De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

(1930)–Joost van den Vondel– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen

[pagina 472]
[S. Apollonia]
S. Apollonia.Ga naar voetnoot* 1 APOLLONIA, een bedaeghde dochter, t'Alexandrye, in Egypte, beleefde, ten tyde vanGa naar voetnootr. 1 2 Keizer Phlips, het onweder van 't moord-en-plonderoproer, verweckt door eenen toveraer,Ga naar voetnoot2 3 of wichelaer, die, den aenwas des Christendoms benydende, met zijn oproerige tonge, al deGa naar voetnoot3-4 4 gemeente aen 't hollen broght; waer door de Christenen geplondert vermoort en verstroit 5 wierden; en deze stantvastige Kruisheldin, alle hare tanden uitgeklopt wezende, onder schijn 6 van zich te willen beraden, van zelf in den viere sprong, en zoo lijf en ziel haren liefstenGa naar voetnoot6 7 bruidegom, tot een aengenaem brantoffer, opdroegh.Ga naar voetnoot7
[pagina 473]

Apollonia aen Dionys, den Aertsvader.Ga naar voetnoot* Een poos voor Godts bancket, en 't smaecken van de spys Der Englen, wenckt mijn hant den vader, Dionys,Ga naar voetnootvs. 1-2 Van deze stadt te rugh; om 't ongeval te weerenGa naar voetnoot2-3 Van zynen hals; nadien de voeten staen op 't keeren 5[regelnummer] Naer huis toe, van de vleck, daer hy zich wat vergeetGa naar voetnoot5 In opgetoge stilte, en naulix droomt, of weetGa naar voetnoot6 Van 't onweêr, gisteren voor middagh, opgekomenGa naar voetnoot7 De vlote van zoo veel met Godt gescheepte vromen:Ga naar voetnoot8 Hoewel hun geest geen scha, by 's lichaems schipbreuck, voelt,Ga naar voetnoot9 10[regelnummer] Maer, rijck door Christus, ziet waer 't lijck wort aengespoelt, Of op de wracken drijft en ongena der baren Van 't volck, noch naulix, na een etmael, aen 't bedaren. Dit schichtige onweêr quam ons op van Ision,Ga naar voetnoot13 En Isis hooftkerck zelf, de voester en de bronGa naar voetnoot14 15[regelnummer] Van zoo veel gruwelen en uitgelache Goden; Schandalen, niet alleen voor Christenen, en Joden, Maer oock voor den Romain, die dier noch vogel acht, Noch godtheên, met de grijns van vedren huit of vacht Vermomt; gelijck van outs d'Aegypters hier meê speelden; 20[regelnummer] Maer haer besluiten wil in menschelijcke beelden,Ga naar voetnoot17-20 Als nader aen Godts aert, door 't redelijck vernuft. Hoewel het luttel scheelt, wie min of meerder suft, Nadienze bey begaen een evengroote schennis, Aen 't eeuwigh wezen, ons ontdeckt met wisse kennisGa naar voetnoot24 25[regelnummer] Door Moses, 's hemels tolck, en Christus, Davits zoon,Ga naar voetnoot25 By Pharao versmaet, en Ptolomeus troon.Ga naar voetnoot26
[pagina 474]
Doch dit voorbygegaen, laet ons ter zaecke komen.Ga naar voetnoot27 Sint Markus kudde had geweldigh toegenomen,Ga naar voetnoot28 Dies komt u, die zijn' stoel bekleet, geen slechte prys.Ga naar voetnoot29 30[regelnummer] Dees scha wert Isis koor, op alle feesten, wys,Ga naar voetnoot30 Aen 't smelten van 't genot der heilooze offerhanden,Ga naar voetnoot31 Noit magerder: waerom de tempels t'zamenspanden,Ga naar voetnoot32 En sloten, op dit feest, een' algemeenen roofGa naar voetnoot33 Door 't graeuw te halen, op 't inkanckerend geloof,Ga naar voetnoot34 35[regelnummer] 't welck, als een schorpioen, naer Isis hart quam steken. Men zont geen' yvraers uit, om Phlips, den Vorst, te spreken,Ga naar voetnoot36 Te Rome, en wettigh zoo te bezigen de byl.Ga naar voetnoot37 De Tiber was te veer gelegen van den Nyl.Ga naar voetnoot38 Het loeiend koor vont goet niet lang aen 't hof te temen,Ga naar voetnoot39 40[regelnummer] Maer 't keizerlijck gezagh eens aen zich zelf te nemen; En was 'er dan verbeurt, 't hiet overloop van gal,Ga naar voetnoot41 Gebraeckt den godtsdienst en den Rijcke te geval.Ga naar voetnoot42 De priesterlijcke tong zou licht die kladde afwissen,Ga naar voetnoot43 En Caesar, dus geleert, zijn ty niet meer vergissen,Ga naar voetnoot44 45[regelnummer] Maer, tydigh op de been, verpletteren 't godtloos zaet.Ga naar voetnoot45 De tijdt leedt geen vertreck: de kerckknods most op straet.Ga naar voetnoot46 Een toveraer hier op, een priester, jongk van jaren,Ga naar voetnoot47 Bestaet, zoo stout als wulpsch, daer 't volleck, voor d'altaren,Ga naar voetnoot48 Malkander aendrong, op te dondren, uit een stoel, 50[regelnummer] Tien trappen hoogh; en, 't heir eerst overziende, koelGa naar voetnoot49-50 En langkzaem, in 't begin, zyn' adem uit te blazen Strax heeter, en in t endt met bulderen, en razen:Ga naar voetnoot52 't Gaet zeker mannen, dat wat volck met godtsdienst praelt,Ga naar voetnoot53 Dat heeft zyn' godtsdienst eerst van Zonnestadt gehaelt,Ga naar voetnoot54 55[regelnummer] De rechte moeder van cermonien en zeden,Ga naar voetnoot55
[pagina 475]
En schatbewaerster der vertrouwste heiligheden.Ga naar voetnoot56 d'Ondanckbre vondeling, in Memphis hof ge-eert,Ga naar voetnoot57 't Welck van hem wert gehoont, heeft van den Nyl geleertGa naar voetnoot58 Geheimenissen, die hy avrechts gingk verplanten,Ga naar voetnoot59 60[regelnummer] Om tegens 's konings kroon, door aenhang, zich te kanten; Waerom men noodigh 't Rijck most veegen van dit schuim,Ga naar voetnoot61 't Welck weder inkruipt, en vast leit op zyne luim,Ga naar voetnoot62 Om, onder decksel van een rot, noch eens verbastert,Ga naar voetnoot63 En dat niet weiniger d'aeloutste Goden lastert,Ga naar voetnoot64 65[regelnummer] Ons gryze priesterdom te trapplen op den neck. Dies eischt de noot luidts keels (de tijdt lijt geen vertreck)Ga naar voetnoot66 Te smooren deze pest van heel Alexandrye, Eerze ongeneesbaer tot 's lants ondergangk gedye. Waer toe dan lang gesuft? men vaer slechts vierigh voort, 70[regelnummer] En toon den naeckte, door ons zweet verryckt, de poort En steiger, daer hy zich, by scheemringe, op liet zetten.Ga naar voetnoot70-71 Die menscheneters, bloetvermengers, schendewettenGa naar voetnoot72 Bezitten, hier ter ste, niet eigens, maer uw goet,Ga naar voetnoot73 En zuigen u van 't hart de ziel af, met het bloet. 75[regelnummer] Men legge een wisseling van middelen, en staten.Ga naar voetnoot75 Men eisch zyn' nabuur weêr de langgeleende vaten,Ga naar voetnoot76 En huisraet. wien 't bezwaer, die schenck het Isis kerck.Ga naar voetnoot77 Zy heet het u. begint. slaet hant aen 't heiligh werck.Ga naar voetnoot78 d'Alexandryners strax aen 't morren, aen het mompelen,Ga naar voetnoot79 80[regelnummer] Aen 't rotten hier en daer; in 't ende aen 't overrompelen,Ga naar voetnoot80 Aen 't plonderen, en aen 't vermoorden, door de stadt; Daer 't weerloos Christendom, als op een heide, zat,
[pagina 476]
Van onderlinge hulp en menschentroost verlaten. Medoogenheit had uit. geen kermen moght'er baten. 85[regelnummer] De plonderspringvloet gingk breet weiden over 't KruisGa naar voetnoot85 Het bloet verriet zijn bloet, de buurman 's buurmans huis.Ga naar voetnoot86 Men haelde al 't kostelijckste uit wincklen, hoecken, holen.Ga naar voetnoot87 Wat 's roovers oogh misviel, verbrande men aen kolen. De razery sloegh voort, gelijck een loopent vuur; 90[regelnummer] Niet anders, maer alleens, of Alexanders muurGa naar voetnoot90 Het leger van den Moor had willens ingelaten,Ga naar voetnoot91 En 't oorelooghsgedruis vervulde marckt, en straten. Dat bonzen op de deur, gedondert op den vloer, Dat dreunen, dat gekrack, dat stampen, dat rumoer, 95[regelnummer] Gemengelt met getier en vloecken, onder 't kryten, Steegh hemelhoogh; gelijck of 't aertrijck was aen 't splyten, En bersten, en de gront der toornen wiert verwrickt;Ga naar voetnoot97 De kercken en de stadt al t'evens ingeslickt,Ga naar voetnoot98 By schoonen lichten dagh; die gevels, afgebrokenGa naar voetnoot99 100[regelnummer] Te gronde toe, en 't puin, als wolcken, op zagh roocken: Een heerlijck stuck, dat zoo een heiligheit betaemt,Ga naar voetnoot101 Die 't bleecke zonnelicht te water dreef, uit schaemt,Ga naar voetnoot102 En gramschap, om 't vertoef van een rechtvaerdigh wreker:Ga naar voetnoot103 De starren quamen op, doch dootser, en veel bleker; 105[regelnummer] Oock d'eerstgebore maen, bewimpelt met een' mist,Ga naar voetnoot105 En om 't gerucht verbaest: maer d'opgehitste twistGa naar voetnoot106 Aen 't gloeien, even of de nacht zijn gal quam tergen,Ga naar voetnoot107 Hiel feller aen: en al wat d'avont zocht te bergen,Ga naar voetnoot108 Ontmomde hy met vier van fackelen, en licht 110[regelnummer] Van tafel kist en kas, en brant, met lust gestichtGa naar voetnoot109-10 In huisraet, overhoop op kruisstraet, ledige erven,Ga naar voetnoot111 En marckten, daer men in den bouw was met bederven.Ga naar voetnoot112 Tot noch toe noemde ick niet wie in dien storm vergaen.Ga naar voetnoot79-113 Het plondertreurspel ving van Metras moortspel aen,Ga naar voetnoot114
[pagina 477]
115[regelnummer] (Ghy kent den Simeon) die in de kerck getrocken,Ga naar voetnoot115 En schuw van 't koeialtaer, gezegent wiert met stocken;Ga naar voetnoot116 Zoo dat de witte baert, van 't roode zweet geverft, Langs zynen boezem droop, en yemant riep: hy sterft; Want d'ouderdom ontstack noch tygers tot medoogen. 120[regelnummer] d'Eerwaerde vader hief zijn natte en bloedige oogen En bevende armen naer den hemel; maer 't gezicht, Van ouderdom en bloet benevelt, kon het licht Bezwaerlijck zien, en gaf te kennen 't vast betrouwen, Gestelt op 't zaligh licht, by d'Engelen t'aenschouwen. 125[regelnummer] Dat was genoegh, en een halsstarrigh lasterpunt.Ga naar voetnoot125 Zoo luttel lichts wiert noch zijn blint gezicht misgunt.Ga naar voetnoot126 Zy rucken hem ter neêr, en, bruizende van toren,Ga naar voetnoot127 Bestaen d'ooghappels noch met rieten uit te booren, En spitten yeder oogh op een byzonder riet,Ga naar voetnoot129 130[regelnummer] En offren 't aen 't altaer, waer op hun vaerze ziet.Ga naar voetnoot130 De Faem (indien men magh betrouwen op haer zeggen)Ga naar voetnoot131 Verbreit, dat yemant toen dien toveraer zagh leggen,Ga naar voetnoot132 Met zynen elleboogh, op eene galery, In 't kerckelijck gewelf van Apis; en hoe hyGa naar voetnoot134 135[regelnummer] Begrenickte al dit spel, en entlijck most vertrecken.Ga naar voetnoot135 Om schaterende niet zijn kitteling t'ontdecken.Ga naar voetnoot131-36 Ga naar voetnoot136 Voort sleurenze, helaes! den bloenden blindeman, Van 't martelen gemat, en die niet langer kan,Ga naar voetnoot138 Recht naer de voorstat toe, ontrent de nieuwe haven;Ga naar voetnoot139 140[regelnummer] Daer zy hem, hallef doot, half levendigh, begraven,Ga naar voetnoot140 In eene hagelbuy van kaien kalck en puin; Een rycke grafspits op zijn kale martelkruin.Ga naar voetnoot114-142 Ga naar voetnoot142 Bykans het zelve lot is Quinta toegevallen;
[pagina 478]
Van lichaem ziel en geest de schoonste vrouw van allen; 145[regelnummer] Die, zonder weten van haer man, de brave helt, De wysheit op 't stadthuis, de dapperheit in 't velt, Uw lessen was gevolght, 't welck na quam uit te bersten.Ga naar voetnoot147 De luiperts, root van moort, die op hun tanden knarsten,Ga naar voetnoot148 (Om dat zy deisde van Anubis kerckkappel,Ga naar voetnoot149 150[regelnummer] En 't hontsbeelt eere ontzeide, en smaelde op 't guighelspel)Ga naar voetnoot150 Aen 't rucken, met de koort, geslagen om haer beenen,Ga naar voetnoot151 De stadt om, over slick, en rompelige steenen,Ga naar voetnoot152 Gefeilt van 't blonde hair, twee ellebogen langk,Ga naar voetnoot153 En nat van geurigh bloet, gemengt met boozen stanck.Ga naar voetnoot154 155[regelnummer] Het hooft sprong t'elckens op. de zedige oogen brandden.Ga naar voetnoot155 Zy opende den mont, en sloot en vlocht haer handen,Ga naar voetnoot156 En riep den lieven Naem van Jesus vrolijck aen; Het welck men haer verboot, met schoppen, stooten, slaen: Doch zy, der doot getroost, verslonden van Godts yver,Ga naar voetnoot159 160[regelnummer] Verstomde noit, maer hief haer stem op des te styver,Ga naar voetnoot160 Tot dat het beckeneel op molensteenen kraeckt,Ga naar voetnoot161 En zy, als Metras t'hans, aen doot en uitvaert raeckt.Ga naar voetnoot143-162 Ga naar voetnoot162 Ghy kent den toren, die van outs den stroom bewaeckte,Ga naar voetnoot163 En, als een nutte baeck, by storm en onweêr blaeckte:Ga naar voetnoot164 165[regelnummer] Serapion, gevat, gerabraeckt in zijn huis,Ga naar voetnoot165 Wort hier de trappen op gehaelt, met woest gedruis, En, uit den tweeden trans, gebonst van boven neder; Die vrome storf om laegh, en leeft daer boven weder.Ga naar voetnoot163-68 Ga naar voetnoot168 Een yeder aen het vliên, op zulck een moortgerucht; 170[regelnummer] Maer steegh noch straet noch hoeck was veiligh voor de vlught. Oock viel 'er oorloogh om den plonderschat te deelen.Ga naar voetnoot171
[pagina 479]
d'Alexandryners zijn toch meesters in krackeelen, En oproer, zelden droogh van 't burgerlijcke bloet, En wonden, door den haet van kerckgeschil gevoedt.Ga naar voetnoot172-74 175[regelnummer] Maer ghy, ô vader, haeckt en schrickt mijn lot te hooren.Ga naar voetnoot175 't Was midnacht: het gerucht kroop nader aen myn ooren,Ga naar voetnoot176 Daer, binnen 's huis, ick in een ringk van maeghden zat, En zong, en badt elck voor, die na my zong, of badt; Wanneer, van achter, op myn plaets, drie jongelingen,Ga naar voetnoot179 180[regelnummer] Mijn buurmans zonen, flux den zymuur over springen, En offren buurlijck dus te stuiten 't nachtgewelt;Ga naar voetnoot181 Gebuurmaeght, Apolloon, ghy ziet, hoe 't is gesteltGa naar voetnoot182 Met al die uwen Godt en 't Christgeloof aenhangen.Ga naar voetnoot183 Dit huisgezin zal strax, gestroopt, geschent, gevangen,Ga naar voetnoot184 185[regelnummer] Oock dragen zijn gedeelte, in 't algemeen verdriet. De wint waeit herwaert aen. 't en zy mêr in verziet,Ga naar voetnoot186 En schut met loutre kracht den vloet der plonderstroomen,Ga naar voetnoot187 't Is met dit huis en uw gezelschap omgekomen.Ga naar voetnoot188 Nu schoon ons nabuurschap niet nabuurt in 't geloof,Ga naar voetnoot189 190[regelnummer] Noch wenscht het geene Goôn met der gebuuren roofGa naar voetnoot190 Te paeien; maar verstaet (indien ghy 't toe wilt laten)Ga naar voetnoot191 Te keeren van het dack de plondraers op de straten.Ga naar voetnoot182-92 Ga naar voetnoot192 Op zulck een aenbodt, op hun drift van weer te biên,Ga naar voetnoot193 Ick aen 't bedancken, aen het smeecken, op mijn knien:Ga naar voetnoot194 195[regelnummer] Zy willen niemant om yet tydelijx verkorten.Ga naar voetnoot195
[pagina 480]
't Onschuldigh Kruis vermyt oock schuldigh bloet te storten,Ga naar voetnoot196 Daer Godt met Christensch bloet zyn' lof beschryven wil.Ga naar voetnoot197 Getrouwe jeught, vertreck. een yeder hou zich stil.Ga naar voetnoot198 Met bonst men op de poort. de maeghden ondertusschenGa naar voetnoot199 200[regelnummer] Aen my, en ick aen haer t'omhelzen, en te kussen,Ga naar voetnoot200 Te kruissen, naer dat elck bedroeft was, of gesticht,Ga naar voetnoot201 Met tranen op de kaeck, of blyschap in 't gezicht. De jongelingen ras ten zy-muur opgevlogen.Ga naar voetnoot203 De deur raeckt op de vloer, en ick 'er uitgetogenGa naar voetnoot204 205[regelnummer] Worde al den nacht gesleurt: en, dat my 't meeste quelt, Noch weet ick niet, hoe 't met myn maeghden is gestelt; Of zy stantvastigh zyn ten uiterste gebleven, En eerlijck doorgestreên, dan ofze in schande leven.Ga naar voetnoot208 Na dat de boosheit mijn stantvastigheit mistrouwt,Ga naar voetnoot209 210[regelnummer] Zoo trecktze met een tang, en klopt met palmenhout,Ga naar voetnoot210 (Na zoo veel tergens, na al 't heen en wederrucken) Myn kaeckebeenders en het out gebit in stucken; Een onverdraeghbre pyn voor een bedaeghde maeght, Ten waer zy 't droegh om hem, die meer om haer verdraeght,Ga naar voetnoot214 215[regelnummer] En tangre maeghden sterckt. myn tanden dus gebroken,Ga naar voetnoot215 Gaen d'yveraers een vier van hout en tacken stoocken,Ga naar voetnoot216 En stellen 't aen myn' keur, of in den brant te gaen,Ga naar voetnoot217 Of Godt te lasteren, en Christus af te staen.Ga naar voetnoot218 Ick, onder schyn van my een luttel te beraden, 220[regelnummer] Schryf dezen brief, om u, en niet om my, beladen;Ga naar voetnoot220 En groet u voor het lest met eenen blyden zucht. Uwe arme kudde is naeckt naer buiten toe gevlught,Ga naar voetnoot222 En troost, met blyschap van geen Heidensch brein te vatten,Ga naar voetnoot223 Zich 't plonderen der aertsche om zoo veel rijcker schatten, 225[regelnummer] In wildernissen en woestynen, dor en naer; Terwyl ick my bereide, om staende, voor 't altaer, Dat reede kraeckt en blaeckt, daer zoo veel yvraers dringen,Ga naar voetnoot227 Van zelf in 't middenste der lichte vlam te springen.Ga naar voetnoot228 Zy brande 't lyf: men stroy mijn asschen in den windt; 230[regelnummer] Wat noot is 't, als de ziel haer lichaem weder vint?Ga naar voetnoot176-230 Ga naar voetnoot230	voetnoot* S. Apollonia: Baronius (Annales Eccles. A^o 252, no. 4) stelt het martelaarschap van de H. Apollonia onder de regeering van Philippus op 252, ofschoon die keizer in 249 al verdwenen was; anderen spreken van Decius (249-251). Vondel heeft voor dezen langsten Brief over de Maagd, van wie het minste bekend is, zeker Baronius gevolgd, die uit de Historia Ecclesiastica van Eusebius (Migne. P.G. XX, kol. 606-607) den brief weergeeft, waarin Dionysius, de bisschop van Alexandrië, de vervolging van Decius mèt de door Vondel gememoreerde slachtoffers Apollonia, Metras, Quinta en Serapion verhaalt. Dat de dichter Baronius in hoofdzaak volgde, blijkt uit enkele details, alleen bij Baronius te vinden; dat hij hem niet uitsluitend volgde, blijkt uit andere onderdeelen, die bij Baronius niet voorkomen. Het feest van de H. Apollonia valt op 9 Februari. voetnootr. 1 bedaeghde dochter: bejaarde ongehuwde vrouw. voetnoot2 Phlips: Marcus Julius Philippus. voetnoot3-4 al de gemeente: de heele stad; aen 't hollen: op hol; geplondert: bestolen. voetnoot6 van zelf: uit eigen beweging; in den viere: in het vuur. voetnoot7 bruidegom: Christus. voetnoot* In 't opschrift: Dionys, den Aertsvader: Dionysius, bisschop van Alexandrië en getuige van de Christenvervolging, tijdens welke Apollonia stierf. voetnootvs. 1-2 Godts bancket: het groote feestmaal van Luc. XIV, 16 en Openb. XIX, 9, als zinnebeeld van den Hemel; de spys der Englen: het brood der engelen van Ps. LXXVII, 25 mede als symbool der hemelsche genietingen. voetnoot2-3 wenckt van deze stadt te rugh: Eusebius verhaalt, dat Dionysius op Gods bevel van Alexandrië gevlucht is (cap. XL); Apollonia zegt nu, dat zij den terugkeerenden bisschop een wenk gaf, dat hij nog weg moest blijven. voetnoot5 de vleck: het vlek, de plaats; vergeet: ontspant, herstelt. voetnoot6 opgetoge stilte: stille opgetogenheid. voetnoot7 't onweêr: de storm van het oproer; opgekomen: gekomen over. voetnoot8 De vlote: de vloot, als beeld van de Christengemeente. voetnoot9 's lichaems schipbreuck: de dood; de beeldspraak, met onweêr in gezet, wordt tot vs. 12 uitgewerkt. voetnoot13 schichtige: schielijke; quam ons op: overviel ons; Ision: tempel van Isis, de Egyptische godin. voetnoot14 voester: voedster. voetnoot17-20 Deze meeningen had kort te voren Vondels vriend G. Vossius verkondigd in Lib. IX van zijn De Origine ac Progressu Idololatriae, Amstelodami, 1641; vgl. ook Vondels gedicht Op den Edipus of Teeckentolck van Ath. Kircher, Unger, 1652-53, blz. 28, vs. 65-73. voetnoot24 ontdeckt: geopenbaard. voetnoot25 In het Oude en in het Nieuwe Testament. voetnoot26 By: door; de oude koningen van Egypte (Pharao) versmaadden den mozaïschen, de jongste (Ptolomeus troon) den christelijken godsdienst. voetnoot27 Zeer juist! voetnoot28 Sint Markus: de evangelist Marcus, door Petrus naar Egypte gezonden, werd bisschop van Alexandrië. voetnoot29 prys: winst. voetnoot30 Isis koor: de priesters van Isis; wys: gewaar. voetnoot31 Aen 't smelten: aan (door) het slinken; door den aanwas van Christenen, namen de heidensche offers af en verminderden de inkomsten ('t genot) van Isis' priesters. voetnoot32 Noit magerder: nooit schraler dan nu; de tempels: de priesters der verschillende tempels. voetnoot33 sloten: besloten; op dit feest: op éen van de Isis-feesten. voetnoot34 't inkanckerend geloof: het voortwoekerend Christendom. voetnoot36 yvraers: zeloten, die den Egyptischen godendienst moesten verdedigen; Phlips, den Vorst: keizer Philippus. voetnoot37 de byl: de Romeinsche oppermacht, verzinnebeeld door de bijl der lictoren. voetnoot38 veer: ver. Dit was het voorwendsel om een Christenvervolging op eigen gezag te beginnen. voetnoot39 Het loeiend koor: de van wraaklust brullende Isis-priesters, met gedachten aan de heilige Isiskoe; temen: zeuren. voetnoot41 Versta: wanneer Rome aanmerking zou maken, zouden ze zeggen, dat ze zich niet langer konden weerhouden (overloop van gal). voetnoot42 den godtsdienst enz. der Romeinen; te geval: ten voordeel. voetnoot43 kladde: fout. voetnoot44 Caesar: de keizer; zijn ty vergissen: zijn getij laten verloopen. voetnoot45 't godtloos zaet: de Christenen. voetnoot46 vertreck: uitstel; de kerckknods most op straet: de Isis-priesters moesten met alle geweld hun woede op de Christenen gaan koelen. voetnoot47 Een toveraer: bij Eusebius en Baronius staat: ‘vates’ (waarzegger). voetnoot48 zoo stout als wulpsch: zoo overmoedig als onbesuisd. voetnoot49-50 aendrong: verdrong; op te dondren: plotseling te voorschijn komen; een stoel, tien trappen hoogh: een priesterzetel of een tempelbordes; hiervan hebben de bronnen niets; 't heir: de volksmenigte. voetnoot52 Strax: spoedig daarna. voetnoot53 't Gaet zeker: 't staat vast. voetnoot54 eerst: het eerst; Zonnestadt: Heliopolis, de oude hoofdstad van Egypte. voetnoot55 cermonien: ceremoniën, kerkelijke plechtigheden; zeden: gebruiken. voetnoot56 vertrouwste heiligheden: meest aangeroepen godenbeelden. voetnoot57 vondeling: Mozes, als kind in den Nijl gevonden en voor Pharao's hof grootgebracht, Exod. II, 3-9; Memphis: de latere hoofd- en hofstad van Egypte. voetnoot58 van hem: door hem. voetnoot59 avrechts gingk verplanten: in verkeerden zin overplanten, propageeren, nl. bij de Joden. voetnoot61 dit schuim: de Joden. voetnoot62 weder inkruipt: nu opnieuw in Egypte komt; vast: voortdurend; leit op zyne luim: op de loer ligt. voetnoot63 onder decksel: onder dekking, met de hulp; rot: bende; noch eens verbastert: de eerste verbastering was het Jodendom, de tweede het Christendom. voetnoot64 weiniger: minder; d'aeloutste Goden: de goden der Egyptenaren Iris, Osiris enz., die de oudsten gerekend werden. voetnoot66 de tijdt enz.: dit wisten we al uit vs. 46. voetnoot70-71 Versta: men sture de Christenen, die hier berooid (naeckte) en steelsgewijs (by scheemringe) binnenkwamen, maar door het geld, dat ons toekwam, zich verrijkten (vgl. vs. 30-31), weer zoo gauw mogelijk het land in door de stadspoort of de zee op aan den havensteiger; op: af. voetnoot72 Enkele van de gangbare beschuldigingen der Romeinen tegen de Christenen; schendewetten: wetverkrachters. voetnoot73 niet: niets. voetnoot75 legge: bewerke. Versta: er moet een omwisseling van levensmiddelen en levenspeil (staten) plaats hebben; we moeten de Christenen afnemen wat ze hebben. voetnoot76 zyn' nabuur: van zijn nabuur, die Christen is. voetnoot77 wien 't bezwaer: wie met dat opgeeischte goed geen raad weet. voetnoot78 heet: beveelt; bij dit vs. eindigt de in vs. 53 begonnen ophitsing van den fanatieken Egyptischen priester. voetnoot79 strax: terstond; aen 't: beginnen te: Vondels vaak gebruikte naar 't Latijn gevolgde beschrijvings-infinitief. voetnoot80 rotten: samenrotten. voetnoot85 De plonderspringvloet: de als een springvloed opgekomen plundering; 't Kruis: het Christendom. voetnoot86 Het bloet enz. de eene bloetverwant. voetnoot87 wincklen: hoeken. voetnoot90 Niet anders, maer alleens, of: juist alsof. voetnoot91 den Moor: een Moor was in V.'s oog het toppunt van barbaarschheid; willens: moedwillig. voetnoot97 de gront: de grondslag. voetnoot98 al t'evens: allemaal te gelijk. voetnoot99 die: hoort bij dagh. voetnoot101 Ironisch. voetnoot102 Versta, dat de plundering tot den avond en langer voortduurde. voetnoot103 't vertoef: het uitblijven; wreker: iemand die een einde aan den moedwil maakt. voetnoot105 d'eerstgebore: de pas opgekomen. voetnoot106 't gerucht: het lawaai. voetnoot107 zijn gal quam tergen: zijn verbittering nog aanwakkerde. voetnoot108 hiel: hield; zocht te bergen: probeerde te verbergen. voetnoot109-10 Ontmomde hy: ontmaskerde hij, de twist; licht van tafel enz.: die in brand gestoken waren; lust: wellust. voetnoot111 kruisstraet: viersprong. voetnoot112 in den bouw: ijverig bezig. voetnoot79-113 Deze vss. zijn een uitbreiding van Eusebius' regelen (cap. XLI), die vertaald luiden: ‘Opgehitst dan door dien man, begonnen allen op de huizen der Christenen aan te vallen, en wie van zijn buren wist dat ze Christenen waren, joeg ze terstond op, beroofde en plunderde ze, het kostbare meenemend, gewone dingen wegwerpend en op straat verbrandend....’ voetnoot114 plondertreurspel: het drama der plundering, vgl. plonderspringvloet vs. 85. voetnoot115 den Simeon: dezen eerbiedwaardigen grijsaard, naar Luc. II. 25; de kerck: de tempel van Apis, een der Egyptische afgoden, zie vs. 134. voetnoot116 schuw: afkeerig; 't koeialtaer: het altaar ter eere van Apis, die niet in een koe, maar os werd aanbeden; gezegent: ironisch. voetnoot125 Metras' vertrouwen op den Hemel was als teeken van halsstarrigheid genoeg voor verdere marteling. voetnoot126 Zoo luttel lichts: het weinige licht, dat hij na de eerste mishandeling nog zien kon. voetnoot127 toren: toorn. voetnoot129 byzonder: afzonderlijk. voetnoot130 waer op hun vaerze ziet: waarop hun jong rund (de os), levend in den tempel bewaard, neerziet. voetnoot131 magh betrouwen: kan vertrouwen. voetnoot132 dien toveraer van vs. 47. voetnoot134 Apis: de Egyptische afgod. voetnoot135 Begrenickte: begrinnekte; al dit spel: die heele vertooning, vgl. 114. voetnoot131-36 Van Lennep (IV, 318) vermoedt, dat deze vss. een herinnering zijn aan Prins Maurits, die volgens sommigen den dood van Oldenbarnevelt uit een venster had gadegeslagen; in 1642 geloofde dat niemand meer, zeker Vondel niet, die zóó goed de geschiedenis kende. voetnoot136 kitteling: genoegen. - ontdecken: laten merken. voetnoot138 Van: door; gemat: afgemat. voetnoot139 ontrent: omtrent. voetnoot140 hallef: half. voetnoot114-142 van Metras moortspel: met het vermoorden van Metras. Eusebius verhaalt (l.c.): ‘Eerst bevalen ze zekeren gevangen grijsaard, Metras genaamd, goddelooze woorden te spreken. En toen hij dit weigerde, sloegen zij den man met stokken, doorpriemden met scherpe rieten zijn gezicht en oogen, sleurden hem naar de voorstad en bedolven hem onder steenen’. voetnoot142 grafspits: grafnaald of pyramide, als in Egypte gebruikelijk. voetnoot147 Uw lessen: de lessen van Dionys, blijkbaar ter voorbereiding van het Doopsel; 't welck na quam uit te bersten: wat daarna bekend werd. voetnoot148 De luiperts: de luiperden, zooals in de oudchristelijke literatuur de beulen der martelaren vaak genoemd worden. voetnoot149 zy: Quinta; deisde: vluchtte; Anubis kerckkappel: kapel in de kerk van Anubis, christelijke terminologie voor heidensche begrippen; Anubis, zoon van Osiris, was een Egyptische ondergod. voetnoot150 't hontsbeelt: 't hondebeeld; Anubis werd voorgesteld met een hondekop; guighelspel: de bedriegelijke eeredienst. voetnoot151 Aen 't rucken enz.: weer de beschrijvingsinfinitief. voetnoot152 rompelige: ruwe, hobbelige. voetnoot153 Gefeilt van 't blonde hair, enz.: geveegd door 't blonde, zeer lang naslepende haar; feilen is vgl. Woordenb. Ned. T. kol. 4417: dweilen. voetnoot154 nat hoort ook bij steenen van vs. 152; stanck: van de vuile straat. voetnoot155 Het hooft enz.: door de schokken; brandden: van pijnsmart. voetnoot156 sloot en vlocht: vouwde samen. voetnoot159 der doot: oude genitief. voetnoot160 hief op: verhief; styver: harder. voetnoot161 beckeneel: hersenpan. voetnoot143-162 Vondel vond over Quinta bij Eusebius (l.c.) alleen dit: ‘Daarna brachten ze een christen vrouw, die Quinta heette, naar den afgodstempel en dwongen haar den afgod te aanbidden. Toen zij dit weigerde en verfoeide, rukten zij haar met gebonden voeten langs de met ruwe keien geplaveide wijken van de heele stad, pletterden haar onder molensteenen, sloegen haar bovendien met zweepen, brachten haar eveneens naar de voorstad en doodden haar daar door steeniging’. Zooals te zien is heeft Vondel hier heel wat bij gefantazeerd. voetnoot162 t'hans: zoo juist. voetnoot163 den toren enz.: Vondel geeft Serapions huis aan den Nijl (stroom) een toren voor trappen en trans van vs. 166-67. voetnoot164 baeck: die toren krijgt nu in den storm der vervolging de beteekenis van een moreelen steun voor de Christenen. voetnoot165 gerabraeckt: geradbraakt. voetnoot163-68 De geschiedenis van Serapion luidt bij Eusebius (l.c.) aldus: ‘Toen zij verder een zekeren Serapion in zijn paleis (aedibus) hadden gevat, martelden zij hem met de vreeselijkste tormenten en smeten hem met zijn gekneusde ledematen van de bovenverdieping naar beneden’; deze martelaar moet een ander zijn dan de Serapion, die even verder bij Eusebius voorkomt (cap. XLIV) en wiens dood Vondel verhaalt in Altaergeheimenissen, II, vs. 1265-70. voetnoot168 storf: stierf; daer boven: in den Hemel. voetnoot171 Eusebius (l.c.) verhaalt, dat er onder de vervolgers zelf oproer en burgeroorlog uitbrak; om te deelen: vanwege, ter oorzake van het deelen; plonderschat: de geplunderde buit. voetnoot172-74 Baronius haalt onder de kantteekening: ‘Aegyptii faciles ad rixam’ (252,6) tal van getuigenissen aan, dat de Egyptenaren en bizonder de Alexandrijnen altijd sterke neigingen tot onderlinge standjes getoond hebben. voetnoot175 vader: Dionys; haeckt en schrickt: verlangt er naar en zijt er tegelijk huiverig voor. voetnoot176 midnacht: middernacht; gerucht: oproerlawaai. voetnoot179 van achter op myn plaets: op de achterplaats van Apollonia's huis. voetnoot181 offren buurlijck bieden als buren aan; te stuiten 't nachtgewelt: de oproerige nachtbende tegen te houden. voetnoot182 Gebuurmaeght: buurvrouw; Apolloon: zoo noemt Vondel ook Apollonia van Veen (Dl. 3; bl. 395, vs. 4); de verhollandschte naam is Ploon of Pleuntje. voetnoot183 't Christgeloof: het Christengeloof. voetnoot184 gestroopt: geplunderd; geschent: geschonden. voetnoot186 't en zy mêr in verziet: wanneer men er niet in voorziet, geen maatregelen neemt. voetnoot187 schut: tegenhoudt; met loutre kracht: alleen met krachtig optreden; den vloet enz.: den opkomenden vloed van de plunderende menigte. voetnoot188 omgekomen: gedaan. voetnoot189 Nu schoon enz.: ofschoon nu; ons nabuurschap: ons naast elkaar wonen; nabuurt: geen gemeenschap beteekent; in den Brief van de H. Theodore, vs. 120 komt dit ww. ook voor. voetnoot190 Noch: nog, toch. voetnoot191 paeien: mild stemmen; verstaet: is van plan. voetnoot182-92 Dit zeggen de hulpbiedende jongens. voetnoot192 van het dack: van uw dak. voetnoot193 drift: geestdrift, verlangen; weer: weerstand. voetnoot194 Ick aen 't bedancken: alweer de beschrijvingsinfinitief. voetnoot195 Versta: De jongelingen moesten toch niemand te kort doen, om haar (Apollonia's) tijdelijke have te beschermen. voetnoot196 't Kruis: het Christendom, vgl. Matth. V, 44. voetnoot197 Christensch: Christelijk. voetnoot198 Getrouwe jeught: dit betreft de maagden van vs. 177. voetnoot199 Met: meteen, op 't zelfde oogenblik. voetnoot200 haer: de maagden. voetnoot201 kruissen: het kruisteeken over iemand maken. voetnoot203 De jongelingen: vul in: waren. voetnoot204 uitgetogen: uitgetrokken. voetnoot208 eerlyck: met behoud van haar eer; vul in: hebben. voetnoot209 na dat: omdat; mistrouwt: wraakte. voetnoot210 palmenhout: palmhout. voetnoot214 Ten waer zy: als zij niet; hem: Christus. voetnoot215 tangre: tengere. voetnoot216 d'yveraers: de zeloten. voetnoot217 keur: keuze. voetnoot218 staen: zweren. voetnoot220 beladen: bezorgd. voetnoot222 naeckt: uitgeplunderd. voetnoot223 troost: getroost. voetnoot227 reede: alreeds; yvraers: zeloten. voetnoot228 Van zelf: uit eigen beweging; in 't middenste: middenin. voetnoot176-230 Het eigenlijke verhaal van Apollonia's dood komt bij Eusebius (l.c.) op dit weinige neer: ‘Sed et admirandam illam provectae jam aetatis virginem Apolloniam tunc comprehenderunt. Et maxillas quidem ejus verberantes, cunctos ei dentes excusserunt. Accenso autem extra urbem rogo, minabantar vivam se illam combusturos, nisi una cum ipsis impia verba pronuntiaret. At illa veniam deprecari paulisper visa, atque interim dimissa, celeriter in ignem insiliit et conflagravit’. (Ook namen zij toen de bewonderenswaardige en reeds bejaarde maagd Apollonia gevangen. En op haar wangen slaande, rukten zij haar alle tanden uit. Toen staken ze buiten de stad een brandstapel aan en bedreigden haar, dat ze haar levend zouden verbranden, als zij met hen geen goddelooze taal uitsprak. Maar even den schijn aannemend, of zij hen wilde bevredigen en daarom een oogenblik losgelaten, sprong ze ijlings in het vuur en verbrandde). voetnoot230 als de ziel enz.: bij de glorierijke verrijzenis haar lichaam ongedeerd terug krijgt.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[S. Apollonia]

S. Apollonia.Ga naar voetnoot*

Apollonia aen Dionys, den Aertsvader.Ga naar voetnoot*

Over het gehele werk

titels

auteurs