

Des Vaders der gehoorzame Natuur.

 

Hy hoefde, om licht t'ontsteken, lamp, noch vuur,¹²⁵²

 

En onderhiel die klaerheit zonder zetel:¹²⁵³

 

Wie anders sluit, bepaelt zijn maght vermetel.^1239-541254

1224 't Kristensche: 't Christelijk.

+ [Randschrift:] De reden bevestight deze verandering, en het bestaen des Toevals, zonder zelfstandigheit.

1226 toeval: accidens; zijn grontslagh: zijn steunpunt, substraat, vgl. vs. 1099-1100.

1227 blijve in wezen: blijft bestaan.

1230 eens te roeren: zelfs aan te roeren.

1232 onbepaelt gebiet: de onbegrensde macht Gods.

1233 De wercken: de effekten, nl. de toeval, de uitwendige gedaanten, die in hun bestaan van de tweede oorzaak, de zelfstandigheid, afhankelijk zijn.

1225-36 Hoewel iedere toeval (accidens) moet steunen op een subject, op den grondslag van een zelfstandigheid, kan Gods almacht den toeval ook zonder dien grondslag laten bestaan, door zelf onmiddellijk te doen wat anders de zelfstandigheid doet, omdat God, als eerste oorzaak onbeperkt in zijn werkdadigheid (oneindigh werreckrijck, vs. 1228), alles kan wat de geschapen of tweede oirzaeck (de steunende zelfstandigheid) kan, zonder dat Hij die tweede oorzaak daarbij noodig heeft.

1236 noot: druk.

1237 die reden achterhalen: die redeneering volgen.

1238 breinvat: menschelijk verstand, om zijn beperktheid hiermee fraai getypeerd.

+ [Randschrift:] De scheppinge des lichts bevestight het bestaen des Toevals zonder zelfstandigheit.

1244 de daghtorts: de dagtoorts, de zon.

1245 Vgl. Ps. XXXII, 6; Gen. I, 14.

1246 's weerelts ingezeten: den mensch.

1249 blakende oogen: sterren.

1250 Dat schijnsel: vgl. die heldre vlam van vs. 1243.

1252 hoefde: behoefde.

1253 onderhiel: onderhield.

1239-54 Moses zelf: de schrijver van het boek der Schepping (Gen. I, 3, 17); Vondel heeft dit zonderling argument door Bellarminus (648, B) uit S. Basilius, die zegt, dat het licht der zon ‘absque sede et vehiculo tribus diebus’ (zonder zetel, vs. 1253 en wagen, vs. 1241) bleef.

1254 sluit: redeneert.

[p. 696]

1255

O wondre kracht van 't Woort vol majesteit,

 

Dat noit zoo ras de zellefstandigheit¹²⁵⁶

 

Der druive en air veranderde alle beide,

 

En van zijn' steun den toeval ruckte en scheide,

 

En onderhiel in wezen; of de mensch,

1260

Een aertworm, kreegh al kruipende zijn' wensch,

 

Het vleesch en bloet des Godts, die hem verloste.

 

Wie vont oit schat die zulck een bloetschat koste?

 

't Geloof omhelst die wonderen, als stof

 

Van meer verdienste, en zingt den Herder lof,^1263-641264

1265

Die, onder schijn van vruchten, zoo verscheiden,¹²⁶⁵

 

Zijn lammers zelf komt met zich zelven weiden;¹²⁶⁶

 

Geheel en al verborgen onder elck,⁺

 

Zoo kruimgestalte, als vochten offerkelck.^1267-68

 

Dat vleesch, dat bloet, hoewelze in mercken schelen,¹²⁶⁹

1270

Zijn 't zelve, en niet te scheiden, noch te deelen.^1269-701270

 

Al breekt men 't merck, noch breekt het lichaem niet;¹²⁷¹

 

Gelijck de kelck gestort geen bloet vergiet.

 

Een eenigh nut zoo veel als duizent monden:¹²⁷³

 

Want Kristus wort in drup en kruim gevonden

1275

Geheel en al, en oock op elck altaer.⁺

 

d'Ontelbaerheit der plaetsen, hier en daer,

 

Vermeert geensins deze eenheit van Godts leden

 

En lijf, gestelt op hondertduizent steden,¹²⁷⁸

 

In eenen blick. Zoo komt de gansche zon¹²⁷⁹

1280

Zich spiegelen in ieder beeck en bron:

 

Die zelve weet haer aenschijn gansch te drucken¹²⁸¹

 

In 't heele glas, en gansch in alle stucken

 

Van 't zelve glas, indien 't gebroken wort.^1279-831283

 

't Rechtvaerdigh licht noch groot noch kleen verkort.¹²⁸⁴

1285

Zoo gaet een ziel door al het lichaem waeren.¹²⁸⁵

1256 Versta: niet zoodra is het accidens gescheiden van zijn zelfstandigheid, of deze is veranderd in Jezus' vleesch en bloed tot heil van den mensch.

1263-64 Toespeling op: ‘Fides non habet meritum cui humana ratio praebet experimentum’ (Het geloof, dat op de ervaring der menschelijke rede steunt, is zonder verdienste) van S. Gregorius Magnus.

1264 zingt den Herder lof: ‘Lauda Sion.... Pastorem’.

1265 vruchten, zoo verscheiden: ‘sub diversis speciebus’, nl. koren en druiven.

1266 weiden: voeden.

+ [Randschrift:] Kristus lichaem is geheel en het zelve onder verscheide tekens,

1267-68 ‘Manet tamen Christus totus sub utraque specie’; kruimgestalte: broodsgedaante; vochten: vochtigen.

1269 mercken: uitwendige gedaante.

1269-70 ‘Caro cibus, sanguis potus.... non confractus, non divisus’.

1270 't zelve: hetzelfde.

1271 ‘Fracto demum sacramento.... nulla rei fit scissura’.

1273 ‘Sumit unus, sumunt mille, quantum isti tantum ille’; alles uit de hymne Lauda Sion.

+ [Randschrift:] en op vele plaetsen t'effens; gelijck een zelve zon zich in vele stroomen en spiegelen vertoont.

1278 steden: plaatsen.

1279 In eenen blick: op een en hetzelfde oogenblik.

1281 Die zelve: die zelfde.

1279-83 B. Albertus Magnus heeft in een Sakramentspreek eenzelfde vergelijking: ‘Breekt ge een spiegel in vele kleine stukken, dan komt uw gezicht volmaakt in elk stuk. De spiegel wordt vermenigvuldigd, maar het gezicht blijft één en onveranderd’. (Sermones, Ratisbonae, MDCCCXCIII, blz. 82).

1283 Van 't zelve: van hetzelfde.

1284 Versta: De zon geeft aan ieder rechtvaardig evenveel; verkort: doet te kort.

1285 een ziel: lees: één ziel; Bellarminus' argument uit de menschelijke ziel: 567, D.

[p. 697]

 

Door mergh en bloet, door zenuwen en aren,⁺

 

Van top tot teen; en vult het al; en zit

 

Geheel in 't kleenste en allergrootste lit.

 

Ontleedt den mensch, ghy kunt geen ziel ontleden:

1290

z'Is enckel geest: geen geest wort doorgesneden.

 

't Onsterflijck deel, waer in Godts aenschijn blinckt,

 

Wert noit geknot, gereten, noch verminckt.

 

Zoo vint het brein des Konings, scherp geslepen,⁺¹²⁹³

 

Het Wezen zelf der Godtheit onbegrepen¹²⁹⁴

1295

Van d'opperkreits der hemelen, veel min¹²⁹⁵

 

Daer 't ruim gespan bedeckt de Cherubin,¹²⁹⁶

 

En blancke wolck, vol Godtheit en genade;

 

Waer mede 't hooft der Priestren gingk te rade.¹²⁹⁸

 

Een Godt en Geest bezielt dit groot Heelal,¹²⁹⁹

1300

Zoo hoogh, zoo diep, op wight en maet en tal,¹³⁰⁰

 

Om 't rijckst gewelft, en onderling gebonden;

 

Waer buiten niet dan Godtheit wort gevonden:

 

d'Oneindigheit, die aen haer eint begint,

 

En aen 't begin haer uiterste einde bint:^1303-4

1305

Haer middelpunt is overal, wiens stralen⁺¹³⁰⁵

 

En ommeloop geen brein kan achterhalen.

 

Zoo veer reickt Godt met d'een en d'ander hant:¹³⁰⁷

 

Noch waert hy heel in elcke bloem en plant,¹³⁰⁸

 

En 't minste zaet, en endelooze steden.¹³⁰⁹

1310

Dit overschrijt het peil van 's menschen reden.

 

Zoo blijft een Godt, 't eenvoudighste eenigh Een,⁺¹³¹¹

 

Het Drietal der Drievuldigheit gemeen;¹³¹²

 

Een Wezen Drie zelfstandige persoonen;

 

Ge-eert in top van zoo veel hemeltroonen;¹³¹⁴

+ [Randschrift:] gelijck de ziel in 't geheele lichaem en elck lidt geheel is, oock naer de stellinge der Onroomschen:

+ [Randschrift:] gelijck Godt overal en oock in Salomons tempel was,

1293 het brein des Konings, scherp geslepen: 't scherpzinnig verstand van koning Salomon, die uitriep: ‘Als de hemel der hemelen u niet kan bevatten, hoeveel minder deze tempel, die ik u gebouwd heb’, III Kon. VIII, 27.

1294 onbegrepen: niet omspannen.

1295 Van d'opperkreits: door de hoogste ronden der hemelsferen.

1296 't ruim gespan: het tempeldak of het breed tapijtgewelf boven de Verbondsark, waarop de wolk zweefde tusschen twee Cherubijnbeelden, IV Kon. VI, 23; Exod. XL, 36.

1298 De Hoogepriester ging het Heiligdom binnen, om Jehova te raadplegen, Num. XXVII, 21.

1299 Een Godt: lees: Eén God.

1300 Vgl. Wijsh., XI, 21; over Gods alomwezentheid, Bespiegelingen, II, 709-v.v.

1303-4 Het beeld van de slang met den staart in den bek.

+ [Randschrift:] en overal middelpunt en ommeloop t'effens is:

1305 Versta: God is overal, en overal waar Hij is, is Hij het middenpunt, het hart der dingen omdat Hij alleen het wezen en het leven geeft; ook is Hij overal als de oneindige, onmeetbare, dus altijd als het middenpunt van een cirkel, waarvan zoowel de stralen als de omtrek (ommeloop, vs. 1306) onachterhaalbaar zijn; vgl. ‘Van tyt noch eeuwigheit gemeten noch ronden’, Lucifer, vs. 283-84; Uitvaert van Maria v.d. Vondel, vs. 5-8; Bespiegelingen, II, vs. 736-37.

1307 veer: ver.

1308 waert: verblijft.

1309 endelooze steden: ontelbare plaatsen; Bellarminus zegt: ‘Terwijl God één is en ondeelbaar, verblijft Hij toch op oneindige plaatsen (infinitis locis), want geheel is Hij in alle geschapen dingen aanwezig. Dit overschrijdt stellig het menschelijk begrip’ (567, D).

+ [Randschrift:] gelijck het eenigh godtlijck Wezen de drie personen gemeen is:

1311 een Godt: lees: één God, nl. een goddelijke natuur; 't eenvoudighste: simplicissimus, onsamengesteldste.

1312 Het Drietal: aan het Drietal; vgl. I Joan. V, 7.

1314 zoo veel hemeltroonen: de negen koren der Engelen, vgl. Openb. IV, 8 en Lucifer, vs. 337-v.v.

[p. 698]

1315

Aenschouwende, 't geen zich de waenwijs belght,¹³¹⁵

 

Hoe een natuur en Een de Drie verzwelght:¹³¹⁶

 

Hoe Een aen Drie zijn Wezen mededeelende;¹³¹⁷

 

Hoe Vader Zoon' en Geest, van een verschelende;¹³¹⁸

 

Gelijcken licht en zonnestrael en zon;

1320

Gelijcken beeck en wateraêr en bron;

 

En tack en stam en wortel; hier beneden

 

Afbeeldende Een en Drie zelfstandigheden.¹³²²

 

Uit zon en strael het licht te voorschijn koomt.

 

Uit bron en aêr de beeck langs d'oevers stroomt.

1325

De tack uit stam en wortel wort geboren.^1323-25

 

Zoo wort hier Drie in 't eenigh Een verloren,¹³²⁶

 

En Een in Drie gevonden: het bewijs

 

Hoe 't zelve lijf veel zielen dient tot spijs:¹³²⁸

 

Hoe 't zelve bloet op tallooze offersteden¹³²⁹

1330

Al t'effens wort genut en aengebeden.^1311-301330

 

Zoo leert u d'aertsgeheimenis van 't Woort,¹³³¹

 

En zijn verbaesde en andere geboort,¹³³²

 

Hoe een persoon, verknocht aen twee naturen,⁺¹³³³

 

Gansch ongelijck, als eeuwigheit en uuren;

1335

Als Godt en mensch; gemeenschap houden kan

 

Met alle beide, o wonderlijck gespan!¹³³⁶

 

En by zich zelf bestaen: gelijck voorhenen,¹³³⁷

 

Eer van den Geest de Maeght wiert overschenen;¹³³⁸

 

Bestaen, gelijck hij was met Godt verknocht,¹³³⁹

1340

Eer Gabriël de Maeght de bootschap broght,¹³⁴⁰

 

En mondelingh bezegelde uit den hoogen,

 

Dat alle woort bestont in 't alvermogen¹³⁴²

 

Des hemelvooghts, die zoo verscheiden aert,¹³⁴³

 

Als element en ziel, met Godtheit paert,¹³⁴⁴

1315 Aenschouwende: de zalige engelen schouwen in het mysterie, waaraan op aarde de waanwijze zich ergert; zich belght: terugslag op vs. 1105, 1123, 1135.

1316 een natuur: lees: één natuur; en Een: en één God; verzwelght: in zich opneemt, verdraagt.

1317 Hoe Een: hoe één God.

1318 verschelende: verschillende.

1322 Een en Drie zelfstandigheden: één natuur en drie personen.

1323-25 Deze voorbeelden, wat bron en boom betreft ook voorkomend bij S. Augustinus (De Fide et Symbolo, Migne, P.L., XL kol. 189-90), heeft Vondel in zijn Onderwys der H. Dryeenigheit niet benut.

1326 verloren: opgenomen.

1328 't zelve: hetzelfde.

1329 offersteden: offerplaatsen, altaren.

1311-30 Ook bij Bellarminus volgt nu het argument uit de Drieëenheid (568, B).

1330 Al t'effens: tegelijk:

1331 d'aertsgeheimenis: het hoofdmysterie; ook bij Bellarminus volgt het bewijs uit de Inkarnatie (568, C).

1332 verbaesde en andere geboort: wonderlijke en tweede geboorte, nl. uit Maria.

+ [Randschrift:] gelijck een persoon de beide naturen en Gode en mensche gemeen is.

1333 een persoon: lees: één persoon; twee naturen enz.: de goddelijke en de menschelijke natuur, elkander even ongelijk als eeuwigheid en tijd.

1336 o wonderlijck gespan: het ‘o admirabile commercium’ uit de Kerstliturgie.

1337 En by zich zelf bestaen: nl. als God en buiten de aangenomen menschelijkheid om; vgl. Lucifer, vs. 285; voorhenen: vóór de Menschwording.

1338 Luc. I, 35.

1339 met Godt verknocht: met de goddelijke natuur verbonden.

1340 Luc. I, 26.

1342 Luc. I, 37.

1343 Des hemelvooghts: van God; zoo verscheiden aert: twee zóó verschillende zelfstandigheden als stof en geest, lichaam en ziel.

1344 element en ziel: menschheid; element: stoffelijkheid, vgl. Lucifer, vs. 457, 696

[p. 699]

1345

In een persoon; ook zonder te verwarren¹³⁴⁵

 

Den aert om hoogh, en dien beneên de starren:^1345-46

 

En zonder eens te deelen den persoon,

 

Den tweede in drie, oock Godts en Davids Zoon.¹³⁴⁸

 

Aldus bezielt een vier ontelbare airen,¹³⁴⁹

1350

Op eenen tijt, en koestert alle altaren.¹³⁵⁰

 

Hier wort Vernuft de dienstmaeght van 't Geloof.¹³⁵¹

 

By zulck een zon zijn alle starren doof.¹³⁵²

 

Hier leer' de mont der hooghste scholen zwijgen:

 

Haer veder strijck': zy kan zoo hoogh niet stijgen.¹³⁵⁴

1355

Men wyte (waer 't geloof zoo langhzaem rijp')⁺

 

Dees schult het brein, dat met zijn trots begrijp,¹³⁵⁶

 

Te kort een maet, d'oneindigheit wil meten,¹³⁵⁷

 

En grof en plomp gevoelt van 't lichaem-eten;¹³⁵⁸

 

Als of men 't lijf hier kaeude met den mont,

1360

In zulck een' schijn, als Kristus gingk en stont,¹³⁶⁰

 

Of hing aen 't kruis: dies steeckt het op met blaffen:¹³⁶¹

 

Hoe kan ons dees zijn eige spieren schaffen?

 

Hoe kan ons dees verquicken met zijn bloet?^1362-3

 

Dan deist het kort, en treckt verschrickt den voet¹³⁶⁴

1365

Van Godt te rug, noch schichtiger en radder

 

Dan een, die treet op een vergiftige adder,

 

By duister nacht: zoo stoof voor JESUS stem

 

Het schuim der schole onwetende van hem;¹³⁶⁸

 

En schuddende haer grove onleerzame ooren,

1370

Riep luide: 't valt te hardt dat woort te hooren.¹³⁷⁰

 

Sint Peter stont, en hiel zich aen het hooft,¹³⁷¹

 

't Welck zalight elck wie slecht en recht gelooft.¹³⁷²

 

Wie niet gelooft kan 't wonderwoort niet vatten:¹³⁷³

1345 In een: lees: in één.

1345-46 Versta: ook zonder de goddelijke met de menschelijke natuur te vermengen; Vondel heeft hier en in 't volgend vs. de woorden uit de Kerstliturgie voor oogen: ‘Id quod fuit permansit et quod non erat assumpsit, non commixtionem passus neque divisionem’ (Wat God was bleef Hij, wat Hij niet was nam Hij aan, en onderging daarbij noch vermenging noch scheiding).

1348 Den tweede in drie enz.: de tweede der drie goddelijke Personen, zoon Gods naar zijn goddelijke, zoon van David naar zijn menschelijke natuur.

1349 een vier: lees: één vuur, eenzelfde zon geeft leven (bezielt) aan ontelbare korenaren.

1350 Op eenen tijt: op één en denzelfden tijd; koestert: verwarmt, geeft vuur aan; Vondel bedoelt vs. 1349-50 in natuurlijken en in eucharistischen zin.

1351 Vgl. Ratio ancilla theologiae.

1352 doof: dof; versta: de zon van 't geloof overstraalt de ster van 't menschelijk inzicht.

1354 Haer veder strijck': de hoogste scholen, die hun veeren als een pauw hebben uitgezet, moeten ze inhalen voor 't geloof:

+ [Randschrift:] Kapernaums grof misverstant houdt noch menigh mensch in ongeloof.

1356 het brein: het verstand; begrijp: begrip.

1357 Bellarminus wijst er op, hoe de ketters en de Sakramentariërs ‘alles met hun menschelijk verstand willen meten’ (462, A).

1358 grof en plomp: materialistisch, zooals die van Capharnaum, Joan. VI, 52.

1360 schijn: gestalte.

1361 blaffen: vgl. ‘non mittendus canibus’ uit Lauda Sion en vgl. vs. 1430.

1362-3 Nogeens Joan. VI, 52.

1364 Dan deist het kort: dan deinst het verstand schielijk terug.

1368 Het schuim der schole: het uitschot van Jesus' leerlingen.

1370 Joan. VI, 60.

1371 Sint Peter stont: bleef pal staan in zijn trouw aan Jezus, Joan. VI, 68, 69; hiel: hield; het hooft: Christus.

1372 slecht en recht: eenvoudig en oprecht.

1373 't wonderwoort: van belofte en instelling der H. Eucharistie.

[p. 700]

 

Wie anders bouwt, moet zijn gebouw zien spatten,

1375

't Hooghwaerdigh lijf, den zone toebereit,⁺

 

Door 's Vaders wil, en menige eeuw verbeit,¹³⁷⁶

 

Verandert zich, naer 's Heilants wil en wenschen,

 

Tot 's hemels eere, en dienst en heil der menschen,

 

Zoo menighwerf de tijt verandring eischt.

1380

Dit licht hem toe, die 't ernstigh overpeist,¹³⁸⁰

 

En met den nacht van twijfelinge omtogen,

 

Dien nevel wenscht te schuiven van zijn oogen.^1380-82

 

't Was geestgewijs, toen, eens met ziel en Godt,¹³⁸³

 

Het straelde en drong door 't Maeghdelijcke slot¹³⁸⁴

1385

Der kuischte Maeght, d'Ezechielsche poorte,¹³⁸⁵

 

Die vast in slot, gewijt wert ter geboorte

 

Der Godtheit zelf, genegen, in 't saizoen

 

Der zaligheit, haer intre hier te doen.^1387-88

 

't Was geestgewijs, toen uit doots slaep geschoten,¹³⁸⁹

1390

Het schichtigh borst door 't graf, zoo dicht gesloten,¹³⁹⁰

 

En dreef de wacht, met heldren blick op blick,¹³⁹¹

 

De muren in, verbaest en dootsch van schrick.¹³⁹²

 

't Was geestgewijs, toen door geslote deuren,¹³⁹³

 

Oock zonder eick of yzerwerck te scheuren,¹³⁹⁴

1395

Het in den ringk der ellef Jongren stont,

 

En nutte spijs en dranck met zijnen mont;¹³⁹⁶

 

Op dat zy 't brein, zoo lijdigh zwaer te buigen,¹³⁹⁷

 

Met oogh en oor en handen overtuigen.

 

't Was luchtigh, toen het op de baren trat:¹³⁹⁹

1400

Oock toen het voer, van wolcken opgevat,¹⁴⁰⁰

 

Door kreits op kreits, om d'eerste kroon te dragen.¹⁴⁰¹

 

't Was lijdelijck, toen met de vuist geslagen,¹⁴⁰²

 

En taeie roên, beschimpt, bespuwt, gehoont,^1402-03

+ [Randschrift:] Kristus veranderde zijn lichaem op velerhande wijzen.

1376 verbeit: verwacht, nl. door de profeten enz.

1380 hem: lees: hèm; overpeist: overpeinst.

1380-82 Weer persoonlijke herinnering van den dichter.

1383 geestgewijs: op de wijze van een geest, spiritualiter, onlichamelijk; Godt: godheid.

1384 Het: het lijf, lichaam van Christus.

1385 d'Ezechielsche poorte: de Ezechiëlsche poort, de poort uit het vizioen van Ezechiël, waar geen man mocht binnengaan, omdat de God van Israël er was binnen getreden, werd van oudsher door kerkelijke schrijvers als een beeld van Maria's maagdelijk moederschap uitgelegd, Ezech. XLIV, 2.

1387-88 't saizoen der zaligheit: de volheid der tijden, Gal. IV, 4; intre: intrede; hier: op aarde.

1389 uit doots slaep geschoten: ten leven herrezen.

1390 schichtigh borst: plotseling barstte, heenbrak, Matth. XXVIII, 2-3.

1391 blick op blick: straal op straal, zooals ook Ruusbroec dit woord gebruikt.

1392 De muren in: stadwaarts.

1393 Vgl. Joan. XX, 19.

1394 eick: eikenhout.

1396 Vgl. Luc. XXIV, 41-43.

1397 lijdigh: zeer, vgl. Maria Stuart, vs. 153.

1399 luchtigh: licht, zonder lichamelijke zwaarte, Matth. XIV, 25.

1400 Vgl. Hand. I, 9.

1401 kreits: kring, hemelsfeer, vgl. Lucifer, vs. 11; om d'eerste kroon te dragen: vgl. Phil. II, 9; Hebr. II, 9.

1402 't Was lijdelijck: dat lichaam was aan lijden onderhevig, passibilis.

1402-03 Vgl. Joan. XIX, 1-3.

[p. 701]

 

Het hing aen 't hout, met doornen wreet gekroont.¹⁴⁰⁴

1405

Dat zelve lijf, noch niet ten toon gehangen,¹⁴⁰⁵

 

Onlijdelijck, onzichtbaer wert ontfangen,

 

Doch onder schijn van koren, aen den disch,¹⁴⁰⁷

 

Geheilight door dit Paeschgeheimenis.¹⁴⁰⁸

 

Onzichtbaer was 't, wanneer 't den bergh ontglipte,¹⁴⁰⁹

1410

En in de kerck de steene buy ontslipte.¹⁴¹⁰

 

Het blonck, gelijck de zon op Tabor scheen.¹⁴¹¹

 

Het toonde zijn litteekens: het verdween,¹⁴¹²

 

Gelijck een geest, eer 't opwaert was gevaren.

 

Het quam zich, als een blixem, openbaren

1415

Den Cilicer, en sloegh hem d'oogen blint,^{1375-14151415}

 

Op dat hy zaegh zijn ydel moortbewint.¹⁴¹⁶

 

Dit leere u dan, verstandigh en godtvruchtigh,

 

Hoe 't zelve lijf was geestgewijs en luchtigh,

 

En lijdelijck en tastbaer, op zijn uur:¹⁴¹⁹

1420

Onlijlijck en onzichtbaer van natuur:

 

Of heerlijck of verworpen door het teken¹⁴²¹

 

Der nagelen en speere, in 't hart gesteken:¹⁴²²

 

Of sterflijck en onsterflijck voor zijn doot:¹⁴²³

 

Of zwack en kranck en sidderende in noot;

1425

Uitperssende zijn stem, zoo droef en klachtigh:

 

Of schrickelijck, vervaerlijck en almachtigh:¹⁴²⁶

 

Oock t'effens in zijn hemelsch vaderlant¹⁴²⁷

 

En in de lucht en in 's Apostels hant;¹⁴²⁸

 

In zijn gedaente, om hoogh; op 't aertrijck, onder

1430

Den schijn van graen, dat aengebaste Wonder.¹⁴³⁰

 

't Gevleeschte Woort verandert dus zijn lijf,¹⁴³¹

 

Om 's menschen wil: de mensch blijft even stijf,¹⁴³²

 

Verandert noch zijn schubben, noch zijn zinnen.¹⁴³³

 

Godt zoeckt den mensch, geen mensch zoeckt Godt te winnen.

1435

De hemel biet zich zelven tot een spijs:¹⁴³⁵

 

Maer d'aerde steeckt de walgh van 't Paradijs;

1404 hing aen 't hout: hing aan het kruis, Joan. XIX, 23.

1405 Dat zelve: datzelfde; noch niet enz.: vóór zijn kruisiging; ‘pridie quam pateretur’, zegt de Misliturgie, vgl. Matth. XXVI, 26-vv.

1407 schijn van koren: gedaante van brood.

1408 Paeschgeheimenis: het H. Sakrament aan het Paaschmaal ingesteld, Matth, XXVI, 17-19.

1409 den bergh: den Olijfberg, waar de Joden Jezus na een toespraak wilden steenigen, Joan. VIII, 59.

1410 de kerck: den tempel van Jerusalem.

1411 Vgl. Matth. XVII, 2.

1412 toonde zijn litteekens: aan Thomas, Joan. XX, 27.

1375-1415 Onder den titel: ‘Dat een lichaam ergens kan zijn en toch geen plaats innemen’ geeft Bellarminus (576, D) een reeks voorbeelden, hoe Christus' lichaam geestgewijs of luchtig zich verplaatste: V. neemt al deze voorbeelden over.

1415 Cilicer: Ciliciër, Paulus uit Tarsus in Cilicië, Hand. XX, 3, en zie Hand. IX, 9.

1416 moortbewint: moorddadige jacht op de Christenen.

1419 op zijn uur: op zijn tijd, naar omstandigheden.

1421 heerlijck: verheerlijkt zooals op Tabor, vs. 1409; het teken: de litteekens.

1422 gesteken: gestoken.

1423 voor: lees: vòòr.

1426 zooals bij Saulus, vs. 1414.

1427 t'effens: tegelijkertijd.

1428 in 's Apostels hant: ?

1430 dat aengebaste Wonder: vgl. vs. 1361, Vondel doelt op de anti-Eucharistische scheldliteratuur van de XVIe en de XVIIe eeuw.

1431 Gevleeschte: vleeschgeworden.

1432 stijf: stug.

1433 schubben: misschien zinspeling op Jerem. XIII, 23.

1435 De hemel: God, vgl. ‘panem de caelo’ uit de Liturgie.

[p. 702]

 

Van 't heerlijck ooft der onbedorve luchten,

 

En 's levens boom, met altijt rijpe vruchten;¹⁴³⁸

 

Van maent tot maent, door al het gansche jaer,

1440

Ja dagh op dagh te plucken op 't altaer.¹⁴⁴⁰

 

O heilgenot! verzuimt men u zoo schendigh?¹⁴⁴¹

 

Wat werckt ghy niet, wat werckt ghy al inwendigh!

 

Zoo menighmael de mensch, in 't hart gewont⁺

 

Van JESUS strael, ontfanght in zijnen mont¹⁴⁴⁴

1445

Godts Lam (wel waert dat men 't eerbiedigh noeme;

 

Hoewel het hier, in toeval van de bloeme¹⁴⁴⁶

 

Der ackervrucht, noch weidt geheimniswijs)¹⁴⁴⁷

 

Zoo menighmael vermaent hem d'Offerspijs,

 

Uit danckbaerheit, aendachtigh t'overwegen

1450

Zoo groot een deught en liefde en schat en zegen,

 

Te kost geleit aen 't reuckeloos geslacht;¹⁴⁵¹

 

Terwijl het Godt noch zijn' verzoener acht.¹⁴⁵²

 

De hemel wist, hoe 's aertrijcks ingezeten¹⁴⁵³

 

Voorboghtigh was in weldaên te vergeten;¹⁴⁵⁴

1455

Waerom van outs hy, onder ander merck,¹⁴⁵⁵

 

Oock 't hemelsch Man ten toon zette in de Kerck¹⁴⁵⁶

 

Van 't out Verbont; op dat de Jood bevroedde

 

Met welck een zorgh de lucht zijn ouders voedde:¹⁴⁵⁸

 

Gelijck hem oock 't gerecht van 't jaerlijx lam¹⁴⁵⁹

1460

Getuighde, hoe het bloet van Abraham¹⁴⁶⁰

 

Des Engels slagh door 't bloet der lammerkudde¹⁴⁶¹

 

Ontweeck, en 't juck der slavernye afschudde:¹⁴⁶²

 

Doch ieder van dees weldaên was gering;

 

Dewijl 'er slechts een tijtlijck heil aen hing,

1465

Afbeeldende wat hoogers dan dit leven:

 

Maer toen Godt zelf zijn eigen hart quam geven,¹⁴⁶⁶

 

Zijn eenigh kint, ten aze van een doot,¹⁴⁶⁷

 

Die zulck een' vloeck en smert in zich besloot,¹⁴⁶⁸

 

Was 't billijck, dat de volheit der Genade,¹⁴⁶⁹

1438 Vgl. hiervoor vs. 58-59, 1590 en III, 1689.

1440 dagh op dagh: de dagelijksche Kommunie, vgl. vs. 184, 1528.

1441 schendigh: schandelijk.

+ [Randschrift:] Het nuttigen van Kristus lichaem vernieuwt u de gedachtenis van zijn bitter lijden:

1444 strael: pijl, liefde.

1446 in toeval enz.: onder de gedaante van brood.

1447 weidt geheimniswijs: sakramenteel aanwezig is.

1451 't reuckeloos geslacht: het roekeloos geslacht der menschen.

1452 Versta: terwijl dat geslacht noch op God noch op Christus, die het met God verzoende, acht geeft.

1453 's aertrijcks ingezeten: de mensch, vgl. vs. 1246.

1454 Voorboghtigh: vooroverbuigend, geneigd.

1455 hy: de Hemel; onder ander merck: onder andere herinneringsteekenen, vgl. Ps. CX, 4, en Bellarminus 600 D.

1456 Vgl. vs. 278-9; Kerck: tempel.

1458 de lucht: de Hemel, die het Manna deed regenen uit de lucht.

1459 't jaerlijx lam, vgl. vs. 169-vv.

1460 het bloet van Abraham: het Joodsche volk.

1461 Vgl. vs. 171.

1462 der slavernye: van Egypte.

1466 zijn eigen hart, vgl. 1132.

1467 ten aze: als voedsel, prooi.

1468 Versta: den smadelijken kruisdood, Gal. III, 13.

1469 de volheit der Genade: de uiterste doorvoering van Gods liefde, vgl. Joan. XIII, 1; ook zegt de Sakraments-liturgie: ‘mens impletur gratia’.

[p. 703]

1470

Het lichaem zelf des Heilants, u verzade,¹⁴⁷⁰

 

En eeuwighlijck errinnerde, even versch,¹⁴⁷¹

 

Dat bloedigh treên van zijn benaeude pers:¹⁴⁷²

 

Het drincken van dien kruiskelck, bang te zwelgen,¹⁴⁷³

 

Zoo bang, dat zich zijn menscheit scheen te belgen

1475

Der bitterheit, en wederstreefde 't lot,^1474-75

 

Zoo menige eeuw hem toegeleit van Godt.

 

De voorsmaeck van dien bittersten der koppen¹⁴⁷⁷

 

Verkeert zijn zweet in rooden daeuw en droppen,¹⁴⁷⁸

 

Van top tot teen. Hy keert zich west en oost;

1480

En die met troost de gansche weerelt troost,

 

Die Samson, zoo vermaert door wonderwercken,¹⁴⁸¹

 

Ziet uit om troost, ja d'Engel moet hem stercken,¹⁴⁸²

 

Eer noch de strijt en worsteling begint:

 

Noch buight hy zich gehoorzaem, als een kint,

1485

Voor 's vaders wil, ten uiterste geduldigh.

 

O mensch! o worm! wat zijt ghy JESUS schuldigh,

 

Die, als een worm, voor u langs d'aerde kruipt,¹⁴⁸⁷

 

Daer, in den hof, zijn bloet van 't aenschijn druipt,

 

En flaeuw en traegh de jongers met hem waken.¹⁴⁸⁹

1490

O ziel! ghy nut zijn lichaem, om te smaken

 

Dien kelck des doots. Bezoeck 's Aertspriesters hof,¹⁴⁹¹

 

En 't Roomsch Gerecht; en kruip in 't bloedigh stof,¹⁴⁹²

 

Tot aen den bergh, en tel d'ontelbre wonden.¹⁴⁹³

 

Bezie 't albast zijns lichaems wreet geschonden.

1495

Bezie die roên gesleten op zijn vel,¹⁴⁹⁵

 

En vleesch en been. Aenhoor dat guighelspel,¹⁴⁹⁶

 

Dat schuifelen, dat spuwen, dat beschimpen.¹⁴⁹⁷

 

Bezie eens, hoe zijn ingewanden krimpen,

 

Van pijn op pijn: hoe 't lichaem nagelvast¹⁴⁹⁹

1470 verzade en errinnerde: verzadigde en de herinnering voedde. Zoowel bij het manna (Exod. XVI, 12) als bij de wonderbare broodvermeerdering (Joan. VI, 26) komt verzadigen, saturare, herhaaldelijk voor; de Kerk heeft dit woord dan ook in haar Sakraments-liturgie opgenomen.

1471 Vergelijk ‘recolitur memoria passionis ejus’, van de Liturgie; even versch: altijd even frisch.

1472 Jezus' lijden, vergelijk Is. LXIII, 3; benaeude: benauwende.

1473 bang: weerzinwekkend, vgl. Matth. XXVI, 39.

1474-75 te belgen der bitterheit: tegen de bitterheid te verzetten.

1477 koppen: kelken, bekers.

1478 rooden daeuw en droppen: roode dauwdroppen, bloedig zweet, Luc. XXII, 44, vgl. vs. 1126.

1481 Samson: is om de macht over zijn vijanden een voorafbeelding van Christus, vergelijk Helden Godes, Samson, vs. 35-36; Peter en Pauwels, vs. 259-60; het treurspel Samson, vs. 1675-77.

1482 Vgl. Luc. XXII, 43.

1487 Vgl. vs. 1125.

1489 de jongers: de drie jongeren of leerlingen, die telkens insliepen, Matth. XXVI, 40-45.

1491 Dien kelck des doots: de herdenking van 's Heeren doodstrijd in den Olijfhof; 't Aertspriesters hof: het huis van den hoogepriester Caïphas, waar Jezus 's nachts gevonnist werd, Joan. XVIII, 24.

1492 't Roomsch Gerecht: het Romeinsch gerechtshof, dat van Pilatus.

1493 den bergh: Kalvarië.

1495 roên: geeselroeden, vgl. Hierusalem Verwoest, vs. 2245-59.

1496 guighelspel: bespotting.

1497 schuifelen: uitfluiten.

1499 nagelvast: door nagels vastgehecht.

[p. 704]

1500

Aen 't hout, verwelcke, en door zijn' eigen last¹⁵⁰⁰

 

De zenuw spanne, en leer' de wonden gapen;¹⁵⁰¹

 

Die beecken bloets, zoo schoon als 't is geschapen,¹⁵⁰²

 

U leveren, tot zuivring van uw vlack.¹⁵⁰³

 

Hy geeft den geest: de weerelt geeft een' krack:

1505

De steenrots scheurt: alle elementen, zwanger^1504-05

 

Van zulck een wee, verschieten, bleecker banger^1505-06

 

Dan oit, hun verf, en huilen wijt en breet,¹⁵⁰⁷

 

Op 't moortgeschrey der Godtheit, en dien kreet,¹⁵⁰⁸

 

Waerme de ziel drie dagen wert gescheien

1510

Van 't heiligh lijck, om 't welck de starren schreien.¹⁵¹⁰

 

Zoo menighmael den Kristen Offerspijs⁺¹⁵¹¹

 

Wort toegereickt, geniet zijn ziel den prijs

 

Van zoo veel heils, als Kristus, uit den hoogen

 

Verschijnende, en van 't Kruis om hoogh getogen,^1513-14

1515

Om laegh verdiende, en noch om hoogh verbidt,¹⁵¹⁵

 

Daer hy gekroont aen 's vaders zijde zit.¹⁵¹⁶

 

Laet hongeren, verydelen en wroegen¹⁵¹⁷

 

Wien 't lust; dees disch kan lijf en ziel vernoegen.¹⁵¹⁸

 

Zoo menighmael de Kristen uit de vont⁺

1520

Herboren, krenckt het nieuwe heilverbont,^1519-20

 

En missende de kracht der ziele en leden,

 

Aen 't struicklen raecke, in spraeck, gepeins en zeden;¹⁵²²

 

Te lichtelijck verydelt en besmet:¹⁵²³

 

Het zy gewoont haer ploien hebb' gezet;¹⁵²⁴

1525

't Zy Adams aert, van langer hant t' ontwennen,¹⁵²⁵

 

Hem aenhange, en door middel zich laet mennen:¹⁵²⁶

 

Zoo menighmael vereischt het teer gemoedt¹⁵²⁷

1500 Aen 't hout, verwelcke: aan 't kruishout, bleek en slap wordt; door zijn' eigen last: door zijn eigen zwaarte.

1501 leer': doet.

1502 zoo schoon als 't is geschapen: nl. Christus' lichaam, vgl. Ps. LXIV, 3.

1503 vlack: zonde.

1504-05 Vgl. Matth. XXVII, 50-52.

1505-06 Vgl. Luc. XXIII, 44.

1507 verf: kleur.

1508 't moortgeschrey: de doodskreet, Matth. XXVII, 50.

1510 om 't welck de starren schreien: de engelen, zooals op primitieve schilderstukken wel is voorgesteld.

+ [Randschrift:] eigent u zijne verdiensten:

1511 Zoo menighmael: het ‘zoo dikwijls’, quotiescumque van I Cor. XI, 26, door Vondel bij het beschrijven van de uitwerkselen der H. Kommunie opvallend gerepeteerd, vs. 1443, 1511, 1519, 1543, 1563; Offerspijs: zooals de titel van dit Boek luidt, de H. Kommunie.

1513-14 Zòoveel genade als Christus van zijn geboorte af tot zijn sterven toe verdiende; uit den hoogen, om hoogh: van den Hemel, naar den Hemel.

1515 Om laegh: op aarde; verbidt: afbidt, vgl. Hebr. VII, 25.

1516 Vgl. Ps. CIX, 1.

1517 hongeren: honger lijden; verydelen: door de H. Kommunie te verwaarloozen; en wroegen: en er op te smalen.

1518 vernoegen: vergenoegen, bevredigen.

+ [Randschrift:] Versterckt uwe zwackheden:

1519-20 uit de vont herboren: gedoopt, vgl. Joan. III, 3, 5. 7; krenckt enz.: zondigt tegen de nieuwe wet, de wet van Christus.

1522 struicklen: zondigen; spraeck, gepeins en zeden: woorden, gedachten en handelingen.

1523 Te lichtelijck: al te licht, heel makkelijk; verydelt: verwaarloosd, veronachtzaamd en daarom gauw besmet; beide deelwoorden hooren bij kracht van vs. 1521.

1524 het zij door verkeerde gewoonte, slimme wennis, zie Geboortezang aen Gregorius Th., vs. 45.

1525 Adams aert: versta: de door erfzonde bedorven menschelijke natuur, die maar langzamerhand ontwend, overwonnen wordt.

1526 Versta: hem: den Christen, nog te zeer aenhange, parten speelt.
en door enz.: en die zich alleen door bepaalde middelen laat mennen, besturen.

1527 het teer gemoedt: het zwak geestelijk leven.

[p. 705]

 

Een spijs en kracht, die daeghlix sterckt en voedt:

 

De bluts en buil eischt daeghlixe artsenye,¹⁵²⁹

1530

Die wonden heele, of lijf en ziel bevrye,^1528-30

 

Voor dootelijck vergif van overtret¹⁵³¹

 

Der nieuwgestelde en liefelijcker Wet.¹⁵³²

 

Wat hart nu quyne, of voor het struicklen vreeze;¹⁵³³

 

Hier vint het hulp en raet, die 't quaet geneze.

1535

Zoo Eva zich vertaste aen d'eedle vrucht¹⁵³⁵

 

Des eersten hofs, geplant in Edens lucht;

 

Het wort geboet door kostelijcker eten.¹⁵³⁷

 

De spijs bedroeft: de spijs helpt leet vergeten.

 

De spijs bederft: de spijs herstelt het al.^1538-391539

1540

Verbode spijs veroorzaeckt 's werelts val:

 

Gebode spijs veroirzaeckt 's weerelts leven.¹⁵⁴¹

 

De mensch wort daer vernedert, hier verheven.

 

Zoo menighmael de Kristen 't Offer nut⁺¹⁵⁴³

 

Wert door 's altaers gemeenschap onderstut¹⁵⁴⁴

1545

Al wat 'er scheen bouwvalligh aen den vrede

 

En eendraght, der oprechten wensch en bede.

 

Het graen tot meel gemalen, onder een

 

Beslagen, schrael en vet, en groot en kleen,¹⁵⁴⁸

 

Gekneet tot deegh, en door het vier gesloten

1550

In eene korst; vermaent de spijsgenoten

 

Tot eenigheit, gelijckheit, liefde en wat¹⁵⁵¹

 

Voor lessen meer dit spijsgeheim bevat,

 

En uitdruckt, recht als of de zaden spreken:^1547-53

 

Wy velen zijn vereent door 't zelve teken.¹⁵⁵⁴

1555

Zoo menige air verkeerde in 't zelve vleisch:¹⁵⁵⁵

 

Een hooft bestiert zoo menigh lidt, door peis¹⁵⁵⁶

1529 bluts: deuk, wond.

1528-30 Voor de derde maal en nu het duidelijkst prijst Sint Joannes de dagelijksche Kommunie aan; vergelijk vs. 184, 1440. Vondel volgt hier S. Ambrosius, die, naar Bellarminus meedeelt (726, c), de bede om dagelijksch brood op de Heilige Kommunie toepaste, omdat ze een artsenij (medicina) is tegen de dagelijksche zonden; spijs en kracht: hendiadys voor krachtige spijs.

1531 Voor enz.: Tegen doodelijke zonde; overtret: overtreding.

1532 der wet van Christus, vgl. vs. 1520.

1533 quyne: door fouten minder krachtig wordt. Bellarminus spreekt l.c. van ‘languor’; voor het struicklen vreeze: bang is voor doodzonde, vgl. vs. 1522.

1535 vertaste: vergreep, vgl, vs. 590.

1537 Het wort geboet: die fout wordt hersteld; kostelijcker: kostbaarder.

1538-39 De spijs - de spijs: de eerste van Eva, de tweede van Christus.

1539 herstelt het al: vgl. Eph. I, 10.

1541 vgl. Joan. VI, 51.

+ [Randschrift:] stijft den bant der onderlinge gemeenschap en des vredes:

1543 't Offer: de H. Kommunie.

1544 Wert: wordt; 's altaers gemeenschap: het deelnemen aan het altaar, aan de Kommunie.

1548 schrael en vet: magere en dikke korrels.

1551 eenigheit: eensgezindheid.

1547-53 Deze beschouwing is sterk verwant aan de kommentaar van S. Augustinus op het Sint Jans-evangelie, dat ‘Christus ons zijn vleesch en bloed heeft geschonken onder gestalten, die uit vele verscheidenheden tot een eenheid worden gebracht; want de eene (het brood) ontstaat uit een menigte graankorrels, de andere (de wijn) uit vele druiven’. (Migne P.L. XXXV. kol. 1614). Ook Bellarminus raakt dit denkbeeld aan (736 A). Vondel gaat alleen op de beteekenis van het brood in.

1554 Vgl. I Cor. X, 17.

1555 Zoo vele korenaren werden tot één brood, als gedaante van Christus' vleesch.

1556 Evenzoo bestuurt één hoofd vele ledematen; peis: paix, vrede.

[p. 706]

 

Aen een verknocht, gezint tot 's lichaems beste;¹⁵⁵⁷

 

Altzamen nut, van 't eerste tot het leste.¹⁵⁵⁸

 

Zoo was de Kerck, die zich te Sion hiel,¹⁵⁵⁹

1560

En groeide in tal, een hart, een zin en ziel;

 

Zy hiel zich dicht gesloten aen malkander,

 

En d'een bezat geen have meer dan d'ander.

 

Zoo menighmael de Kristen, ten altaer⁺

 

Aenknielende, Godt nadert, wort hem daer,

1565

Tot onderpant der zaligheit, geschoncken¹⁵⁶⁵

 

Dat loutre lijf, dat vier, die hemelvoncken,¹⁵⁶⁶

 

Verteerende al wat aertsch en zwaer en grof,

 

De ziel belet te steigeren naer 't hof

 

Der Eeuwigheit, van wie zy afgestegen,¹⁵⁶⁹

1570

In 't lijf een smet van 't lichaem had gekregen;¹⁵⁷⁰

 

Gelijck de roest zijn' tant zet in metael,

 

En dooft allengs zijn' luister en zijn' strael.¹⁵⁷²

 

Nu leit de grove en logge klomp der aerde,¹⁵⁷³

 

Veredelt en gezuivert, zijn onwaerde

1575

En aertscheit af; vermits hy Godtgemeen,¹⁵⁷⁵

 

Door 't nuttigen zijns lichaems, hier beneên,

 

Heeft, als de ziel, een' zelven treck verworven;¹⁵⁷⁷

 

Om, moede en mat en flaeuw en afgezworven,

 

Onscheitbaer zich te paeren met die vlam,¹⁵⁷⁹

1580

Waer van zijn ga haer' eersten oirsprongk nam.¹⁵⁸⁰

 

De geest verlangt naer zijn geboortestede;¹⁵⁸¹

 

Het lichaem roept eenstemmigh: ick wil mede.

 

De zon brengt zoo, na 's winters gure vlaegh,⁺

 

Geen groey en geest en levendige vaegh¹⁵⁸⁴

1585

In al wat dor en doot lagh en begraven;

 

Noch vult zoo 't jaer den boezem op, met gaven¹⁵⁸⁶

 

Van bloem en ooft en weligh veltgewas

 

En heilzaem kruit, en wat men maeide, of las,¹⁵⁸⁸

1557 Aen een verknocht: met elkander verbonden; gezint tot 's lichaems beste: alle op het welzijn van het (stoffelijk of zedelijk) lichaam bedacht.

1558 Altzamen: Alle samen, iedereen, van de hoogste tot de laagste.

1559 Vergelijk Hand. IV, 32,

+ [Randschrift:] Voedt de ziel tot onsterflickheit, zuivert haer smetten:

1565 Tot onderpant der zaligheit: ‘pignus futurae gloriae’, zegt de Liturgie. Vergelijk vs. 1651.

1566 Dat loutre lijf: dat zuivere lichaam.

1569 van wie: waar vandaan.

1570 door de erfzonde.

1572 zijn' luister en zijn' strael: zijn stralenden luister.

1573 Nu: nl. door de H. Kommunie; leit: legt.

1575 vermits: omdat; Godtgemeen: deelhebbend aan Gods natuur, vgl. II Petr. I, 4.

1577 een zelven treck: eenzelfde neiging als de ziel, nl. naar den Hemel.

1579 die vlam: het vuur (vier), de hemelvoncken van het goddelijk, onsterfelijk leven, zie vs. 1566.

1580 waaruit zijn ga, de ziel, als direkt door God geschapen, ontstond.

1581 De geest: de ziel; geboortestede: plaats van afkomst.

+ [Randschrift:] en verstreckt een zaet der onbederflijckheit in den lichame, hier door der heerlijcke verrijssenisse deelachtigh. [Kantteekening bij vs. 1573: zaet der onbederflijckheit: ‘semen immortalitatis’.]

1584 geest: leven; vaegh: weligheid.

1586 den boezem: de vruchtbare schoot der aarde.

1588 las: samenlas, oogste.

[p. 707]

 

In elck saisoen; als d'Offerzon wil teelen,

1590

Door hare kracht, een' oegst van beckeneelen¹⁵⁹⁰

 

En schenckelen en ribben, lang vergaen¹⁵⁹¹

 

In lucht en aerde en vier en Oceaen.¹⁵⁹²

 

Zy zal 't geraemt met vel en vleesch herkleeden;^1588-93

 

En aemende de zielen in haer leden,¹⁵⁹⁴

1595

Dan klaer kristal, ontvouwen 't onderscheit¹⁵⁹⁵

 

Der honighby (aen onbederflijckheit¹⁵⁹⁶

 

Deelachtigh, door den balsem, afgevloten

 

Van voedtzaem vleesch, voor 't hoogh altaer genoten)^1594-98

 

En 't onderscheit der spin, die overtuight

1600

Door 't woort des Woorts, vergift en moortsap zuight^{1599-16001600}

 

Uit eene bloeme een rooze een outerleli;¹⁶⁰¹

 

Waer uit mijn By, in 't bloeiende Euangeli,¹⁶⁰²

 

Haer' honigh zoogh, en onversterfbren geur,¹⁶⁰³

 

Die zich verspreide al Kristus eeuwen deur,¹⁶⁰⁴

1605

En om den kloot gesneden aen vier deelen;¹⁶⁰⁵

 

Die wijt in tael, in geen gemeenschap schelen;¹⁶⁰⁶

 

Gemeenschap aen een lichaem, aen 't genot¹⁶⁰⁷

 

Der zielartsnye, uitpurende al wat rot.¹⁶⁰⁸

 

Hy laet zich dan, wie dootlijck quijn', genezen.⁺

1610

Uit vleesch en bloet bestaet des menschen wezen.

 

d'Aertspriester recht zijn vleesch aen hooghgewijt,¹⁶¹¹

 

En voedt u uit die stof, waer uit ghy zijt.¹⁶¹²

 

Gelijckheit kan gelijckheit onderhouden.

 

Zoo wort de sleet des lichaems best vergouden.¹⁶¹⁴

1615

Wie twijffelt aen den middel aen den vont¹⁶¹⁵

1590 oegst: oogst; van: uit; beckeneelen: schedels.

1591 schenckelen: beenderen.

1592 de vier elementen.

1588-93 Vondel bedoelt, dat de Offerzon: Christus' verheerlijkt Lichaam, door den mensch ontvangen, een oogst (van nieuw leven) zal voortbrengen uit de verdorde menschelijke lichamen; vgl. Ezech. XXXVII, 1-8.

1594 haer leden: in de haar (de zielen) toebehoorende ledematen.

1595 Dan klaer kristal: dàn, bij de verrijzenis des vleesches, is het lichaam klaar, doorzichtig als kristal, één van de dotes der verheerlijkte lichamen; ontvouwen: openbaar maken. Dan zal de Kommunie 't onderscheid, toonen tusschen de bijen, de vrome gebruikers, en de spinnen, de bestrijders.

1596 onbederflijckheit: onsterflijkheid.

1594-98 zon-kristal-by-balsem-vleesch: Vondel wordt te gul met zijn beelden!

1599-1600 die overtuight door 't woort des Woorts: die, hoewel overtuigd door Christus' woorden. Zou Vondel bij zijn tegenstanders kwade trouw veronderstellen?

1600 moortsap: doodelijk vocht.

1601 een rooze: een witte roos; een outerleli: de Hostie in den monstrans als een lelie op het altaar.

1602 mijn By: ‘mijn geest’, verklaart van Delft, n.l. de geest van den spreker Sint Joannes; in 't bloeiende Euangeli: met name Joan. VI.

1603 onversterfbren: niet te vervluchtigen.

1604 al Kristus eeuwen deur: door alle Christeneeuwen.

1605 kloot: aardbol; vier deelen: naar de vier windstreken genomen.

1606 wijt: sterk, zeer; niet in gemeenschap verschillen, de gemeenschappelijke deelname aan de H. Kommunie.

1607 een lichaem: lees: één lichaam; 't genot: 't gebruik.

1608 Van het geneesmiddel der ziel, dat het vergankelijke uit het herrezen lichaam wegneemt.

+ [Randschrift:] Reden waerom Kristus u met zijn eigen lichaem voedt, en men in de gehoorzaemheit van dit geloof behoort te rusten:

1611 d'Aertspriester: de hoogepriester, Christus, biedt zijn heilig vleesch ten voedsel aan.

1612 uit die stof enz.: met vleeschelijk voedsel.

1614 de sleet: de slijtage; best vergouden: het beste vergolden, vergoed.

1615 den middel: het middel; den vont: de vondst.

[p. 708]

 

Der Wijsheit zelf, die hier 't vernuft aen bondt?¹⁶¹⁶

 

Zy, die den mensch, dat wonderwerck, kost baren,¹⁶¹⁷

 

Weet hoeze best haer werckstuck kan bewaren.¹⁶¹⁸

 

Gehoorzaemheit van 't Godtbetrouwen neem'¹⁶¹⁹

1620

Gevangen wat na'et eigenzinnigh zweem'.¹⁶²⁰

 

Wie JESUS school leergierigh wil hanteeren,¹⁶²¹

 

Laet zijn vernuft van 's meesters lippen leeren.

 

Wie in dit Rijck zich drage als onderdaen,

 

Moet onder 't woort der hooghste vierschaer staen.¹⁶²⁴

1625

De Vader eert den Zoon, uit hem geboren:

 

De Zoon gebiet u naer zijn Bruit te hooren:¹⁶²⁶

 

Nu spreecken Zoon en Bruit uit eenen mont.¹⁶²⁷

 

Zy voert zijn woort, en staet op hem gegront,¹⁶²⁸

 

Belovende zijn' geest en kracht en klaerheit¹⁶²⁹

1630

Aen zijne Kerck, den Hooftpijlaer der Waerheit.¹⁶³⁰

 

Op dit geloof zijn d'outers omgedraeit;⁺¹⁶³¹

 

Schoon d'eerste Kerck zoo helsch wiert uitgekraeit¹⁶³²

 

(Terwijl de last van 't kruis alom vermeerde)¹⁶³³

 

Een' gruwel, die op kindermoorden teerde,¹⁶³⁴

1635

At menschevleesch, en slorpte bloet, als wijn,

 

In 't heimelijck, en schuw van zonneschijn.¹⁶³⁶

 

Zy leet dien schimp geduldigh van den Heiden;

 

Een' schimp, waerom zich zom van Kristus scheiden:¹⁶³⁸

 

Doch zy hiel stant; betrouwende in haer' noot,¹⁶³⁹

1640

Dat hier de mensch alleen niet leeft by broot,¹⁶⁴⁰

 

Maer by dit woort met JESUS mont gesproken;¹⁶⁴¹

 

Waer door de ziel noit voetsel heeft ontbroken.

 

O Godt, uw woort is een volkomen werck:¹⁶⁴³

 

Uw heilwoort spijst uw hongerige Kerck:¹⁶⁴⁴

1645

Uw woort is geest en enckel ziel en leven.¹⁶⁴⁵

1616 Versta: de Wijsheit, die eischt onderwerping van het menschelijk vernuft aan dit middel van herstel, door haar gevonden.

1617 kost baren: kon voortbrengen.

1618 werckstuck: produkt.

1619 Gehoorzaamheid, die steunt op Godsvertrouwen vgl. II Cor. X, 5.

1620 'et eigenzinnigh: eigenzinnigheid.

1621 hanteeren: volgen.

1624 Versta: Moet gehoorzamen aan de opperste uitspraak.

1626 zijn Bruit: de Kerk, vgl. Luc. X, 16.

1627 Versta: Christus en de Kerk zeggen hetzelfde; uit eenen mont: lees uit éénen mond.

1628 woort: let weer op 't herhaaldelijk gebruik van dit woord: vs. 1600, 1624, 1628, 1641, 1643, 1644, 1645 en vgl. noot bij vs. 1220.
Vgl. I Cor. III, 11.

1629 Vgl. Joan. XV. 26.

1630 Vgl. I Tim. III, 15.

+ [Randschrift:] gelijck d'eerste Kristenen, hierom oock beschimpt en gelastert.

1631 zijn d'outers omgedraeit: zijn de offers veranderd, nl. van de Oude Wet, die eerst voorbeduidende beteekenis hadden, maar nu in het offer van de Nieuwe Wet zijn opgenomen, zooals nader in Boek III wordt uitgelegd.

1632 Schoon d'eerste Kerck: ofschoon de Kerk van de eerste eeuwen; wiert uitgekraeit: werd uitgescholden.

1633 de last van 't kruis: de verdrukking van het Christendom.

1634 Een' gruwel: als een gruwel; kindermoorden enz.; zóó interpreteerden de heidenen wat zij opvingen over het nuttigen van vleesch en bloed bij de Christenen.

1636 N.l. in de Katakomben.

1638 zom: sommigen.

1639 hiel: hield.

1640 Vgl. Matth. IV, 4.

1641 dit woort: nl. ‘Dit is mijn lichaam,’ Matth. XXVI, 26.

1643 Versta: Wat Uw woord zegt, wordt volkomen verwerkelijkt.

1644 hongerige: naar goddelijk voedsel hongerende.

1645 Vgl. Joan. VI, 63.

[p. 709]

 

Wat bant bezwijck', dees zal haer niet begeven.¹⁶⁴⁶

 

Dat Berengaer en Kapernaum dan⁺¹⁶⁴⁷

 

Vry morre en knorre, en walgh' van 't hemelsch Man,¹⁶⁴⁸

 

En tergh' de roede in 's dolings wildernisse:¹⁶⁴⁹

1650

Volhardt ghy slechts, en reinigh uw gewisse,¹⁶⁵⁰

 

Om waerdighlijck t'ontfangen 't kostlijck pant

 

Der zaligheit, als uit 's Verlossers hant:^1651-52

 

Dat schildere u voor oogen 't bitter sterven,¹⁶⁵³

 

Gemaelt op 't Kruis, met levendige verven:¹⁶⁵⁴

1655

't Vereenige u met Gode en zijnen Zoon:

 

't Verknoope u in gemeenschap, met den troon¹⁶⁵⁶

 

Der Engelen, en al de medeleden

 

Des lijfs, in strijt of reede doorgestreden:^1657-581658

 

't Beziel' uw ziel, op datze groeie en bloey',¹⁶⁵⁹

1660

In alle deught, en haer geen last vermoey',¹⁶⁶⁰

 

Geen zielgift smette, of geen bekoring tsage;¹⁶⁶¹

 

Maer 's afgronts heir in 't hart te velde uitjage;¹⁶⁶²

 

Byzonder als 't u reiskost strecke op reis;¹⁶⁶³

 

Terwijl ghy zucht naer 't opperste palais;¹⁶⁶⁴

1665

Om noch by Godt 't verborgen Man te smaken,¹⁶⁶⁵

 

Daer zijn gezicht alle oogen zal vermaken.¹⁶⁶⁶

 

Zoo sprack Sint Jan, en d'arent, snel en vlugh⁺¹⁶⁶⁷

 

Van slaghveêr, droegh zijn meester op den rugh,

 

Van waer hy quam: de zon verzonck, en daelde:

1670

Ick sleet den nacht met dencken aen 't verhaelde.¹⁶⁷⁰

1646 bant: verbintenis, belofte; dees: deze belofte van Jezus' woord; haer: de Kerk.

+ [Randschrift:] Besluit van Sint Ian,

1647 Berengaer: Berengarius († 1088), aartsdiaken van Angers, heet bij Bellarminus (388. B) als bestrijder van den kinderdoop niet alleen een voorlooper van de Anabaptisten, maar ook om zijn dwalingen over de Eucharistie een vader van Kalvijn en Luther. Hij leerde eerst de figuurlijke tegenwoordigheid, later de inpanatie; Kapernaum: lees: Kapernà-um, vgl. vs. 838, bedoeld is Genève (zie vs. 535) als hoofdzetel van het Kalvinisme.

1648 Vgl. Joan. VI, 52.

1649 de roede: Gods straffende wraak over 't verzet, vgl. Ps. XCIV. 9; doling: dwaling, ketterij.

1650 ghy: met klemtoon, tot Vondel persoonlijk gezegd; gewisse: geweten.

1651-52 pant der zaligheit: ‘pignus futurae gloriae’, vgl. 1565.

1653 schildere: beelde af, ‘memoria passionisejus’, vgl. vs. 1471-v.v.

1654 Christus beschilderde met de levendige verf van zijn bloed het kruis, dat het beeld blijft van zijn dood.

1656 Verknoope: verbinde; gemeenschap: de gemeenschap der heiligen; den troon: de glorie.

1657-58 al de medeleden des lijfs: alle ledematen van Christus' mystiek lichaam, de Kerk.

1658 in strijt enz.: de strijdende Kerk op aarde en de zegepralende Kerk in den Hemel.

1659 't Beziel: met bovennatuurlijk leven.

1660 last: van den levensstrijd.

1661 zielgift: zonde; tsage: ontmoedige, verschrikke.

1662 's afgronts heir: duivelsche verleiding.

1663 Versta: vooral wanneer het u als viaticum (reiskost) voor de reis naar de eeuwigheid wordt gegeven, dus bij den dood.

1664 zucht: en zieltoogt; 't opperste palais: de Hemel.

1665 't verborgen Man: ‘manna absconditum,’ Openb. II, 17.

1666 zijn gezicht: de aanschouwing Gods, vgl. I Cor. XIII, 12; einde van Sint Jans rede, begonnen in vs. 895.

+ [Randschrift:] en den Dichter.

1667 d'arent: vgl. vs. 395.

1670 De eerste der drie dagen van onderricht, samenvatting van Vondels langen geloofsstrijd, is voorbij. Vgl. dit slot vs. 1667-70 met de slotverzen 281-84 van den Lofzangh vande Christelycke Ridder, Dl. 1, blz. 458.

TEKSTKRITIEK: Achter stroom, vs. 142 en achter slaen, vs. 147 heeft de eerste ed. een komma-punt.

TEKSTKRITIEK: Achter zegen van vs. 325 heeft de le uitg. een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 450 heeft achter noit een punt-komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 522 heeft achter henestorven een punt-komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 780 heeft in de eerste uitgave achter gespilt een vraagteeken.

TEKSTKRITIEK: vs. 799 heeft in de eerste uitgave achter hemelval een punt.

TEKSTKRITIEK: en geen broot van de kantteekening komt in de 1e en 2e uitgave niet voor.

TEKSTKRITIEK: achter verzade van vs. 1470 en achter vel van vs. 1495 heeft de 1e ed. een punt.

TEKSTKRITIEK: de 1e ed. heeft in vs. 1610 Wezen.

TEKSTKRITIEK: vs. 1651, de oude uitgave heeft kostelijck, en zoo een lettergreep te veel.