De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

Regelnummers proza verbergen

[p. 518]

[S. Pelagia]

S. Pelagia.^*

1 PELAGIA, Luciaens leermaeght, van den kornel weghgeleit, om d'afgoden te bewieroocken,^{r. 1} 2 of geschoffeert, schrickelijcker doot te sterven; geliet zich van opzet te veranderen, en verzocht² 3 naer huis te keeren, om zich eerst op het statighste te vercieren, en dan te gehoorzamen: 4 waer op zy te rugh gevoert, en cierlijck, op haer moeders schoot, van de zusteren uitgestreken,⁴ 5 vrolijck ten dake afsprong, om hare kuischeit, in den Hemel, te bergen.

* S. Pelagia: In de geschiedenis van de H. Pelagia (feestdag 8 Oktober) heeft lang de grootste verwarring geheerscht. Van de romantiek eener Sancta Pelagia Peccatrix en Sancta Pelagia Poenitens, waarop XVII d'eeuwsche hagiografische bundels ons vergasten, valt in dezen laatsten en kortsten der twaalf Brieven niets te bespeuren. Vondel verwerkt de gegevens, welke Baronius uit S. Ambrosius over de Antiocheensche maagd (Ann. Eccl. Ao. 309-311) en Surius uit Metaphrastes over haar leermeester den heiligen martelaar Lucianus (De Probatis Sanctorum Historiis, Col. Agrip. MDLXX, tom. I, blz. 148-vv.) meedeelen. Pelagia en Lucianus vonden den marteldood onder de keizers Maximinus (Maximianus) en Maxentius in de eerste jaren van de IVde eeuw.

r. 1 Luciaens leermaeght: doopleerlinge (catechumena) van Lucianus, priester te Antiochië; kornel: kolonel.

2 geliet zich: gedroeg zich; opzet: voornemen; te veranderen: zij deed alsof zij de afgoden vereeren wilde.

4 op haer moeders schoot: ‘matris in gremio’ zegt S. Ambrosius (Baronius 309, 12); uitgestreken: opgetooid.

[p. 519]

Pelagia aen Luciaen, haren Priester.^*

Pelagia, de minste uit alle uw leerelingen,^{vs. 1}
En reede, om, uit den top van 't steile dack, te springen,²
Naer 't hemelhooge dack, met starren overgult;³
Danckt vader Luciaen, uit dochterlijcke schult,
Voor veel gedienstigheên, en uitgepickte spreucken,⁵
En lessen, in haer ziele en geest geleit, als kreucken,⁶
Om nimmer te vergaen, maer, op zijn juiste tijdt,
Te dienen, voor een maeght, den hemel toegewyt;⁸
Waerom haer d'aerde haet, en blindeling veroordeelt.
'k Heb 't aenschyn van mijn ziel gespigelt in uw voorbeelt,¹⁰
Der Priestren eer, den roem der heimelijcke school
Van Antiochien. indien ick ergens dool,^11-12
Zoo dool ick buiten 't spoor der goddelijcke lesse.¹³
Ghy beet my hier in 't oor het geen Makaer t'Edesse
U eerst in 't oor beet van Godts Kruisgeheimenis,^14-15
Waer in der zielen heil en hoop begrepen is;
Van aertschgezinden zwaer en lastigh te begrypen.¹⁷
De wereltwyzen, die alleen de zinnen slypen
Op aenzien, en genot, gaen noode uit hunnen tret.¹⁹
Het eb van staet en pracht, en middelen; de smet²⁰
Van naem en faem; de schrick voor pijn, en eerloos sterven;²¹
Nakomeling en huis te gronde te bederven;²²
Zijn bergen in den wegh. wie stapt'er over heen?²³
Wie dringt door 't naeldenoogh met krencken van zijn leên?²⁴
't Is enkle razerny. die harssens zijn kranckzinnigh.²⁵

* In het Opschrift: haren Priester: Lucianus heet altijd presbyter.

vs. 1 Dat Lucianus vele leerlingen had, meldt Baronius, 34, 14.

2 reede: gereed; steile: hooge.

3 De Hemel; overgult: verguld.

5 uitgepickte: uitgekozen.

6 kreucken: plooien.

8 den hemel toegewyt: door de gelofte van maagdelijkheid.

10 Vgl. Jac. I, 23.

11-12 der heimelijcke school van Antiochien: Vondel doelt òf op de bekende school van exegetische bijbelstudie, door Lucianus in Antiochië gesticht, òf op zijn doopleerlingen, die hij voor de vervolging in 't geheim onderrichtte; Antiochien: Antiochië in Syrië.

13 Versta: dan dool ik niet door uw schuld.

14-15 in 't oor bijten: diep inprenten; Makaer t'Edesse: Lucianus was een leerling van den H. Macarius, die een bijbelschool te Edessa had gesticht en later bisschop van Jerusalem werd; zie Vita Luciani van Metaphrastes, l.c. blz. 148; Godts Kruisgeheimenis: de leer van het Christendom; waarschijnlijk drukt Vondel dit zòo uit, omdat Macarius nauw betrokken was in de terugvinding van het heilig kruis te Jerusalem door Konstantijns moeder Helena.

17 Van: door, vgl. I Cor. II, 14.

19 gaen noode uit hunnen tret: zijn moeilijk te veranderen, te bekeeren.

20 Het eb: de wisseling, de wisselvalligheid; middelen: middelen van bestaan.

21 Van: op.

22 te gronde: grondig, voor goed.

23 Zijn bergen in den wegh: zijn zoovele: beletselen voor een geestelijk leven.

24 Kombinatie van Marc. X, 25 en Matth. VII, 13.

25 razerny: dwaasheid, vgl. I Cor. I 18.

[p. 520]

 

Dees werelt lacht te zoet, te dartel, en aenminnigh.

 

Heft reien aen. brengt wijn en kranssen voor den dagh.

 

Gebruickt uw tijdt. de zon schijnt schooner danze plagh,

 

En, gaende, t'avont spade, in 't westen onder duicken,

30

Belacht die haren glans verzuimden te gebruicken.^27-30

 

Doch ghy bereickte schaers het peil van twalef jaer,³¹

 

Of wist die vleiery, dat lachende gevaer,

 

t'Ontzeilen, schoon zoo vroegh uw ouders overleden;

 

Van wien ghy schatten erfde, en 't beste goet, de zeden,

35

Den godtsdienst, en de tucht, en wat, der ziel gezont,³⁵

 

Ghy zooght uit 's moeders borst, en leerde uit haren mont;

 

Als of natuur u scheen het padt naer Godt te banen.^31-37

 

Gestadige gebeên, gezouten in uw tranen,

 

t'Ontrecken van de spijs, het spanen van den wijn,

40

Gesteurde slaep, om vroegh in aendachts oegst te zijn,⁴⁰

 

Stilzwygentheit, om niet te slibberen in 't spreken,^38-4141

 

't Hanteeren van de pen, om armoede en gebreken⁴²

 

Te stutten met die winst; na dat al 't errefgoet

 

Des naeckten lijf gekleet, zyn' honger had geboet,^42-4444

45

En wat volmaecktheên meer aen ouder boomen groeien,⁴⁵

 

Die zagh men in een spruit van zes paer jaren bloeien.

 

Aldus broght ons geluck u herwaert van d'Euphraet,⁴⁷

 

Den stroom van uw geboorte: en 't priesterlijck gewaet⁴⁸

 

Aenschietende, als een licht, bestraelt van outerzonnen,⁴⁹

50

Hebt ghy mijn moeder, en haer dochters, Godt gewonnen;⁵⁰

 

Doch niet zoo stil, of 't gaf's lants vierschare achterdocht;⁵¹

 

Die door een tong, misschien met gaven omgekocht,⁵²

 

Bewust van mijn belofte, op moeders huis laet passen;⁵³

 

Met eenen drommel volx my schichtigh komt verrassen,⁵⁴

55

En hene-rucken, daer de schender staet gereet,⁵⁵

27-30 Vgl. Wijsh. II, 7-8; reien: reizangen, dansliederen.

31 ghy: Luciaan.

35 der ziel gezont: gezond voor de ziel.

31-37 Metaphrastes verhaalt: ‘De ouders van Lucianus waren Christenen, en 't was hun groote zorg, Lucianus van zijn jeugd af in godsdienst en godsvrucht te onderrichten. Toen zij stierven lieten zij hem als twaalfjarige achter’ (l.c. blz. 148).

40 aendachts oegst: de geestelijke oogst of winst van meditatie en gebed.

38-41 Metaphrastes verhaalt uitvoerig Luciaans gestrengheden in vasten, bidden, waken en zwijgen (l.c. blz. 148).

41 slibberen: uitglijden.

42 gebreken: gebrek.

42-44 ‘Vlug kon hij schrijven, en wat hij daarmee verdiende, gebruikte hij voor zijn onderhoud en voor de armen’, Metaphrastes, l.c.

44 geboet: gestilt.

45 ouder boomen: oudere menschen.

47 broght: bracht; herwaert: naar Antiochië; van d'Euphraet: Lucianus was in Samosate aan den Euphraat geboren, Metaphrastes, l.c.

48 't priesterlijck gewaet: Metaphrastes deelt mee, dat Luciaan priester van de kerk van Antiochië werd.

49 outerzonnen: outerzon of offerzon zijn benamingen van Vondel voor de heilige Hostie (vgl. Altgeh. II, 1334; III, 1136); de bedoeling is dus, dat de priester Luciaan elken morgen zijn licht zocht bij het heilig Sakrament.

50 Over Pelagia's moeder en zuster spreekt alleen de H. Ambrosius (bij Baronius, 309, 13), maar dat zij bekeerlingen van Luciaan waren, zegt hij niet.

51 stil: geheim.

52 een tong: een verklikker.

53 Bewust van mijn belofte: ingelicht over mijn gelofte van maagdelijkheid.

54 drommel: drom, troep.

55 hene-rucken: meesleuren; daer: daarheen, waar; de schender: de maagdenschenner, dus naar het bordeel.

[p. 521]

 

En 't maeghdenharte dreight met al wat gruwzaem heet.

 

Zoo wort een jonge duif het warme nest ontnomen,

 

Om 't welck de moeder vlieght, die 't jongk te hulp wil komen.

 

En, wat is 't wonder? want geen oude is heden vry⁵⁹

60

Voor wreetheit, recht genoemt de kindertiranny:⁶⁰

 

Gelijck noch onlangs bleeck aen dat paer kinderzielen,

 

d'Onnoosle tweelingen, die op elckander vielen,

 

Te Nikomedie, daer 't kindergraf zal staen^61-63

 

Ter schande van het hof, en Maximiniaen.⁶⁴

65

Ick tredende in een ringk van hopliên en soldaten,

 

En nu van menschenraet, doch niet van Godt, verlaten,

 

Gryp moedt, en heldre 't oogh, als hadde ick my beraên.⁶⁷

 

'k Verzoeck niet ongetoit, maer opgepronckt, te gaen

 

Ten offer, waer 't hun lust, en 't wieroockvat te zwaeien,

70

Voor 't onverzoende altaer, en zoo 't gerecht te paeien.⁷⁰

 

Op zulck een aenbodt wort de hopman bly te moe,⁷¹

 

En leit zyn' roof te rugh naer moeders drempel toe;^67-72

 

Daer 't al in tranen zwom, en steende in zijn gebeden.⁷³

 

Ick stygh de trappen op. het kryghsvolck wacht beneden.

75

Mijn moeder pryst mijn wit: mijn zusters pryzen 't meê,⁷⁵

 

Een yeder om het zeerst. haer yver houdt geen steê.⁷⁶

 

Ick worde, op moeders schoot, gekleet in witte zyde.

 

Myn eene zuster kemde, en d'andre krulde, en vlyde,⁷⁸

 

En streelde 't hangend hair, en gaf't een' heldren glans.

80

De moeder kranst mijn hooft met eenen lauwerkrans,

 

En geeft my in de hant een groene pallemveder.^77-8181

 

Zoo zwier ick vrolijck, langs mijn kamer, heen en weder.

 

En spreeck, voor 't allerlest, haer elck een hart in 't lyf:⁸³

 

Men oordeel, zoo men wil: dit werck is Godts bedryf.⁸⁴

85

Wat past Pelagia op roemen, of verachten.

59 oude: leeftijd.

60 Metaphrastes: ‘Maximianus verviel zelfs tot zulk een wreedheid, dat hij ook de kinderen niet spaarde’ (l.c. blz. 149).

61-63 Metaphrastes doet 't verhaal van twee broertjes te Nikomedië, die om hun standvastigheid voor Maximianus den vuurdood stierven. ‘Et hoc est martyrium circa Nicomediam, quod nominatur martyrium infantium’ (kindertiranny, vs. 60), l.c. blz. 149-50.

64 Maximiniaen of Maximinus.

67 heldre 't oogh: kijk helder en klaar uit mijn oogen; als hadde ick my beraên: als ware ik van plan de heidensche eischen in te willigen.

70 onverzoende: waarmee Pelagia zich nog niet verzoend had, waar het vijandig tegenover had gestaan; paeien: bevredigen.

71 hopman: hoofdman.

67-72 Van deze list vind ik in de bronnen alleen dit spoor, dat Pelagia's moeder en zusters (vs. 50), ook ten offer of naar 't bordeel gedaagd, zich eveneens door een voorwendsel vrij wisten te maken en toen in 't water sprongen (vs. 102-3), Baronius, 309, 15, 16.

73 't al: allen; steende: steunde, zuchte.

75 Mijn moeder pryst mijn wit: mijn bedoeling, nl. om, door list aan de handen der soldaten ontkomen, vrijwillig den dood te zoeken.

76 steê: maat.

78 kemde: kamde; vlyde: streek glad.

77-81 Uitbreiding van Ambrosius' woorden: Matris in gremio fertur ornasse caput, nuptialem induisse vestem, ut non ad mortem ire diceres, sed ad sponsum’ (Men verhaalt, dat zij op den schoot van haar moeder haar hoofd gesierd heeft en een bruidskleed aantrok, zoodat men niet gemeend zou hebben dat zij ter dood, maar dat zij naar haar bruigom ging), Baronius, 309, 12.

81 pallemveder: palmtak.

83 een hart: moed.

84 Godts bedryf: door God gedreven, veroorzaakt.

[p. 522]

 

Pelagia, een maeght, zal stercken Samson slaghten,⁸⁶

 

En haer erfvyanden beschamen, door een doot,⁸⁷

 

Vrywilligh aengegaen, in 't nypen van den noot.

 

Als 't zuiver brein en bloet in 't geyl gezicht zal spatten,⁸⁹

90

Zoo kan het tuigen, dat d'onzuiverheit geen vatten⁹⁰

 

Aen Christus maeghden vint, die, met een hemelsprongk,⁹¹

 

Ontglippende dees jaght, genaken 't veiligh honck.⁹²

 

Lukrees storf veel te spa aen haer besproke wonden.

 

Groothartigh storfze, maer lafhartigh, eerst geschonden⁹⁴

95

Van dien geweldenaer. mijn kuischeit, dus belaeght,^93-9595

 

En, als een bloode hinde, in 't valsche net gejaeght,

 

Zal 't schandelijcke net met blyschap strax ontglippen.

 

Zoo spreeck ick zelf, of eer Godts yver met mijn lippen.⁹⁸

 

De zusters nemen my al weenende in den arm.

100

Mijn moeder kust myn' mont. al 't huis is vol gekarm.

 

Nu dochter, zeitze, ga, daer u geen schenders dwingen.

 

Wy volgen op die streeck, en kiezen, eer te springen¹⁰²

 

In eenen killen stroom, dan in den gloenden brant^102-03

 

Van eenigh woest soldaet of Caesars lyftrauwant

105

Te zengen, 't geen natuur de vrouwen leert bewaren.¹⁰⁵

 

Dit schryf ick inder yl, getroost om voort te varen.

 

Dees brief verdadigh my, of yemant my besprack.¹⁰⁷

 

Zoo stygh ick regelrecht ten hemel, van ons dack.¹⁰⁸

 

 

EINDE.

86 slaghten: gelijken; Samson offerde zich op voor 't heil der Joden door zich op 't Philistijnsche feest vrijwillig in den dood te werpen, vgl. Recht. XVI, 30 en zie Vondel's treurspel Samson. Baronius spreekt met verwijzing naar S. Augustinus over Samson naar aanleiding van den vrijwilligen dood van Christenmaagden: 309, 11.

87 erfvyanden: onverzoenlijk en als bij erfenis vijanden blijvend, zooals de Philistijnen van de Joden, de Heidenen van de Christenen.

89 brein en bloet: bij elkaar, bloedige hersenmassa; 't geyl gezicht: der heidensche soldaten.

90 tuigen: getuigen; vatten: vat.

91 met een: lees: met één.

92 't veiligh honck: het veilige eindpunt, vgl. Peter en Pauwels: Opdraght aen Eusebia, vs. 44.

94 Versta: wel stierf zij moedig, maar door gebrek aan moed had zij zich laten schenden; de komma achter lafhartigh moet eigenlijk vervallen.

93-95 Lukrees: de Romeinsche edelvrouw Lucretia gaf zich uit angst aan haar verkrachters over en doodde daarna zich zelf; ook met Lucretia vergelijkt S. Augustinus de Christenmaagden, Baronius, l.c.; storf: stierf; besproke: door iedereen besproken.

95 Van dien geweldenaer: door dien geweldenaar, nl. Sextus Tarquinius.

98 Godts yver: mijn ijver voor God, of Gods naijver.

102 die streeck: dat spoor.

102-03 vgl. noot bij vs. 67-72.

105 Te zengen 't geen: te schenden datgene, wat, nl. haar eer.

107 of yemant my besprack: als soms iemand mij beschuldigt.

108 Ambrosius schrijft: ‘Pelagia dicitur e tecto altissimo se ipsam dejecisse, cum accessissent qui eam erant comprehensuri, timens, ne abominandum quid per vim sustineret [erat enim virgo] et eo modo esse mortuam’ (Van Pelagia wordt verteld dat zij zich van een hoog dak heeft afgeworpen toen men haar kwam gevangen nemen; want zij vreesde, dat haar door geweld iets verschrikkelijks zou overkomen [want zij was een maagd], en dat zij zoo gestorven is), Baronius, 309, 121.