De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

Regelnummers proza verbergen

[p. 481]

[S. Lucy]

S. Lucy.^*

1 LUCY, een dochter van Eutychia, te Syrakuze, in Sicilie, onder Keizer Diokletiaen, trock,^{r. 1} 2 met hare moeder, van den bloetgang gequelt, naer Katane, ten grave van de zalige maeght² 3 en martelares, Sint Aeght; daer Godt de krancke genas, die sedert haer godtyverigh kint³ 4 ontsloegh van den knoop der ondertrouwe, met eenen onverlichten jongman, uit moederlijck^4-5 5 bedwangk, geleit. De Maeght, alle haer have en middelen verkocht, en aen nootdruftigen uit-^5-6 6 gedeilt hebbende, verviel in 's jongelings wraecke; waer door zy by den Lantvooght, Paschaes, 7 verraden, en den schoffeerderen ten roof gegeven, door Godts kracht, onverwrickbaer tegen-⁷ 8 gehouden wiert, en alle gewelt van koorden en aengespanne ossen en stieren trotste; gelijck daer⁸ 9 na allerhande vierwerck van peck hars en oly, tot dat men haer eenen dolck in den hals duwde.

* S. Lucy: De eenige bron, waarin de marteldood van de H. Lucia onder Diocletianus en Maximianus in 305 (feestdag 13 Dec.) verhaald wordt, is Surius, die zich op oude handschriften beroept. Vondel had Surius' relaas in De Probatis Sanctorum Historiis (Colon. Agripp. MDLXXV tom. VI, blz. 892) vermoedelijk onder zijn bereik; in elk geval geeft hij het, zoo uitvoerig als het is, in dezen kortsten Brief, met eenige omissies en kleine afwijkingen, vrij letterlijk weer.

r. 1 Eutychia: deze naam komt ook bij Surius voor.

2 bloetgang: bloedvloeiing; Katane: Catania, vgl. S. Aeght, vs. 3.

3 godtyverigh: vol ijver voor God.

4-5 ondertrouwe: verloving; onverlichten: ongedoopten; moederlijck bedwangk: dwang van de moeder.

5-6 uitgedeilt: Zuid-Nederl. voor uitgedeeld; Lantvooght, Paschaes: Pascasius Consuralis.

7 schoffeerderen: schenners, verkrachters.

8 trotste: trotseerde.

[p. 482]

Lucy aen Eudoxia, hare Voester.^*

Dit 's oock godtvruchtigheit, dat ick mijn trouwe Voester,
Myn andre moeder, noch voor 't alleruiterst koester²
Met troost; naerdienze zit belaên om haer Lucy,^{vs. 1-3}
Haer voesterkint; noch noit zoo welgemoet en bly,
Als nu het zyne borst en boezem gaet ontblooten,⁵
Voor 't spits des dolx, die strax de hartaêr af zal stooten,⁶
En helpen zoo de ziel aen vrye en ope lucht;
In 't zaligh vaderlant, waer naer zy hyght, en zucht.
O Voester, is uw melck in my tot vleesch gedegen,⁹
En bloet, waer door ghy trilt voor 't schittren van den degen;
Als een die medelyt, in al het gene ick ly;
Zoo troost u, dat ghy ook van 't zaet der martlery,
In my, uw vleesch, de vrucht der martlery zult maeien;^12-13
Een' gouden oegst, belooft aen die met tranen zaeien.¹⁴
'k Zagh dit doorluchtigh endt van verre te gemoet,¹⁵
Al sedert dat ick trock met moeder naer den voet
Van Aetna, te Katane, op 't spoor der yveraren,^16-1717
Die, om Sint Aeghts gebeent, van Syrakuze varen,
Veel mylen westwaert aen; en vieren 't jaergety,
Om dit befaemde graf, daer, zonder artseny,
d'Ellendige geneest van ongeneesbre qualen,²¹
En Gods genade blinckt in d'eer der martelstralen.^18-22
Hier las men, hoe de zoom van Jesus kleet genas,²³
En d'oude bloetwel stopte, aen wie geen stoppen was,²⁴
In twalef jaren tijts, door kruit noch schrandre vonden,²⁵

* In 't opschrift: Eudoxia, hare voester: bij Surius is alleen sprake van Lucia's ‘nutrix’, voedster, min, en ook in geen enkel verband met deze heilige vond ik den naam, die ‘goede faam’ beteekent, vermeld. Vondel heeft den naam dus klaarblijkelijk verzonnen, wellicht in analogie met Eutychia (‘gelukzaligheid’) en met een bijgedachte aan Eusebia, waarvan vs. 1 de vertaling geeft.

2 andre, tweede. Lat. altera; voor 't alleruiterst: voor het einde, den dood; 3 naerdien: nu; zit belaên om: bezorgd is voor.

vs. 1-3 Versta: niet alleen de liefde voor ouders, maar ook voor verzorgers valt onder de deugd godtvruchtigheit, εὐσεβεια, pietas.

5 zyne: het grammatikaal geslacht bij kind, hoewel een jonge vrouw bedoeld is; dit komt in Limburg nog voor.

6 't spits: de punt; af stooten: door steken.

9 gedegen: gegroeid, van dijgen, in vasten vorm overgaan.

12-13 martlery: martelaarschap.

14 oegst: oogst; belooft enz. vgl. Ps. CXXV, 5.

15 dit doorluchtigh endt: dezen verheven dood.

16-17 naer den voet van Aetna, te Katane: vgl. S. Aeght, vs. 3-4.

17 yveraren: godvreezende pelgrims.

21 d'Ellendige: den noodlijdende.

18-22 Het graf van de H. Agatha te Catania is van ouds een bedevaartplaats voor de Sicilianen.

23 Hier las men: Surius verhaalt: ‘Toen bij het graf van de H. Agatha processie werd gehouden, las men het Evangelie voor van de vrouw, die door den zoom van Jezus' kleed van haar bloedvloeiing genezen was’ (l.c. bl. 892).

24 d'oude bloetwel: ‘een vrouw die twaalf jaar aan bloedvloeiing leed’, Luc. VIII, 43; aen wie: waaraan.

25 kruit: geneeskruid; vonden: vondsten.

[p. 483]

 

Die al het zuure zweet der quynende verslonden.²⁶

 

O moeder, zeide ick, bouw uw hoop op dezen gront.²⁷

 

De vrome Maeght, die stip op 's Heilants wetten stont,²⁸

 

Verdiende, door haer doot, dat hy gezwint komt zweven

30

Naer deze, die zijn eer veel waerder was dan 't leven,^29-3030

 

Genaeck het maeghdegraf, en roep met hart en mont

 

Dien trooster aen: ick zie Eutychia gezont.^31-32

 

Zoo spreeck ick tegens haer, terwyl de bruine schimmen,³³

 

Na 'et ondergaen des lichts, verryzen op de kimmen.

35

Wy knielen voor het graf, verlaten van den drang

 

Der biddenden, daer geen gebedt ons valt te lang,

 

En zilte tranen vast afzypen, langs de kaecken,³⁷

 

En weicken zelf den zerck der grafste, daer wy waecken.³⁸

 

De druppels druppen door de tombe op 't kout gebeent,

40

En vaeck bevangt, en wieght ons, moede en mat gesteent,⁴⁰

 

Allengs in slaep: toen scheen, voor myn beschaduwde oogen,

 

De heilige Aeght, gedaelt van d'onbesmette bogen,⁴²

 

Met eenen schat van gout en diamant om 't hair,

 

In eenen heldren ringk van glanssen, in een schaer

45

Van Engelen, my dus blygeestigh op te wecken:

 

Lucy, mijn zuster, rein van vuile minnevlecken,

 

Wat eischtghe, 't geen ghy zelf uw moeder geven mooght?⁴⁷

 

Haer bloetbron is door 't vier van uw gebeên verdrooght.

 

Ghy zult, begeerigh naer den palm der martelbane,

50

Uw Syrakuze doen naeryvren myn Katane,⁵⁰

 

En moedigen 't, door d'eer van uw stantvastigh endt,⁵¹

 

En kuisch gemoedt, aen my en t'alziende oogh bekent.^33-5252

 

'k Ontwaeckte op dat gezicht, en riep: ghy zijt genezen.

26 ‘Heel haar vermogen had zij aan geneesheeren uitgegeven’, Luc. l.c.

27 uw hoop: van genezing; Eutychia leed vier jaar aan dezelfde kwaal als de vrouw van 't Evangelie.

28 De vrome Maeght: S. Agatha; stip: stipt.

29-30 Vondel geeft hier nogal vreemd het Latijn van Surius weer: ‘Crede Agathen passam pro Christi nomine hoc meruisse, ut semper in praesentia habeat eum, pro cujus nomine passa est’. (Geloof, dat Agatha, die voor Christus leed, verdiend heeft, dat zij altijd hem in hare nabijheid heeft, voor wiens naam zij leed) l.c.; hy: Christus.

30 deze: Agatha; die: voor wie.

31-32 Surius: ‘Raak dus met vertrouwen haar graf aan en ge zult bevrijd worden’.

33 bruine schimmen: donkere schaduwen.

37 afzypen: afzijpelen.

38 weicken: week maken; grafste: grafstede.

40 vaeck: slaap; gesteent: geschreid.

42 d'onbesmette bogen: de Hemel.

47 mooght: vermoogt, kunt.

50 naeryvren: nastreven.

51 moedigen 't: het bemoedigen.

33-52 Trouwe weergave van Surius: ‘Toen dan na de plechtigheden het volk was weggegaan, wierpen moeder en dochter zich voor het graf van de heilige maagd en begonnen met tranen om hulp te smeeken. En terwijl het gebed gerekt werd, viel de jonge Lucia in slaap en zag in haar droom de zalige Agatha staan in 't midden van de engelen en met edelsteenen versierd, zeggende: Mijn zuster Lucia, aan God gewijde maagd, wat vraagt ge mij, hetgeen ge zelf terstond kunt bewerken? Want uw vertrouwen is uw moeder ten goede gekomen, en zie, zij is genezen. En zooals Catana om mij door Christus verheerlijkt werd, zoo zal Syrakuse eer genieten door u: want in uw maagdelijkheid hebt ge Christus een aangename woonstede bereid’ (l.c.).

52 t'alziende oogh: God.

[p. 484]

 

'k Viel moeder om den hals, en al mijn aders rezen.⁵⁴

55

Zy schelt my vrolijck quyt de schult en naem van bruit,

 

En 't heidensch bedde; en deelt mijn erf en bruitschat uit,⁵⁶

 

Aen den nootdruftigen, op mijn begeerte, en bede.^53-57

 

Myn bruigom, die dit roock, wist ghy door uwe rede

 

Zoo loos te mompen, dat hy, zonder achterdocht,⁵⁹

60

De have zyner bruit gewillighlijck verkocht,⁶⁰

 

Op hoop, dat zy 't genot der mangelinge trouwelijck⁶¹

 

Besteden zou, ten steun van zijn beooghde houwelijck.^58-6262

 

Maer ziende zich in 't endt van 't spoor gedwaelt, zoo dwaes,⁶³

 

Zoo daeght hy my terstont ter vierschaer, voor Paschaes;⁶⁴

65

Die dringt op 't wierroocken, en stampt en raest, by poozen.⁶⁵

 

Ick zegh: de hant gereickt aen manne-en-ouderloozen,

 

Aen troostelooze weeuw en weezen, zonder schult

 

Getreên van armoe, staende op 't punt van ongedult,⁶⁸

 

Rieckt aengenamer dan de reuck der wierroockvaten,

70

Gezwaeit voor Goôn, waer op zich niemant magh verlaten.^65-7070

 

Drie jaren roockte ick zoo naer 't starrerijck gewelf.⁷¹

 

Nu hebbende anders niet om t'offren dan my zelf,

 

Zoo offer ick my zelf. de vierschaer strax aen 't woelen:^71-7373

 

Ick had mijn hylixgoet slechts doorgejaeght met boelen,⁷⁴

75

Al t'eer-en-trouweloos, verhit op dolle min;

 

Was tienwerf schendens waert. men riep schoffeerders in,^73-7676

 

En dreighde my, door schaemte en schennissen, te moorden.^76-7777

 

Maer wat men rukte, in spijt van kennep en van koorden,⁷⁸

 

En mannekracht, en vee, dat al zijn zeenen spant,⁷⁹

80

k'Verwrickte niet een' voet, en hiel stantvastigh stant.^78-80

54 rezen: zwollen, van blijdschap.

56 't heidensch bedde: 't huwelijk met een ongedoopte.

53-57 Surius: ‘Dit hoorend, stond zij bevend wakker geschrokken op en zei tot haar moeder: Moeder, moeder, U bent genezen! Ik bid u nu door deze maagd.... dat ge mij niet spreekt van een bruidegom.... En dagelijks werd haar bezit aan de behoeften der armen uitgedeeld’. (l.c.).

59 loos: slim; mompen: misleiden.

60 have: bezit.

61 't genot der mangelinge: de opbrengst van de transaktie, mangelen beteekent in Zuid-Nederland nog: ruilen; trouwelijck: bona fide.

58-62 ‘Intusschen merkte de bruigom dit en vroeg de voedster van Lucia, wat dat beteekende? En voorzichtig verzon zij, dat zij haar juweelen te gelde maakte, om een mooi bezit te koopen. De domoor (stultus, dwaes: vs. 63) verstond dit van stoffelijken handel en begon mee te verkoopen’ (l.c.); roock: de lucht van kreeg; rede: uitleg.

62 houwelijck: huwelijk.

63 van 't spoor gedwaelt: misleid.

64 Surius: ‘Toen hij gehoord had. dat alles voor de armen was, maakte hij er een geschil van voor 't gerecht van den consul Paschasius’ (l.c.).

65 dringt: dringt aan.

68 staende op 't punt van ongedult: die door hun ellende ongeduldig, wanhopig dreigen te worden.

65-70 ‘Paschasius haar berispend begint haar tot de duiveloffers uit te noodigen. Waarop Lucia zeide: Een levend en onbesmet offer voor God is het bezoeken van weduwen en weezen in hun nood’ (l.c.).

70 magh: kan.

71 roockte: wierookte; zoo: door liefdadigheid; 't starrerijck gewelf: de Hemel.

71-73 ‘Drie jaren deed ik niet anders en offerde zoo aan God. Nu mij niets meer te offeren overschiet, offer ik mij zelf’ (l.c.).

73 strax: terstond.

74 hylixgoet: inbreng van het huwelijk; boelen: wellustigen.

73-76 ‘Paschasius zei: Ge hebt uw erfdeel met vrouwenschenders doorgebracht’.

76 schoffeerders: verkrachters.

76-77 ‘Toen liet de consul schenners (lenones) komen, gaf haar aan hen over en zei; Doet haar zooveel schande aan, dat zij er van sterft’ (l.c. bl. 893.)

77 schaemte en schennissen: beschamende schending.

78 kennep: hennep, touw.

79 zeenen: Zuid-Nederl. voor zenuwen.

78-80 ‘Maar toen men begon haar naar 't bordeel te sleepen, hield de heilige Geest haar met zóó'n gewicht tegen, dat ze niet te bewegen was. Men sloeg touwen om haar handen en voeten, allen trokken, tegelijk.... verschillende koppels ossen werden er voor gespannen, maar ze bleef onbewegelijk’ (l.c.).

[p. 485]

 

Zoo werckt d'Almogentheit in die aen hem gelooven,

 

En Archimedes gaen, en zijn vernuft, te boven;⁸²

 

Hoewel hy zich vermat, te lichten uit zijn as

 

Den aertkloot, zoo 'er plaets voor hem daer buiten was.^83-84

85

De Heiden ziet dit spel met opgerechte hairen,⁸⁵

 

En wijt het kracht van kunst. al 't rot der wichelaren⁸⁶

 

En tovergeesten stelt bezweeringen te werck.

 

De priester staet verbaest, voor zijn verbaesde kerck,⁸⁸

 

Nu hars noch olivier yet op mijn vel kan winnen.⁸⁹

90

De raden zijn ten einde, en hun ontstelde zinnen⁹⁰

 

Besluiten eenen dolck te dryven door mijn borst.

 

'k Verwacht terstont den steeck, ter eere van den Vorst,⁹²

 

Die 's krygsmans speere gaf zijn borst, aen 't Kruis, ten beste.⁹³

 

Doch eer ick sterf, om Godt, beveel ick u, voor 't leste,

95

Mijn moeder, d'oude weeuw, op dat ghy haer, ter noot,

 

Het hooft noch onderstut met troost; indien mijn doot

 

Haer grieft; naerdien natuur, oock tegens Godts gehengen,⁹⁷

 

Uit heuren aert, zomwyl zich in zijn werck wil mengen.

 

Ick, reisreede, en gescheept naer 't weeligh paradys,⁹⁹

100

Zie Diokletiaen, den Roomschen Dionys,¹⁰⁰

 

Ontsceptert, en Paschaes, den lastraer van mijn Heilant,

 

En plonderaer des oegsts van dit gezegent eilant,¹⁰²

 

Te Rome, voor den Raet gedaghvaert, in der yl,

 

Zijn ongerechtigheit aen d'opgeheve byl

105

Betalen, als een schult en straf der schellemstucken.^101-105

 

Een betere eeuw genaeckt, en komt u leet te drucken,

 

Geen Christen hart ontzie het juck van eenigh kruis;¹⁰⁷

 

Sint Aeght bewaeckt Katane, en ick mijn Syrakuis.¹⁰⁸

82 Archimedes, de bekende Grieksche mathematicus uit de 2de eeuw v. Chr., wordt er hier bijgehaald, omdat hij een Syrakuser was.

83-84 Vermaard is Archimedes' bekentenis, dat hij de aarde zou kunnen opbeuren, wanneer hij daarbuiten een steunpunt voor zijn hefboom had.

85 De Heiden: Paschasius; opgerechte hairen: overeind staande haren, van angst voor 't wonder; Surius zegt: ‘Paschasius begon bang te worden’.

86 kunst: tooverkunst; al 't rot: de heele bende; Surius: ‘Hij riep zijn toovenaars en waarzeggers en tempelpriesters, die hun bijgeloovigheden te werk stelden, om haar te verroeren’.

88 zijn verbaesde kerck: de tempel vol verbijsterde menschen.

89 olivier: olievuur, kokende olie; Surius' bizonderheid: ‘Tunc Paschasius lotio eam perfundi jussit’ (l.c.) wijzigde Vondel blijkbaar uit welvoeglijkheid.

90 De raden zijn ten einde: zij zijn ten einde raad; raden: raadgevers; Surius: ‘De vrienden van Paschasius, niet langer zijn angst verdragend, lieten haar met een zwaard doorsteken’ (l.c.).

92 terstont: zoo aanstonds; den Vorst: Christus.

93 ter noot: in haar nood.

97 naerdien: omdat; versta verder: omdat de natuur, tegen Gods toelating (gehengen), zich soms tegen zijn verordeningen verzetten wil.

99 reisreede: reisvaardig, klaar voor de reis naar de eeuwigheid; gescheept: ingescheept; weeligh paradys: het hemelsch geluk.

100 Diokletiaen: de keizer, die tot 305 samen met Maximianus regeerde; waarom Vondel hem een Roomschen (Romeinschen) Dionys noemt, valt niet te zeggen; in de heele geschiedenis van S. Lucia komt geen Dionysius voor, terwijl Vondel Maximianus, wèl door Surius vermeld, verzwijgt. Surius heeft nl.: ‘Tot de omstaanders zeide Lucia: ‘Ik voorspel u den vrede van de Kerk, nadat Diokletianus zal zijn uitgeworpen en Maximianus vandaag nog zal zijn gestorven’ (l.c.)

102 plonderaer: plunderaar, vernieler; des oegsts: van den oogst, hier in geestelijken zin te verstaan als weerspiegeling van de stoffelijke vruchtbaarheid van het gezegent eilant Sicilië, vgl. St. Aeght, vs. 74.

101-105 Surius: ‘De Siciliërs zeiden, dat Paschasius het land beroofd had. Daarom werd hij naar Rome ontboden, en, gehoord door den heelen Senaat, ter dood veroordeeld’ (l.c. bl. 894).

107 ontzie: vreeze.

108 Syrakuis: Syrakuse.