De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

(1930)–Joost van den Vondel– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen

[pagina 486]
[S. Katharine]
S. Katharine.Ga naar voetnoot* 1 KATHARINE, uit Koningklijcken stamme, en vroegh, in alle vrye kunsten en wetenschappen,Ga naar voetnootr. 1 2 uitgeleert, ziende t'Alexandrye, in Egypte, op het Heidensche feest, de t'zamenvloeiendeGa naar voetnoot2 3 menighten, oen de valsche Goden offeren, op 't gebodt van Keizer Maxent; tradt den Vorst 4 onder oogen, en weigerde zijn bevel te volgen: waerom hy haer verzekerde, en strijdt leverdeGa naar voetnoot4 5 door vijftigh redenaers, de spitsvondighsten uit het geheele Rijck; die, tegens de wijsheit 6 deser Kruisheldinne niet op mogende, haren godtsdienst toe, en in 's Vorsten ongenade vielen.Ga naar voetnoot6 7 d'Overwinster, na vele schoone beloften, wreedelijck mishandelt, stichte zulx de Keizerin, denGa naar voetnoot7 8 Veltheer Porphier, en zijn hofsoldaten, dat deze oock in de zelve belijdenisse overstapten.Ga naar voetnoot8 9 Men stelde dan, om d'onverzetbare Maeght, een moortgevaert van wielen toe, met zagen enGa naar voetnoot9 10 zwaerden omringt, 't welck d'Engél wende ten bederve der bloetdorstigen. De Vorst, van zijn 11 gemalin hier over bestraft, onthoofde haer, met zijn eige hant. Het zelve lot viel den Velt-Ga naar voetnoot11 12 heere en zyne krijghskoppen te beurt, en na hem Katharine; wiens lichaem d'Engelen, onderGa naar voetnoot12 13 den bergh Sina, begroeven.Ga naar voetnoot13
[pagina 487]

Katharine aen Porphier, den Veltheer. Nu volgh de Keizerin, met uw tweehondert koppen,Ga naar voetnootvs. 1 En kniel op haer tapyt, besprengkelt met de droppenGa naar voetnoot2 Van 't keizerlijcke hooft, manhaftige Porphier. De vyftigh redenaers, geloutert door het vier,Ga naar voetnoot4 5[regelnummer] Verbeiden u, in 't licht der opperste vertrecken.Ga naar voetnoot5 Al is de ziel noch niet van eige en errefvleckenGa naar voetnoot6 Gewasschen, op de vont, dat moet u niet verslaen.Ga naar voetnoot7 Uw martelwilligh bloet verstreckt u een Jordaen;Ga naar voetnoot8 Waer in het Syrisch hooft wel zevenwerf gestekenGa naar voetnoot9 10[regelnummer] Liet dryven 's lichaems smet en eeuwige erfgebreken;Ga naar voetnoot10 Noch zuiverder zult ghy, gekerstent in uw bloet,Ga naar voetnoot9-11 Ga naar voetnoot11 Den allerzuiversten der menschen treên te moet,Ga naar voetnoot12 De wil, in bloet geverft, wordt voor de daet genomen. Godt bint den martelaer aen vonten noch aen stroomen: 15[regelnummer] Hy ooght op 't martelbloet, getuigh van 's martlers wil.Ga naar voetnoot15 Ter noot staen kerckgebaer en waterbaden stil.Ga naar voetnoot6-16 Ga naar voetnoot16 Dees goude hantvest is de martelzielen eigen,Ga naar voetnoot17 En harten, die geraeckt naer den magneetsteen neigen, Den zeilsteen, die uw zwaert en zoo veel yzers treckt,Ga naar voetnoot19
[pagina 488]
20[regelnummer] Naer zoo een krachtige as, waerheen zich alles strecktGa naar voetnoot20 Wat hemelsch is van aert, en rust, te geene stonden, Voor dat het zijn begin en oirsprong heb gevonden: Terwyl al 't aertsch geslacht zich jammerlijck vergist,Ga naar voetnoot23 En, vast aen d'ydelheit, het heilzaemste ooghmerck mist;Ga naar voetnoot24 25[regelnummer] Gelijck ghy deed, zoo lang u d'ydelheden pordenGa naar voetnoot25 Den degen op de zyde, in 's afgronts dienst, te gorden;Ga naar voetnoot26 En stip te voeren uit de wetten van Maxent,Ga naar voetnoot27 In vel en vleesch en been des Christendoms geprent, Met stale punten, en ge-yckt, met gloende smarten, 30[regelnummer] In koper niet zoo diep, als in den gloet der harten,Ga naar voetnoot28-30 Gewapent met gedult, onnozelheit, en schrickGa naar voetnoot31 Van Godt te quetsen, om een' korten oogenblick Van ampten heerlijckheên en blickring van geryven;Ga naar voetnoot33 Aenzienlijckheên, die snel, als wolcken, overdryven; 35[regelnummer] Waer in een glimp van goudt en purper zwiert, en speelt; Of barst tot water, eer men 't zich te deegh verbeelt.Ga naar voetnoot36 Nu droomt ghy langer niet van sloten te bespringen,Ga naar voetnoot37 En wydtbemuurde steên te knypen, in de ringenGa naar voetnoot37-38 Des legers; of de zon te dompen, met het stofGa naar voetnoot39 40[regelnummer] Van voet-en-paerdevolck, ten dienst van Caezars hof; Of by het heilighdom des adelaers te zweeren;Ga naar voetnoot41 Of op het Kapitool in gout te triomfeeren.Ga naar voetnoot42 Een ander zegefeest, een ander oorelooghGa naar voetnoot43 Verruckt u, boven 't aertsch en dit gewelt, om hoogh,Ga naar voetnoot44 45[regelnummer] By des aertsengels maght, geschaert aen regementen;Ga naar voetnoot45 Daer daeuw noch regen valt op lecke legertenten,Ga naar voetnoot46 En geen soldaet zijn vuist verziet met schacht of stael,Ga naar voetnoot47 Maer dondert uit de lucht, of slingert, met een strael Van blixem, op metael, en reuckelooze geestenGa naar voetnoot47-49 Ga naar voetnoot49 50[regelnummer] Des afgronts, eeuwighlijck verbannen van Godts feesten.Ga naar voetnoot50
[pagina 489]
Schep moedt, Porphier, schep moet, dat hooghtijdt is naby.Ga naar voetnoot51 Ick volgh u daetelijck, en zweef, aen uwe zy,Ga naar voetnoot52 Alreede naer 't gewest, daer nevels nochte dampenGa naar voetnoot53 Bezwalcken 't eeuwigh vier der roockelooze lampen;Ga naar voetnoot54 55[regelnummer] Daer niemant veltgeschrey noch jammerklaght noch moort Trompet noch wapenklanck te wapen kleppen hoort: Daer zullen wy Maxent en al zijn standerts puffen.Ga naar voetnoot57 't Vertrouwen moedight ons, en laet zich niet verbluffen:Ga naar voetnoot58 Gelijck veel duizenden van allerhande staetGa naar voetnoot59 60[regelnummer] En oude, uit bleecke schrick voor 't grimmigh moortplackaet,Ga naar voetnoot60 Lest spoedden herwaert aen met wieroock, rammen, koeien,Ga naar voetnoot61 En schapen, die zoo luit rontom de tempels loeien, En blaten, voor het mes, en 's priesters offerbyl,Ga naar voetnoot59-63 Die door myn' boezem ging, en leerde my den styl 65[regelnummer] Der Pinxtertongen stout naeryvren, om te stuitenGa naar voetnoot64-65 Den toeloop van al 't volck, het welck zich ging te buiten Door schendige offers, hier t'Alexandrye, daer Hy gansch Aegypten daeght, voor 't gruwzaem hooftaltaer,Ga naar voetnoot68 En, mijn vrypostigheit, in 't middenperck der scharen,Ga naar voetnoot69 70[regelnummer] Ontziende, my terstont, door wachters, liet bewaren;Ga naar voetnoot70 Tot dat hy voortquam met zijn redenaers, ontboônGa naar voetnoot71 Als schragen, zyner losse en waggelende Goôn: Waer tegens ick, getroost van Godt, in 't perck getreden, En midden in den drang, hun beckeneel met redenGa naar voetnoot74 75[regelnummer] En wederrede sleet, en wreef zoo kleen, als gruis. Gelijck dan geen vernuft bestaen kan tegens 't Kruis, Het welck versmaet, in 't oogh der weereltlijcke scharen,Ga naar voetnoot77 Wanneer 't getreden wort, gewelt begint te baren,Ga naar voetnoot78 En smyt de razerny der godtheên van Homeer 80[regelnummer] En Orpheus met haer tuigh en tempelen, om veer;Ga naar voetnoot79-80 Hoe heerlijck zy, bekleet met glans van tittels, pralen.Ga naar voetnoot81
[pagina 490]
Jupijn staet blixemloos, en Phoebus leit zijn stralenGa naar voetnoot82 Voor Christus voeten neêr, voor 't menschgeworden Woort;Ga naar voetnoot83 Geboren in der tijdt, na d'eeuwige geboort,Ga naar voetnoot84 85[regelnummer] Van 't nederige brein gelooft, maer noit begrepenGa naar voetnoot85 Van schrandre harssenen, in wetenschap geslepen.Ga naar voetnoot86 Wie kiest den duistren nacht voor 't hooghgerezen licht! Zelf Sophokles heeft in zijn trots tooneelgedichtGa naar voetnoot88 De disschen van de Goôn, waer aen de priesters prachen,Ga naar voetnoot89 90[regelnummer] En al den blinden dienst der afgoôn uitgelachen; Het zy die, over zee, van hier gevaren zijn; 't Zy Rome die ontfing van eenigen Sabyn,Ga naar voetnoot91-92 Albaner, of Hetrusch. men stoock dan offervieren Voor menschelijcke Goôn, of vogelen, en dieren,Ga naar voetnoot94 95[regelnummer] En veêr, en vacht; waer in, om niet te zijn gezien,Ga naar voetnoot95 Al 't rot der Goden school, toen 't herwaert aen quam vliên,Ga naar voetnoot96 Vervolght van 't langgebeent; het zijn gedroomde grillen.Ga naar voetnoot97 Maer onze stemmigheit bestemmen uw Sybillen.Ga naar voetnoot98 De gansche Christus, zijn geboorte en ampt en doot, 100[regelnummer] En wondren lagen vroegh, voor haer gedachten, bloot, Eer d'onverzierde Duif noch op dien zuivren daelde,Ga naar voetnoot101 (Wiens heiligh aengezicht den vliet, zijn vont, bestraelde,Ga naar voetnoot102 Daer hy zich dompelen liet) kon uw veerziende MaeghtGa naar voetnoot103 Voorspellen van de Maeght, die haren vader draeght,Ga naar voetnoot104
[pagina 491]
105[regelnummer] Den Godt, die 't al met duim en vinger kan bespannen,Ga naar voetnoot105 En 't kaf der ongoôn haest zal van zijn dorschvloer wannen,Ga naar voetnoot106 Apolloos oogh, waer aen de Heiden zich betrouwt,Ga naar voetnoot107 Zagh 's Heilants handen lang aen 't bladelooze houtGa naar voetnoot108 Gekloncken, en door 't graf den wegh ter glori banen.Ga naar voetnoot109 110[regelnummer] Het zagh Godts blyschap zelf bedauwt van droeve tranen,Ga naar voetnoot110 En luttel garst in 't velt al 't hongrigh heir verzaen.Ga naar voetnoot111 Het zagh, in eenen glans, drie heldre glanssen staen.Ga naar voetnoot107-112 Ga naar voetnoot112 Wy eeren 't zelve licht, uit onze profecyenGa naar voetnoot113 Geschept, en lang bekent, voor onze Augustus tyen;Ga naar voetnoot114 115[regelnummer] Noch sleept men dagelix Godts helden naer de doot,Ga naar voetnoot115 Om Godtsdienst, die niets leert 't geen tegens reden stoot. En zich verneêrt, voor 't geen de wieck van 's menschen redenGa naar voetnoot117 Noit achterhaelde, en liefst wil worden aengebeden. Wy klimmen, van om laegh, tot aller dingen bron 120[regelnummer] En oirzaeck, 't hooghste daer oit brein toe steigren kon.Ga naar voetnoot119-20 Dees eenige oirzaeck der uit niet gevormde zaecken Had lust zich in den mensch, zijn werckstuck, te vermaecken;Ga naar voetnoot122 Maer ziende dien ten val zoo reuckeloos gebraght,Ga naar voetnoot123 Herstelde, in eenen, al 't gesneuvelde geslacht,Ga naar voetnoot124 125[regelnummer] En opende door hem 't onsterfelijcke leven; Een' betren hof dan daer 't vergryp wiert uitgedreven.Ga naar voetnoot126 De triomfeerder, na 'et verweldigen van 't graf,Ga naar voetnoot127 En zyne hemelvaert, goot eenen regen af Van tongen, root als vier, op 't hooft van zijn gezanten,Ga naar voetnoot128-29 Ga naar voetnoot129 130[regelnummer] Om overal, door hen, te zaeien, en te planten
[pagina 492]
Dit heilzaem zaet, dat, van onschuldigh bloet besproeit,Ga naar voetnoot131 Door alle distelen en dorens hene groeit,Ga naar voetnoot132 En bloesem draeght en lucht, op liefelijcke struicken,Ga naar voetnoot133 Waer naer de starren zelfs en hare kreitsen ruicken.Ga naar voetnoot119-34 Ga naar voetnoot134 135[regelnummer] De godtsdienst van het Kruis, getrappelt in het stof,Ga naar voetnoot135 Vervulde lang de steên, en legers, en het hof,Ga naar voetnoot136 En d'ampten: ja de kracht der Christensche gebedenGa naar voetnoot136-37 Ga naar voetnoot137 Heeft, meer dan 't zwaert van Mars, voor 't Roomsche Rijck gestreden,Ga naar voetnoot138 Aureel vernam dit, toen, by German en Sarmaet,Ga naar voetnoot139 140[regelnummer] Zijn dorstige adelaers, vol schrix, geen toeverlaetGa naar voetnoot140 Vernamen dan by hen, op wier gebedt de regen Versloegh den dorst van 't heir, tot stickens toe verlegen; En 't schitterende vier, geslingert van de lucht, Verdreef dien woesten hoop te velde uit, op de vlught.Ga naar voetnoot139-44 145[regelnummer] 't Beliefde Gode aldus de woesten t'overtuigen, Door Jesus naem, waer voor de zalige Englen buigen;Ga naar voetnoot146 Waer by het heiloos spoock, noch flus zoo bars en nors, Bezworen, en getemt, uitschuddende de schors Van 't lang geplaeghde lyf, een ander hol moet zoecken.Ga naar voetnoot147-49 150[regelnummer] De zegen van dien Naem magh tegens alle vloecken,Ga naar voetnoot150 En allerhande quael: want dat men styf durf staenGa naar voetnoot151 Op hant en oogen, hier, van vorst Vespasiaen,Ga naar voetnoot152 Geholpen, 't waren geene onheelbre of erfgebreken:Ga naar voetnoot151-53 Ga naar voetnoot153 En licht wou Apolloon, door zyne guichelstreken,Ga naar voetnoot154 155[regelnummer] (Om dien gevleiden Vorst te heffen in 't gezagh)Ga naar voetnoot155
[pagina 493]
d'Alexandryners dus beguighlen op dien dagh;Ga naar voetnoot156 Wien 't heugen moght, indien zy niet gansch breinloos waren,Ga naar voetnoot157 Hoe 's middaghs Zonnestadt, voor min dan veertigh jaren,Ga naar voetnoot158 Den zonnenschijn verloor, en juist toen 't mane-ront 160[regelnummer] Voltrocken, op die tijdt, in niemants licht en stont:Ga naar voetnoot158-60 Ga naar voetnoot160 Waer by het bleeck, wat zon, die blintgeborene oogenGa naar voetnoot161 Door haren glans verlicht, de werelt was onttogen;Ga naar voetnoot162 Daer elck, als in een nacht, van Moses ooghmerck dwaelt,Ga naar voetnoot163 Of zoeckt een dwalend licht aen Ammons bron; aen naelt,Ga naar voetnoot164 165[regelnummer] En nesk geheimenis, verbloemt met menigh teken;Ga naar voetnoot165 Aan maten en getal, en kunde op hemelstreken,Ga naar voetnoot166 En vaste en wufte star; aen rechte en slincke veer,Ga naar voetnoot167 En losse vogelvlughts gesnor en ommekeer;Ga naar voetnoot168 Of aen wanschapenheên en vezelen van dieren,Ga naar voetnoot169 170[regelnummer] En reuck van ingewant, en roock van offervieren; Aen openbaringen van Nymph gordyn en geit, En drievoet, woudt, en geest, en guighlers onbescheit;Ga naar voetnoot171-72 Aen priesters, die de lucht met bloet van menschen paeien,Ga naar voetnoot173 En, om de tafels heen, gebeente en dootshooft zaeien.Ga naar voetnoot174 175[regelnummer] Der zielen Zon verrees in 't midden der Hebreen.Ga naar voetnoot175 Dees dooft den Mithras uit van Persen. de ChaldeenGa naar voetnoot166-76 Ga naar voetnoot176 Zien naer geen starren uit, nu d'ongewoone starreGa naar voetnoot177
[pagina 494]
Hun toont d'oprechte bron der stralen van zoo verre.Ga naar voetnoot178 De wyze Athener acht geen slot van reênbesluit,Ga naar voetnoot179 180[regelnummer] En kent nu 't hooghste goet, waer op de reênstrijt stuit,Ga naar voetnoot180 In 't barnen van 't krackeel der worstelende scholen;Ga naar voetnoot181 Daer niemant zeker staet, zoo lang de meesters dolen, En trecken elck hun streng om 't stijfst, tot dat de draet Aen stucken breeckt, door twist, en onverzoenbren haet. 185[regelnummer] Nu gaet geen wijsheit voor 't gehoorzame betrouwenGa naar voetnoot184-85 Ga naar voetnoot185 Op Godt, dien niemant hier met oogen kan aenschouwen;Ga naar voetnoot186 En op 't alscheppend Woort, daer Moses van verhaelt;Ga naar voetnoot187 Wiens bladen Philadelph geluckigh heeft vertaelt,Ga naar voetnoot188 En zuiver Griex geleert, door tienmael zeven tolcken; 190[regelnummer] Ontsluitende dien schat voor d'onhebreeusche volcken,Ga naar voetnoot190 Die riecken konden (zoo zy wilden) in der yl,Ga naar voetnoot191 Hoe veel verzieringen de logentael den stylGa naar voetnoot192 Der waerheit had ontleent; en hoe men, voor de simpelen,Ga naar voetnoot193 De valscheit, met een schijn van 't onvalsch, gingk bewimpelen.Ga naar voetnoot194 195[regelnummer] Ghy hebt, ter goeder uur, nu eens 't bedrogh gemerckt,Ga naar voetnoot195 't Welck, van zijn grijns ontbloot, zich dus door wreetheit sterckt, De helsche wrevelgeest bezit dees trotse maghten,Ga naar voetnoot197 En, angstigh voor zyn' stoel, en 't sloopen zyner krachten,Ga naar voetnoot198 Misbruickt haer, om zijn eer, die dagelix versmelt,Ga naar voetnoot199 200[regelnummer] En scheurt, en breeckt, en berst, te stutten met gewelt; Zoo verre, dat Maxent, oock zonder zich t'erbarmen,Ga naar voetnoot201 De kling jaeght door den neck, gekoestert met zijn armen,Ga naar voetnoot202 En zoeckt zijn afgoôn rein te wasschen door dat bloet, Het welck zijn bed verwarmde. ô Veltheer, schep dan moedt, 205[regelnummer] En kniel, terwijl het roockt, op 't levend purper neder.Ga naar voetnoot205 Men sterft om 't eeuwigh eens. dit lyden keert niet weder.
[pagina 495]
'k Heb my, om Godt, getroost de straem van d'ossepees,Ga naar voetnoot207 Geslagen, door mijn vel, zoo diep in 't zachte vleesch. 'k Verschrickte voor geen zaegh, noch punten, nochte wielen,Ga naar voetnoot209 210[regelnummer] Gewent van Godts gezant ten val der snootste zielen.Ga naar voetnoot210 Myn' Bruigom offerde ick mijn afgescheurde mam,Ga naar voetnoot211 Mijn schoonheit, en mijn jeught van koningklijcken stam; En wil ter stede, daer ghy u, voor 't zwaert, gaet buigen,Ga naar voetnoot213 Het zelve kruisgeloof, met dezen hals, betuigen. 215[regelnummer] Een rey van Englen voer mijn lichaem in het graf, Op Sina, van wiens kruin Godt Jakob wetten gaf;Ga naar voetnoot215-16 Ga naar voetnoot216 Daer zal mijn grafdauw lang de quynenden genezen,Ga naar voetnoot217 Terwylze eerbiedighlijck dit Engelsch grafschrift lezen:Ga naar voetnoot218 Hier sluimert Katharyn, om vrolijck op te staen. 220[regelnummer] Zy kon om 't hemelsch hof het aertsch palais versmaên.	voetnoot* S. Katharine: De Acta van de H. Catharina van Alexandrië, gemarteld onder keizer Maxentius in 306 (het Romeinsch Brevier spreekt van Keizer Maximinus, die twee jaar later aan het bewind kwam) zijn samengevat door Metaphrastes, wiens uitvoerige beschrijving in de al meer genoemde verzameling De Probatis Sanctorum Historiis van Surius tom. VI, bl. 580 vv. (Keulen, 1625), door Vondel met toevoeging van vele uitweidingen gevolgd is. Deze brief is even sterk van bouw als prachtig van versifikatie. Feestdag van St. Catharina 25 November. voetnootr. 1 uit Koningklijcken stamme in alle enz.: Metaphrastes: ‘ex sanguine regio.... exercitata in omni disciplina rhetoricae et philosophiae, geometriae et aliarum scientiarum’ (blz. 581). voetnoot2 uitgeleert: volleerd. voetnoot4 strijdt leverde: aanviel. voetnoot6 mogende: kunnende; haren godtsdienst toe: vul aan: vielen, tot haar godsdienst overgingen. voetnoot7 d'Overwinster: de overwinnares; zulx: zoodanig. voetnoot8 den Veltheer Porphier: ‘dux exercitus Porphyrio’ heeft Metaphrastes; Porphier is Porphyrius, zooals de man in 't Rom. Brevier en bij Rosweydus heet; de zelve: dezelfde. voetnoot9 om: rondom. voetnoot11 Het zelve: hetzelfde. voetnoot12 krijghskoppen: manschappen; wiens: wier. voetnoot13 den bergh Sina: ‘in montem Sina’, bedoeld is de Sinaï, waarop Mozes de wet ontving, Exod. XIX. voetnootvs. 1 koppen: manschappen. voetnoot2 tapyt: waarop de keizerin onthoofd werd of het tapijt van haar bloed, vgl. vs. 205. voetnoot4 Metaphrastes meldt: ‘Maxentius beval terstond een brandstapel aan te steken midden in de stad en de vijftig redenaars daarop te werpen’ (bl. 584); deze bekeerlingen werden het eerst gedood. voetnoot5 opperste vertrecken: de Hemel. voetnoot6 eige en errefvlecken: persoonlijke zonden en erfzonde. voetnoot7 vont: doopvont; verslaen: ontmoedigen. voetnoot8 martelwilligh: tot het martelaarschap bereid. voetnoot9 hooft: in den dubbelen zin van hoofdman en lichaamsdeel; gesteken: gestoken, gedompeld. voetnoot10 's lichaems smet: de onreine melaatschheid; eeuwige erfgebreken: ongenezelijke familiekwaal. voetnoot9-11 De Syrische hoofdman Naäman, die melaatsch was, baadde zich op bevel van Eliseus zevenmaal in den Jordaan en werd genezen, IV. Kon. V. 14. voetnoot11 gekerstent: christen gemaakt. voetnoot12 Den allerzuiversten: Christus; te moet: te gemoet. voetnoot15 ooght: ziet; getuigh: getuige. voetnoot6-16 De katholieke leer over het Doopsel des bloeds, dat voor martelaren den waterdoop vervangt, vlecht Vondel hierin naar aanleiding van Catharina's woorden tot de vijftig: ‘Het vuur, waarmee de goddeloozen u bedreigen, strekt u in zekeren zin tot doopsel’ (l.c.). voetnoot16 Ter noot: in tijd van nood; kerckgebaer: kerkelijke plechtigheid. voetnoot17 hantvest: voorrecht. voetnoot19 zeilsteen: magneetijzersteen, evenals magneetsteen van vs. 18 beeld van God, het allesaantrekkend middelpunt, vgl. Uitvaert van Maria v.d. Vondel Unger 1667-71, bl. 78. vs. 17-24. voetnoot20 waerheen zich alles streckt: uitstrekt, met verlangen. voetnoot23 al 't aertsch geslacht: alle wereldsch gezinden. voetnoot24 het heilzaemste ooghmerck: het zaligende einddoel van 's menschen bestaan; mist: misloopt. voetnoot25 porden: aanspoorden. voetnoot26 in 's afgronts dienst: in dienst van hel en duivelen, door den afgodendienst bevorderd. voetnoot27 stip: stipt; te voeren uit: uit te voeren. voetnoot28-30 door allerlei martelingen. voetnoot31 onnozelheit: onschuld; schrick: vreeze. voetnoot33 blickring van geryven: schittering van levensgemakken. voetnoot36 Of barst tot water: als een zeepbel; te deegh: ter dege. voetnoot37 sloten: burchten. voetnoot37-38 Naar de oude belegeringskunst. voetnoot39 dompen: benevelen. voetnoot41 het heilighdom des adelaers: den heiligen adelaar, in zilver gegoten, het veldteeken der Romeinsche legioenen. voetnoot42 Een Romeinsch overwinnaar hield langs de Via Sacra op het Forum Romanum zijn triomftocht naar den tempel van Jupiter op het Kapitool. voetnoot43 Een ander zegefeest: nl. in den Hemel; een ander ooreloogh: nl. de strijd van den Christelijken Ridder, vgl. Peter en Pauwels, Opdracht aan Eusebia, vs. 5. voetnoot44 Verruckt u: rukt u weg; 't aertsch en dit gewelt: de aardsche strijd en legermacht. voetnoot45 By des aertsengels maght: bij het leger van Michaël. voetnoot46 Daer enz. in den Hemel. voetnoot47 verziet: voorziet; schacht of stael: lans of zwaard. voetnoot47-49 stael, strael, metael: let op 't klankeffekt! voetnoot49 reuckelooze: roekelooze, overmoedige; Vondel zweeft hier het thema van zijn tien jaar latere Lucifer voor den geest. voetnoot50 Des afgronts: der hel. voetnoot51 dat hooghtijdt: dat hoogfeest van uw geestelijke overwinning; (vgl. vs. 43 zegefeest). voetnoot52 daetelijck: metterdaad, terstond. voetnoot53 't gewest, daer enz.: de Hemel. voetnoot54 roockelooze lampen: stralende lichten, met bijgedachte aan de sterren; men denke aan de rookerige olielampen van Vondels tijd. voetnoot57 puffen: overtreffen; vgl. Peter en Pauwels, Opdracht aan Eusebia, vs. 26. voetnoot58 moedight: bemoedigt. voetnoot59 staet: stand. voetnoot60 oude: leeftijd. voetnoot61 Lest: onlangs. voetnoot59-63 Metaphrastes verhaalt van het ‘impium edictum’ van Maxentius, dat alle menschen tot heidensche offers dwong. ‘Uit vrees voor de dreigementen stroomde de menigte samen, dezen met schapen en ossen, anderen met allerlei vogels en met 130 stieren.... alle stand en alle leeftijd liep te hoop, van het geloei der beesten weergalmde de omtrek’ (l.c. bl.580). voetnoot64-65 den styl der Pinxtertongen: de H. Geest, die op Pinksterdag in de gedaante van vurige tongen op de Apostelen neerdaalde, gaf hun moed, om 't geloof openlijk te verkondigen, Hand. II, 3-4. voetnoot68 Hy: Maxent. voetnoot69 vrypostigheit: onverschrokkenheid. voetnoot70 Ontziende: vreezende. voetnoot71 voortquam: te voorschijn kwam; zijn redenaers: de vijftig redenaars van vs. 4, die allen door Catharina bekeerd werden en hun geloof met hun bloed bezegelden. voetnoot74 beckeneel: hersens. voetnoot77 in 't oogh: voor het oog. voetnoot78 gewelt: kracht. voetnoot79-80 der godtheên van Homeer en Orpheus: Metaphrastes verhaalt, hoe de redenaars zich voor de verdediging van den godendienst met citaten op ‘den wijzen dichter Homerus’ en op de Theogonia van den ‘beroemden Orpheus’ beriepen (l.c. blz. 583). voetnoot81 glans van tittels: glanzende eeretitels. voetnoot82 Homerus had zich met name op Jupiter, Orpheus op Phoebus Apollo beroepen. Catharina bedoelt, dat haar betoog het niet bestaan van die goden had aangetoond. voetnoot83 Ook bedoelt Catharina, dat Phoebus het aflegt tegen Christus. voetnoot84 in der tijdt: oude datief, in den tijd; versta vs. 84: als mensch uit Maria, als Zoon Gods uit den Vader geboren. voetnoot85 Van: door. voetnoot86 Metaphrastes haalt Is. XXIX, 14 en I Cor. I, 19 aan: ‘Ik zal de wijsheid der wijzen verdelgen en het beleid der verstandigen te niet doen’, en Vondel, die dezen tekst later in een brief aan Oudaen in 't Latijn aanhaalt (Unger 1667-71, bl. 72), zinspeelt er in dit vs. op. voetnoot88 Zelf Sophokles: zelfs Sophokles; waar Metaphrastes verhaalt, wat Catharina uit dezen treurspeldichter aanhaalde, kantteekent hij: ‘Hoe Sophokles den dienst der goden bespotte’ (l.c. blz. 583); het bijgebrachte citaat is echter in Sophokles' werken niet te vinden; trots: verheven. voetnoot89 prachen: bedelen. voetnoot91-92 Versta: de goden, die Rome heeft uitgevoerd of ingevoerd; het laatste gebeurde door den Sabyn Numa Pompilius, den Albaner Romulus en den Hetrusch of Etruriër Tarquinius Priscus, drie legendarische koningen uit Rome's eerste tijden. voetnoot94 menschelijcke Goôn: goden met menschelijke eigenschappen en hartstochten. voetnoot95 veêr en vacht: herhaling van vogelen en dieren van vs. 94. voetnoot96 Al 't rot: de heele bende; herwaert: naar Egypte. voetnoot97 't langgebeent: de langgebeenden, de Reuzen of hemelbestormende Titanen, voor wie de goden, naar Egypte gevlucht, in dieren wegscholen. voetnoot98 stemmigheit: dit moet hier beteekenen: geloof; het eigenaardig woord gebruikte Vondel wellicht onder invloed van 't volgend bestemmen (bijvallen) en met herinnering aan éénstemmigheid, eenheid van leer bij de Christenen; uw Sybillen: de meer of minder legendarische vrouwen uit Griekenland en Klein-Azië, wier voor-christelijke Boeken voorspellingen over Christus bevatten, waaraan christelijke schrijvers tot op Vondels dagen veel waarde hebben gehecht; Metaphrastes laat S. Catharina spreken van één Sybille: ‘sapientissimam inter mulieres sybillam’ (l.c. blz. 583), die Christus' menschelijke geboorte, zijn wonderbare genezingen en zijn dood heeft voorspeld. voetnoot101 d'onverzierde Duif: de niet verzonnen maar waarachtig zichtbare duif in de gedaante waarvan de H. Geest op Christus (dien zuivren) bij zijn doop neerdaalde, vgl. Matth. III, 16. voetnoot102 den vliet: de Jordaan; vont: doopvont. voetnoot103 veerziende: ver vooruitziende, voorspellende. voetnoot104 de Maeght, die haren vader draeght: de heilige Maagd Maria naar het lichaam moeder van Christus, naar den geest dochter van God, vgl. Dante: ‘Virgine Madre, figlia del tuo Figlio’. Parad. XXXIII, 1; draeght: als moeder in verwachting. voetnoot105 die 't al met enz.: vergelijk Is. XL, 12. voetnoot106 Vergelijk Matth. III, 12; ongoôn: niet bestaande goden; haest: weldra; wannen: door ziften verwijderen. voetnoot107 waer aen.... zich betrouwt: waarop vertrouwt. voetnoot108 lang: nl. te voren; 't bladelooze hout: 't kruis. voetnoot109 vgl. Luc. XXIV, 26. voetnoot110 Godts blyschap: hij, in wien God zijn vreugde had, Christus, vgl. Matth. III, 17. Metaphrastes heeft: ‘Qui etiam ex superciliis aliquando fudit lacrymas’ (Die ook soms uit zijn oogen tranen stortte), zie o.a. Joan. XI, 35. voetnoot111 luttel garst: een weinig brood; heir: menigte; verzaen: verzadigen; de wonderbare broodvermenigvuldiging, Joan. VI, 5-13. voetnoot107-112 Apolloos oogh: de vooruitziende blik van Apollo, wiens orakels te Delphi in de Oudheid beroemd en door kerkelijke schrijvers ten gunste van het Christendom aangehaald werden; zie o.a. het door Vondel later veel benutte werk van Lactantias: Divinarum Institutionum Libri Septem, I, VI: De Sibyllis, VII: De testimoniis Apollinis, Migne. P.L. VI, kol. 138 en 148. Ook Metaphrastes voert den ‘vatem a mendacio alienum Apollinem’ in, die lijden en dood van den onsterfelijken Christus voorspelde, de spijziging van 5000 menschen aankondigde en zijn Godheid aanduidde als ‘lux tripliciter refulgens’ (l.c.). voetnoot112 eenen glans: lees: éénen glans, de ééne goddelijke Natuur; drie heldre glanssen: de drie goddelijke Personen. voetnoot113 't zelve licht: hetzelfde licht, denzelfden Christus, het licht der wereld, vgl. Joan. VIII, 12; onze: met klemtoon. voetnoot114 onze Augustus tyen: den tijd van onzen Augustus, den keizer, onder wiens regeering (27 v. Chr.-14 na Chr.) de Verlosser geboren werd. voetnoot115 Noch: toch. voetnoot117 de wieck van 's menschen reden: het hoogvliegende menschelijk verstand. voetnoot119-20 aller dingen bron en oirzaeck: God. Bij Metaphrastes: ‘radix et fons bonorum universorum’. voetnoot122 Vgl. Gen. I, 31. voetnoot123 reuckeloos: roekeloos. voetnoot124 in eenen: lees: in éénen, nl. Christus, vgl. Eph. I, 10; al 't gesneuvelde geslacht: heel het gevallen menschelijk geslacht. voetnoot126 hof: lusthof, Eden, naar Gen. II, 8; daer 't vergryp wiert uitgedreven: waaruit Adam om zijn zonde werd verdreven. voetnoot127 De triomfeerder: Christus; 'et verweldigen van 't graf: de overwinning op den dood, door de verrijzenis, vgl. I. Cor. XV, 54-55. voetnoot128-29 Vgl. Handel. II, 3. voetnoot129 gezanten: apostelen. voetnoot131 Dit heilzaem zaet, dat, enz.: de heilsleer van het Evangelie vruchtbaar gemaakt door den dood der martelaren. voetnoot132 distelen en dorens: belemmeringen; vergelijk Matth. XIII, 21-22. voetnoot133 lucht: geur. voetnoot119-34 Vrije en bondige nawerking van Catharina's uitvoerig betoog bij Metaphrastes, l.c. blz. 584. voetnoot134 De geur van heiligheid, die tot in den Hemel doordringt; kreitsen: sferen, planetenbanen. voetnoot135 De godtsdienst van het Kruis: het Christendom. voetnoot136 lang: sinds lang. voetnoot136-37 Vgl. den tekst van Tertullianus bij vs. 845 van Peter en Pauwels in dit deel, blz. 262. voetnoot137 Christensche gebeden: gebeden der Christenen. voetnoot138 't zwaert van Mars: de oorlogen der Romeinen. voetnoot139 Aureel: Marcus Aurelius Antoninus Verus (161-180 n. Chr.); German: lees Gérman: speerdrager, de oude naam, door 't vernederlandscht Latijn Germaan (Germanus) verdrongen; Sarmaet: de Sarmaten woonden in 't tegenwoordige Polen en Zuid-Rusland. voetnoot140 adelaers: voor Romeinsche soldaten, die zilveren adelaars als veldteekens meedroegen. voetnoot139-44 Op voorgang van Tertullianus (Migne P.L. I, kol. 295) verhalen vele oude schrijvers, dat het leger van keizer Marcus Aurelius in een veldtocht ontzaggelijk van droogte en dorst te lijden had. De christelijke soldaten, van het 12de Malthezer Legioen, baden en de neerstroomende regen redde niet alleen het Romeinsche leger, maar de vergezellende donderbui joeg ook de vijanden op de vlucht. voetnoot146 Vgl. Phil. II, 10. voetnoot147-49 Slaat op de duiveluitdrijvingen in Jesus' naam, zooals het Nieuwe Testament er vele verhaalt; by: door; het heiloos spoock: de duivel; flus: pas. voetnoot150 magh: is machtig; vloecken: helsche invloed. voetnoot151 dat men styf durf staen: hoe stijf men ook vasthoudt. voetnoot152 hier: te Alexandrië; van: door. voetnoot151-53 Tacitus vertelt in zijn Historien (door Hooft vertaald) IV, 81, dat keizer Vespasianus (69-79 na Chr.) te Alexandrië een ooglijder en iemand met een lamme hand op wonderlijke wijze genas. Vondel laat Catharina op dit verhaal zinspelen, om het tegen de heidensche wijsgeeren te kunnen weerleggen. Zij doet dit, vs. 153-56, door de argumenten van Baronius (Annales, Ao. 71, 6, 7), die er op wijst, dat volgens Tacitus' mededeeling de behandelde ziekten niet ongeneeslijk waren, en de ‘mirakelen’ door den befaamden toovenaar Apollonius van Tyane uit vleierij aan Vespasianus werden toegeschreven. Bij Metaphrastes komt deze passage niet voor. voetnoot153 onheelbre of erfgebreken: ongeneeslijke of overgeërfde ziekten. voetnoot154 licht wou Apolloon: Apollonius dacht makkelijk; guichelstreken: goocheltoeren. voetnoot155 te heffen in 't gezagh: zijn gezag te verheffen. voetnoot156 dus: aldus; beguighlen: begoochelen, misleiden. voetnoot157 Wien: wie, nl. de inwoners van Alexandrië; breinloos: zonder geheugen. voetnoot158 voor min dan veertigh jaren: Catharina rekent van den tijd van Vespasianus, die een veertig jaar na Christus' dood regeerde. voetnoot158-60 Bij Bar. (34, 121) had Vondel het bericht van Dionysius den Areopagiet gelezen, dat hij op den middag, die later de tijd van Christus' dood bleek te zijn, in de nabijheid van Heliopolis (Zonnestadt) de zon had zien verduisteren en de volle maan in haar plaats zien verschijnen. voetnoot160 Voltrocken: geheel vol; in niemants licht: het wonderlijke was, dat de maan scheen, terwijl de lichtbron van de maan, de zon, verduisterd was; en: ontkenningspartikel, vroeger geregeld, nu en later sober door Vondel gebruikt. voetnoot161 wat zon: lees wàt zon, welke zon, nl. Christus, het licht der wereld; die blintgeborene oogen enz. vgl. Joan. IX, 1-34. voetnoot162 de werelt was onttogen: was gestorven. voetnoot163 Daer: in Egypte, waar enz.; als in een nacht: Egypte heet bij Vondel herhaaldelijk: duisternis, zie Pascha, vs. 2081-82; Bespiegelingen van G. en G., IV, 1091; Moses ooghmerck: de bedoeling en zending van Moses waren, het Joodsche volk uit de duisternis en slavernij van Egypte tot het licht en de vrijheid te voeren: voorafbeelding van het verlossingswerk van Christus. voetnoot164 een dwalend licht: de dwaling van het heidendom; Ammons bron: Ammon was de naam, waaronder Jupiter en de zon in Egypte vereerd werden; er bestond ook een orakel van Ammon, vgl. Vossius: De Idololatria Gentili (Amstelodami, MDCC), blz. 134-35; naelt: Egyptische gedenknaald of obelisk, vol hiëroglyphen. voetnoot165 nesk: nesch, onnoozel, dwaas; dit vers doelt op het moeilijk te oncijferen teekenschrift den Egyptische obelisken, waarop Athanasius Kircher zijn scherpzinnigheid beproefde in zijn Obeliscus Pamphilius, Romae, MDCL, door Vondel bezongen, zie Unger, 1652-53, blz. 28. voetnoot166 kunde op hemelstreken: astrologie, sterrenwichelarij. voetnoot167 wufte: losse; slincke: linker. voetnoot168 Geruisch en wendingen van vliegende vogels. voetnoot169 wanschapenheên: misgeboorten; vezelen: stukgesneden ledematen. voetnoot171-72 Nymph: de nimf Egeria was de raadgeefster van Numa Pompilius bij zijn godsdienstige wetgeving; gordyn, geit en drievoet: ritualiën van het orakel te Delphi; guighlers onbescheit: bedrog van een toovenaar. voetnoot173 de lucht: de luchtgeesten; paeien: bevredigen. voetnoot174 Zooals bij Germaansche offerfeesten. voetnoot175 Der zielen Zon: Christus. voetnoot166-76 Vondel mengt in deze vss. allerlei elementen van Egyptische, Romeinsche, Grieksche, Barbaarsche en Perzische eerediensten dooreen. voetnoot176 Mithras: de Perzische zonnegod, vgl. Altaergeheimenissen II, 1-12; de Chaldeen: de drie Wijzen uit het Oosten, veelal als astrologen beschreven voetnoot177 Zien naer enz.: laten, hun sterrenkunde in den steek; d'ongewoone starre: de wonderbare ster van Matth. II, 2, 9. voetnoot178 Hun toont: hen wijst op; d'oprechte bron der stralen: de ware lichtbron, nl. Christus; van zoo verre: van uit het oosten. voetnoot179 De wyze Athener: waarschijnlijk is Dionysius bedoeld, de door Paulus van de Grieksche wijsheid tot het Christendom bekeerde Areopagiet, Handel. XVII, 34; slot van reênbesluit: konklusie van een sluitrede of syllogisme. voetnoot180 En kent nu enz. nl. door het geloof, waarvoor het redekavelend verstand stil staat. voetnoot181 Versta: in de brandende strijdvragen der elkaar bekampende Grieksche filosofische richtingen. voetnoot184-85 De naijver der wijsgeerige scholen van Griekenland is bekend. voetnoot185 betrouwen: vertrouwen. voetnoot186 Vgl. I. Tim. VI, 16. voetnoot187 Moses: Moses' Boek der Schepping. voetnoot188 Wiens bladen: Moses' bladen, voor: het heele Oude Testament; Philadelph: In Vondels tijd nam men nog aan, dat de Egyptische koning Ptolomaeus II Philadelphus (285-246 v. Chr.) de opdrachtgever was van de zoogenaamde Septuagint, d.i. de Grieksche vertaling van het Oude Testament door 70 Joden; de vertaling heet ook de Alexandrijnsche, omdat ze in Alexandrië tot stand kwam, de eenige reden, waarom Vondel deze gebeurtenissen hier ophaalt. voetnoot190 onhebreeusche: niet-Joodsche. voetnoot191 riecken: bespeuren; in der yl: spoedig. voetnoot192 verzieringen: verzinsels. Vondel bedoelt, dat de Griekschlezende heidenen nu uit den in 't Grieksch vertaalden Bijbel konden nagaan, hoeveel elementen zij verbasterd uit de Openbaring in hun godendiensten hadden overgenomen. voetnoot193 simpelen: eenvoudigen. voetnoot194 onvalsch: waar. voetnoot195 Ghy: Porphier; 't bedrogh: van de dwaalleer. voetnoot197 wrevelgeest: geest van verzet en opstand; dees trotse maghten: nl. van wreed geweld. voetnoot198 stoel: zetel, heerschappij. voetnoot199 haer: de maghten van vs. 197. voetnoot201 Maxent: de keizer. voetnoot202 Versta: zijn eigen vrouw onthooft. voetnoot205 't levend purper: het rood en warm uitstroomend bloed, als een tapijt, vgl. vs. 2. voetnoot207 straem: striem; ossepees: Metaphrastes heeft: ‘boum nervis’ (l.c. blz. 585). voetnoot209 Metaphrastes spreekt van: ‘een as met vier wielen, elk van zagen en scherpe spijkers voorzien’ (l.c.). voetnoot210 ‘Maar de wielen draaiden van zelf om en doodden vele ongeloovigen’ (l.c.); Gewent van Godts gezant: omgewend door een engel; ten val: ten ondergang. voetnoot211 mam: borst; het afscheuren van de borst onderging, volgens Metaphrastes, niet Catharina, maar de keizerin, (l.c. blz. 587). voetnoot213 stede: plaatse. voetnoot215-16 Ook dit verhaalt Metaphrastes (l.c.). voetnoot216 Sina: de berg Sinaï; Jakob: aan Jakob, de Joden. voetnoot217 grafdauw: Godszegen als dauw over het graf. voetnoot218 Engelsch: van engelen.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[S. Katharine]

S. Katharine.Ga naar voetnoot*

Katharine aen Porphier, den Veltheer.

Over het gehele werk

titels

auteurs