De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

Regelnummers proza verbergen

[p. 513]

[S. Tekla]

S. Tekla^*

1 TEKLA, van keizerlijcken geslachte, in Keizer Neroos tijdt, leide alle hare juweelen en^{r. 1} 2 kleinodien te kost, om t'Ikonium, in den kercker, met Pauwels, Godts afgezant, in gespreck² 3 te komen; van wien zy onderwezen, treffelijcke huwelijcken afsloegh, en eeuwige reinigheit³ 4 beloofde; waerom zy aengeklaeght, veroordeelt wiert ten viere, door den regen uitgebluscht.⁴ 5 Hier na smeet men haer tweemael in het diereperck; noch eens voor slangen, en stieren: maer 6 wonderlijck door Godt verlost zijnde; en Thryphene, een hooghgebore vrouw, met meer anderen,⁶ 7 Christus toebrengende, vertrock naer Seleucie, daer zy dit leven om een beter verwisselde.⁷

* S. Tekla: De H. Thecla (feestdag 23 September) is de eerste Christenvrouw geweest, die voor haar geloof gemarteld werd. Daarom heet zij in de kerkelijke Getijden: ‘protomartyr’ of ‘Virgo et martyr, feminarum prima’ (zie vs. 63). Intusschen staat haar gewelddood lang niet vast, en Vondel laat die dan ook in 't midden (vs. 112). Van ouds hoog vereerd, werd zij romantisch beschreven in de zgn. Acta Pauli et Theclae, die door de voornaamste Kerkvaders reeds als onecht verworpen zijn. Haar lof is intusschen verkondigd door Hieronymus, Ambrosius, Augustinus, Gregorius Nazianz, Basilius e.a. In Surius' De Probatis Sanctonum Historiis (Col. Agr. MDLXXIII) tom. V, blz. 346 wordt Thecla's geschiedenis in één bladzijde samengevat; Heribertus Rosweydus S.J. besteedt er in Het Leven der H. Maeghden (t'Antwerpen, MDCXXVI) veel grooter ruimte aan (bl. 407-425), terwijl Baronius zich met vele citaten uit de oudste kerkelijke schrijvers vooral in een kritiek op de genoemde Acta verdiept (Ann. Eccl. A^o. 47, 2-13). Het schijnt, dat Vondel, behalve het Romeinsche Brevier, de twee laatste bronnen heeft benut.

r. 1 van keizerlijcken geslachte: ik vind enkel: ‘ex illustribus parentibus’, ‘van edel en door-lughtige ouders’; leide alle hare juweelen enz.: dit verhaalt Rosweydus alleen, blz. 413.

2 t' Ikonium: in Klein-Azië, waar Paulus predikte ten huize van Onesiphorus, vgl. Handel. XIV, 1-4 en II Tim. I, 16; maar zijn gevangenschap aldaar is apokrief.

3 treffelijcke: voortreffelijke; reinigheit: maagdelijkheid.

4 wiert ten viere: werd tot den vuurdood.

6 Thryphene: herbergde Thecla in Antiochië; zij wordt door Paulus in Rom. XVI, 12 gegroet.

7 Seleucie: in Syrië aan de Middell. zee, door Paulus bezocht, Handel. XIII, 4.

[p. 514]

Tekla aen Tryphene, hare Halsvriendin.^*

Oprechte halsvriendin, geloutert door de proef,^{vs. 1}
Tryphene, schelt my quyt, dat ick uw hart bedroef,
En van Seleucie u voor 't allerjongst bedancke³
Tot in Ikonium; daer ghy Godts teere rancke⁴
Verquickte, meer dan eens, op 't heetste van den dagh,⁵
Die op 't geteekent hooft zoo fel te steecken plagh,⁶
En dickwils zoogh al 't sap uit eerstgeteelde loten.⁷
Dat ghy doorluchtigh zijt uit Caesars stam gesproten,⁸
Acht Tekla niet zoo veel als d'andere geboort,⁹
Waer door u, als een kint des hemels, toebehoort
Een onuitputbre schat, door 't kruis ons aengestorven,¹¹
Die door den slangeboom en Evaes lust bedorven,¹²
En stroiden elck zijns weeghs, gelijck 't gewande kaf,¹³
Naer Goden zonder geest, van 's levens oirsprongk af;¹⁴
Tot dat de Vader zelf, de rijckste van genade,¹⁵
Met zijn barmhartigheit en wysheit gingk te rade,
En door den herder zocht het afgedwaelt geslacht;¹⁷
Waer onder ick, de minste en simpelste geacht,
My zelve, lof zy Godt, met recht geluckigh reken,
Van dat t' Ikonium Godts licht wiert opgesteken;²⁰
Daer in des kerckers nacht de roem van Tharsus zat,²¹
Wiens troost my waerder was dan 't spillen van myn schat²²

* In 't opschrift: Halsvriendin: trouwe vriendin.

vs. 1 geloutert: gezuiverd; door de proef: Thryphene's vriendschap voor Thecla was door de minnaars van het meisje en de vervolgingen hard beproefd.

3 Seleucie: hier bracht Thecla, volgens de legende, haar laatste jaren door in een grot, waar zij als negentigjarige stierf; 't allerjongst: 't allerlaatst.

4 in Ikonium: volgens Rosweydus woonde Thryphene in Antiochië, niet ver van Iconium; ook in Antiochië preekte Paulus, Handel. XI, 25, 26; teere rancke: jonge maagd.

5 't heetste van den dagh: bijbelsche uitdrukking: Matth. XX, 12; hier voor 't hoogtepunt der vervolging.

6 't geteekent hooft: de gedoopten, de Christenen.

7 versta: zoovelen deed bezwijken.

8 Thryphene heet bij Rosweydus: ‘een edele weduwe van Keyserlijcken stamme’ (blz. 418).

9 d'andere geboort: de tweede geboorte als Christen, vgl. Joann. III, 3.

11 door 't kruis ons aengestorven: door den kruisdood van Christus ons verworven als een erfenis.

12 Versta: die door den zondeval in 't Paradijs bedierven.

13 stroiden: verstrooiden.

14 Goden zonder geest: afgoden; 's levens oirsprongk: God.

15 Vgl. II Cor. I, 3; Eph. II, 4.

17 den herder: Christus, vgl. Joan. X, 11.

20 wiert opgesteken: werd ontstoken.

21 de roem van Tharsus: de Apostel Paulus, uit Tarsus geboortig.

22 spillen: prijs geven; myn schat: vormt een hendyadis met 't volgende pracht.

[p. 515]

 

En pracht, waer door ick drong door steen, door stael, door yzer,

 

En knarssende metael, uit yver tot een wyzer,^23-24

25

Dan Pallas, en haer school; die, staende op spits vernuft,²⁵

 

Het wit der wysheit mist, en buiten Christus suft;²⁶

 

Wiens liefde my, zoo dier van zijn gezant bevolen,²⁷

 

Deed tarten en versmaên de mutserden, en kolen,²⁸

 

En vlammen, op een sprongk van boven uitgebluscht,²⁹

30

Door een geborste wolck. zijn liefde kon myn' lust³⁰

 

Tot rycke bruidegoms en bruiloften verjagen,³¹

 

En afslaen al 't gevley der hardtaenstaende magen:³²

 

Oock toen ick in uw huis gedoemt zat, en bewaert,³³

 

En ghy noch afgodist, uit een medoogende aert,

35

My garen in uw schoot wout bergen, voor de tanden³⁵

 

Des hongerigen leeuws, gesart, om aen te randen

 

De godtverloofde Maeght, gelijck een leckre buit.

 

Ghy schreide, om mynent wil, des nachts uw oogen uit:

 

Och dochter, geef gehoor. wat dolheit doet u razen!³⁹

40

Zal zoo een jonge bloem de wilde dieren azen;⁴⁰

 

Een bruit, eer waerdiger den bruigom t'huisgebraght,⁴¹

 

Wiens lachende geluck en adel ghy veracht,

 

En terght tot zulck een wraeck; waer van zijn geest gedreven,⁴³

 

Die aenhiel om uw echt, nu aenhoudt om uw leven.⁴⁴

45

Of zal Androklus lot u waeien in den mont.

 

't Is waer, hy broght het lyf geheel en ongewont⁴⁶

 

Uit dat benaude zant, waer in hy stont verwezen:⁴⁷

 

Maer ghy hebt noit den leeuw in zijn spelonck genezen,

 

Noch splinters uit den poot getrocken, als de Daeck.^45-4949

50

Helaes! de dagh breeckt aen, dat ghy, tot elx vermaeck,

 

In 't worstelperck, wiens galm uw dootkreet na zal baeuwen,

 

Met zachte vingeren moet vechten tegens klaeuwen,

 

Vervaerlijck voor gebulck en horens van de stier.⁵³

23-24 waer door ick drong: door 't weggeven van haar kleinoodiën drong ze tot den kerker door, zooals Rosweydus verhaalt, bl. 413.

25 Pallas: Minerva, de godin van de wetenschap; spits: scherp.

26 wit: doelwit; suft: onbewust van de ware wijsheid is.

27 Wiens liefde: de liefde tot wien; dier bevolen: hoog aangeprezen; van zijn gezant: door Christus' apostel Paulus.

28 mutserden: brandstapels.

29 op een sprongk: lees: op één sprongk, ineens.

30 geborste: losgebarsten,
zyn liefde: de liefde tot Christus.

31 rycke bruidegoms: Rosweydus noemt Thamyris en Alexander, die naar Thecla's hand dongen.

32 hardtaenstaende magen: aandringende bloedverwanten, vooral de moeder.

33 Thecla was bij Thryphene in verzekerde bewaring gegeven: gedoemt: veroordeeld.

35 garen: gaarne; wout: wilde.

39 dolheit: dwaasheid; razen: raaskalen.

40 azen: tot aas verstrekken, voeden.

41 eer waerdiger: dubbele komperatief: eerder meer waardig, meer overeenkomstig haar waarde.

43 waer van enz. Rosweydus verhaalt van den minnaar Alexander, dat hij, afgewezen door Thecla, ‘heeft sijnen vleeschelycken lust in gramschap verandert’, blz. 418.

44 aenhiel: aanhield.

46 broght: bracht.

47 verwezen: veroordeeld.

45-49 De Dacische slaaf Androclus bevrijdde een woestijnleeuw van een splinter, wat het dier vergold door denzelfden slaaf, hem later in de arena (dat benaude zant) voorgeworpen, te sparen.

49 Daeck: Daciër.

53 Vervaerlijck: angstig.

[p. 516]

 

Wat is een blatend schaep by zoo een brullend dier.

55

Dit lichaem kan niet meer dan voor een brock verstrecken,⁵⁵

 

In d'opgesparde keel, wiens tong het bloet zal lecken,⁵⁶

 

Gelijck de versche wyn, op leckre tongen smaeckt.⁵⁷

 

Och dochter, 'k hoor het been dat op zijn kiezen kraeckt.

 

Zoo hielt ghy schreiende aen, tot dat d'aertswichlaers quamen,⁵⁹

60

Gewapent met staffiers, die Tekla met zich namen,⁶⁰

 

En leidden naer 't altaer, daer 't offer most geschiên,⁶¹

 

Voor al 't nieusgierigh volck, reckhalzende, om te zien,⁶²

 

Hoe d'eerste Maeght, die 't Kruis op 't voorhooft durf belyden,⁶³

 

Door 't Kruis getroost, den vorst der dieren durf bestryden.

65

Ick quam ter bane, en groete een yeder in het ront.⁶⁵

 

Ghy keerde u aenschyn om, van droefheit; toen ick stont⁶⁶

 

Omringt van 't priesterdom, met zoo een jeught verlegen.⁶⁷

 

Hun spraeck kon 't aertsgebouw, maer niet mijn hart, bewegen,⁶⁸

 

Het welck hun rede dus met tegenrede stuit:⁶⁹

70

Het waeide een fellen storm, en 't zagh'er byster uit,⁷⁰

 

Toen Belus priesterschap en 't opgeruide Babel,⁷¹

 

Niet passende op den Vorst, noch op zijn staf en sabel,⁷²

 

Ontweldighde het hof den wyzen Daniël,⁷³

 

Vergever van den draeck, verdelger van Godt Bel;⁷⁴

75

En smackte hem in 't hol, dat daeghlix menschen braste.⁷⁵

 

Maer 't eeuwighwaeckende oogh, 't welck op dien jongling paste,⁷⁶

 

Betoomde zoo den muil van 't afgevast gediert,⁷⁷

 

Dat het dien vromen helt en zyne leden viert.⁷⁸

 

De zelve Godt, die waeckte, om d'eere der Hebreeuwen,⁷⁹

80

Kan licht zijn eige maeght behoên voor dulle leeuwen.⁸⁰

 

Zoo niet, zy staet getroost. verslinders, vlieght vry aen.⁸¹

 

Zy gaen: ick worde ontkleet tot aen de middel toe.⁸²

 

Komt maelt met uw gebit Godts zuiver korengraen,^82-83

55 voor een broek: voor een hap.

56 opgesparde: opengesperde; wiens: wier.

57 leckre: kieskeurige.

59 Van een dispuut met heidensche priesters vind ik nergens in Thecla's biograflën een spoor; aertswichlaers: oversten van de augures en haruspices

60 staffiers: stafdragers, lijf knechten.

61 most: moest, zou.

62 reckhalzende: reikhalzend.

63 d'eerste Maeght enz.: ‘protomartyr, feminarum prima’; 't Kruis op 't voorhooft: haar Doopsel en Christendom.

65 ter bane: in het strijdperk.

66 Ghy: Thryphene.

67 verlegen: in de war.

68 't aertsgebouw: den tempel; versta: De tempel mocht beven van hun hartstochtelijke taal, niet mijn hart.

69 tegenrede: weerleggend antwoord.

70 Het: er; byster: verschrikkelijk, hachelijk.

71 Belus priesterschap: de Perzische of Babylonische priesters van afgod Bel, door Vondel verlatinizeerd tot Belus; vgl. Daniël XIV.

72 Niet passende: zich niet bekommerend; den Vorst: Evilmerodach, die gedwongen werd, Daniël aan de woedende menigte uit te leveren.

73 Daniël: den profeet.

74 De als afgod aanbeden draak werd door Daniël met een klomp hars vergiftigd, en het afgodsbeeld van Bel stukgeslagen.

75 smackte: smeet; 't hol: de leeuwenkuil; braste: verzwolg.

76 't eeuwighwaeckende oogh: God.

77 afgevast: uitgehongerd.

78 viert: eerbiedigt.

79 De zelve: dezelfde; d'eere der Hebreeuwen: de Jood Daniël.

80 eige: hem toebehoorende; dulle: dolle, woedende.

81 staet getroost: is tevreden; verslinders: leeuwen.

82 Rosweydus meldt, dat Thecla ‘berooft van hare kleederen moeder-naeckt den beesten voorgeworpen’ werd, (bl. 420); blijkbaar vond Vondel dit onkiesch.

82-83 Vondel legt Thecla de woorden van den H. Ignatius van Antiochië in den mond, die, ook tot de beesten veroordeeld, bad: ‘Frumentum Christi sum, dentibus bestiarum molar, ut panis mundus inveniar’ (Ik ben de tarwe van Christus; dat de tanden der beesten mij malen, om van mij een zuiver brood te maken) Brev. Rom. in Off. S. Ignatii, 1 Febr.

[p. 517]

 

Op dat het Englen voede, en hun voor manna strecke.

85

Waer draelt de leeuw? hy koom. dat yeder vry vertrecke.

 

Zoo maeck ick 't priesterdom met veel braverens moe.⁸⁶

 

De gansche schouburgh ziet dit spel met strydige oogen;⁸⁷

 

Dees tot barmhartigheit en die tot straf bewogen.

 

d'Een klaghtigh, om de maeght en maeghdelijcken staet,⁸⁹

90

Een ander lastert haer, die 't wieroockvat versmaet,⁹⁰

 

En d'oude heiligheit van 's lants gevierde Goden.

 

d'Een bant haer buiten 't Ryck; een ander wil haer dooden.

 

Terwyle slaeckt het hock, op 's overstens bevel,⁹³

 

Drie leeuwen, even groot van lichaem, even fel

95

Van opzicht, en gebit. zy schuimbecken, en brullen.⁹⁵

 

De mane vlieght om 't hooft. men ziet de staerten krullen.⁹⁶

 

Ick lonck hun lieflijck aen, en staroogh hemelwaert.

 

Daer moght ghy zien, hoe snel hun grimmigheit bedaert,⁹⁸

 

Gelijck 't verbolgen meir, op 's Heilants wenck en spreken,⁹⁹

100

En zoo veel wateren en winden t' effens streken,

 

Uit rechte eerbiedigheit tot aller watren Heer.^99-101

 

Zoo streeck myn lonckende oogh die ruige locken neêr.

 

Zy staen een poos verbaest, en weten van geen grieven.¹⁰³

 

In 't einde, recht als ofze op eene maeght verlieven,

105

Of haer eerbiedigheit toedragen in het hart,

 

Genaeckenze van verre allengs. d'een quispelstart,¹⁰⁶

 

Een ander neight het hooft. een ander ondertusschen

 

Komt my den zoom van 't kleet, of bey de handen kussen;

 

Of geeft den rossen hals te streelen aen mijn hant.^104-109

110

Zoo scheide ick onverleemt tot tweemael uit het zant.¹¹⁰

 

Zoo bleef ick ongeschent van stieren, en van slangen;¹¹¹

 

En, ziende nu mijn doot voor oogen met verlangen,

 

Erinner u noch eens 't van outs bekent geval,¹¹³

 

Op hoop dat dit uw huis en maeghschap stercken zal;

115

Wanneer de wreetheit stormt op 't aengevaert betrouwen.¹¹⁵

 

Volhardt in Godt, en leef gedurigh in 't aenschouwen¹¹⁶

 

Van hem, die 't al vervult met kracht en majesteit,¹¹⁷

 

En blyft der vromen troost, als ziel en lichaem scheit.

86 braverens: moedig gedrag.

87 schouburgh: het theatrum met arena.

89 klaghtigh: klagend. Rosweydus verhaalt, hoe vrouwen voor Thecla's ‘maeghdelycke eerbaerheydt’ opkwamen (bl. 419).

90 lastert: scheldt; d'oude heiligheit: de van ouds ingevoerde eeredienst.

93 slaeckt: laat los.

95 opzicht: blik.

96 De mane: het haar.

98 Daer moght: Toen kondt.

99 meir: meer.

99-101 vgl. Matth. VIII, 23-27; streken: zich neerlegden.

103 verbaest: overmeesterd.

106 quispelstart: kwispelstaart. Rosweydus spreekt van een leeuwin ‘haren steert als een hondeken roerende’ (bl. 418).

104-109 De gevoeligheid van leeuwen voor jonge vrouwen komt bij Vondel dikwijls voor, vgl. Sabbe: Dierkennis enz., blz. 58-vv.

110 scheide: scheidde; onverleemt: ongedeerd; het zant: de arena,

111 Ook dit vertelt Rosweydus in den breede, blz. 420.

113 Erinner: herinner.

115 't aengevaert betrouwen: het in het geloof aangenomen vertrouwen op God.

116 in 't aenschouwen: voor het aangezicht.

117 Van hem enz.: van God; 't al: 't Heelal.