De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

(1930)–Joost van den Vondel– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen

[pagina 463]
[S. Eulalia]
S. Eulalia.Ga naar voetnoot* 1 EULALIA, een welgebore spruit, t'Emerite, in Luzitanie, yverde ontrent haer twalefste jaer,Ga naar voetnootr. 1 2 in de verdruckinge der Heiligen, onder Keizer Maximiaen, zoo vierigh, dat de moeder (beduchtGa naar voetnoot2 3 of de dochter wel met gewelt de handen aen d'afgoden moght slaen) haer ten platte landeGa naar voetnoot3 4 verzont, en, in een hofstede, liet opsluiten, en gade slaen: maer het maeghdeken, door een 5 zonderlinge drift des Heiligen Geest, verruckt, brack by nacht uit, en donderde in hare 6 geboortestadt op; daer het de rechters tartende en, op vyanden nocht bloetvrienden passende,Ga naar voetnoot5-6 7 d'altaren verlasterde, en wieroock weigerde; waerom het kint, schrickelijck gepijnight, ende-Ga naar voetnoot7 8 lijck ten viere veroordeelt wiert.Ga naar voetnoot8
[pagina 464]

Eulalia aen Iulia, hare Moeder.Ga naar voetnoot* Eulalia, uw lieve en godtgebooghzaem kint,Ga naar voetnootvs. 1 't Welck niemant, onder al den hemel, meer bemint Dan u, behoudens d'eer van Jesus, den behoeder,Ga naar voetnoot3 Neemt met dit oorlofschrift nu afscheit van haer moeder;Ga naar voetnoot4 5[regelnummer] Om wie zy, die het hooft van vreught ten hemel beurt,Ga naar voetnoot5 Wiens transsen zy genaeckt, alleen noch zucht, en treurt;Ga naar voetnoot6 En wenscht, dat ghy haer lijck aenschouwen mooght met oogen Van blyschap, veer van rouw, en avrechts mededoogen;Ga naar voetnoot8 Nadien ghy nimmermeer [al hoort het moeder noo]Ga naar voetnoot9 10[regelnummer] Uw dochter trotser kunt uithylicken dan zoo.Ga naar voetnoot10 Kon uw misleit vernuft dit sterfwit recht beseffen,Ga naar voetnoot11 Ghy zoudt geen lijckklaght, maer een bruiloftsliet, aanheffen, En zingen, uit der borst, een lof tot Godts gena,Ga naar voetnoot13 Waer door ick naer myn graf, als naer een staetsi, ga;Ga naar voetnoot14 15[regelnummer] Die eeuwigh duurt, en lacht met onverdorde kranssen,Ga naar voetnoot15 En onvermoeiden toon, waer op de zielen danssen,Ga naar voetnoot16 Dat al de goude vloer en 't zalighste gewelf Der starren dreune, al is het d'onbeweeghtheit zelf;
[pagina 465]
Al dryft het endeloos om 't middelpunt der dingen, 20[regelnummer] Om d'alnatreckende as, waer naer de stoffen dringen, Die, zonder dezen treck, niet langer houden stant, Maer spatten liefdeloos, en springen uit den bant.Ga naar voetnoot17-22 Myn lippen offeren een danckbare offerhande Aen uw medoogent hart, 't welck my ten platten lande 25[regelnummer] Veel mylen opwaert zont; daer ick gesloten zat,Ga naar voetnoot25 Op 't lanthuis, uit het oogh van myn geboorte stadt, Die d'eer des afgronts zocht door wreetheit te bewaren,Ga naar voetnoot27 Waerom ghy duchte, of ick mocht komen uit te varen,Ga naar voetnoot24-28 Ga naar voetnoot28 Tot smaet der Goôn, door wien men Godt zijn eere ontrooft,Ga naar voetnoot29 30[regelnummer] En, 't schepsel eerend, ziet den schepper over 't hooft; Een lasterbrock te hardt en bitter om te kaeuwen.Ga naar voetnoot31 Mijn geest ontstack, wanneer mijn yver scheen te flaeuwen,Ga naar voetnoot32 In 't eenzaem lantvertreck, en sprack al heimlijck dus: Is 't billijck, dat men hier het vier des yvers blusch, 35[regelnummer] En uitdoove in een spruit bykans van twalef jaren? Waer blyven knoppen? waer de bloesem? waer de blaren?Ga naar voetnoot36 Als voorboôn van de vrucht, den hovenier belooft,Ga naar voetnoot37 Die, nat van bloetzweet, zich ter doot heeft afgeslooft,Ga naar voetnoot38 En voer, recht toe recht aen, de wreetheit in de kaecken,Ga naar voetnoot39 40[regelnummer] Om zynen wilden hof en wynbergh op te maecken;Ga naar voetnoot40 Uit liefde tot den oegst, zoo lang van hem verwacht;Ga naar voetnoot41 Uit liefde tot het nut van 't menschelijck geslacht. Zijn liefde was zoo groot: wy laten ons verbluffen,Ga naar voetnoot43 Wy yveren in 't velt met sammelen, en suffen.Ga naar voetnoot44 45[regelnummer] Men moet quansuis, alleen met voordeel,'t voorhooft biên.Ga naar voetnoot45 Men noemt voorzichtigheit ontydigh kruis te vliên.
[pagina 466]
Men magh zijn handen aen geen godtloos marmer schenden.Ga naar voetnoot47 Zoo doende, hoopt men op den stapel der ellenden,Ga naar voetnoot48 En levert voetsel aen dees schuwenswaerde pest.Ga naar voetnoot49 50[regelnummer] En wie dit past of niet, het past bedaeghden best. 't Onmondigh kint moet scherp naer moeders huisles luistren.Ga naar voetnoot51 De waerheit houdt haer' glans, wat nevels haer verduistren. Wie Godt gehoorzaemt, die gehoorzaem moeder eerst.Ga naar voetnoot53 Het jongk gezicht ziet scherp, 't ervaren allerveerst.Ga naar voetnoot54 55[regelnummer] Men magh de moeite, die 's lants rust versteurt, wel schuwen.Ga naar voetnoot55 De stilte voeght een maeght, die reede staet op 't huwen.Ga naar voetnoot56 Eulalia heeft vroegh de zedigheit bemint.Ga naar voetnoot57 Men zagh een oudt verstant in d'oogen van een kint, En wijsheits rimpelen, op 't voorhooft zonder kreucken. 60[regelnummer] Noit speelzieck, kaeude zy het pit van wyze spreucken,Ga naar voetnoot60 Verfoeide muskeljaet, en ambergeur, en roos,Ga naar voetnoot61 En myrglas, en cieraet, en krans, en poederdoos.Ga naar voetnoot62 Hoe zal dees stemmige, die nu wat meer kan vatten,Ga naar voetnoot63 Haer' drempel overtreên, en komen uit te spatten.Ga naar voetnoot57-64 Ga naar voetnoot64 65[regelnummer] Den Kruisbelyder wort zelf 't vlughten toegestaen:Ga naar voetnoot65 Dat 's wyt van willens in een wisse doot te gaen.Ga naar voetnoot66 'k Beken 't valt mackelijck den drempel te bewaren,Ga naar voetnoot67 Te zwygen by den haert, en nimmer uit te varen.Ga naar voetnoot68 Maer ondertusschen vaert de dwaling immer voort.Ga naar voetnoot69 70[regelnummer] d'Afgodery braveert, en dreight met brant en moort,Ga naar voetnoot70 En wint vast velt, terwyl de laffe ridders deinzen.Ga naar voetnoot71 Behout men dan den stryt met looghenen en veinzen?Ga naar voetnoot72 Zoo is 't gekruiste hooft vergeefs vooruit getreên,Ga naar voetnoot73 In 't bangste van 't gevecht. bloohartige, neen neen,Ga naar voetnoot74
[pagina 467]
75[regelnummer] Ghy moet Godts vyant 't wit van beide u oogen toonen,Ga naar voetnoot75 En streven, door het dickst, naer d'opgehange kroonen.Ga naar voetnoot76 Dat gelt Maximiaen. tyran, ick koom u by.Ga naar voetnoot77 Zoo spreeckende, en genoopt van heilge razerny.Ga naar voetnoot78 Schoot ick, ter middernacht, ten bedde uit, in myn kleeren, 80[regelnummer] En daetlijck naer de poort. geen grendel kon my keeren.Ga naar voetnoot80 Noch boom noch slotwerck, stael noch yzer, hout noch steen,Ga naar voetnoot81 Ick borst ten lanthuize uit, en over graften heen,Ga naar voetnoot82 En vloogh recht toe, door braem en bosschen, struick en heggen, En voelde geen quetsuur der voeten; noch kan zeggen 85[regelnummer] Wat geest, wat godtheit my alle achterdocht benam,Ga naar voetnoot85 En schemerde vooruit, en lichte met een vlamGa naar voetnoot86 Myn vlugge voeten toe; gelijck de vierpilarenGa naar voetnoot87 In woeste wildernis weleer de twalef scharenGa naar voetnoot88 Van Moses: 't welck ick voor onfaelbaer teecken hiel,Ga naar voetnoot80-89 Ga naar voetnoot89 90[regelnummer] Dat myne gloende drift den opperste geviel.Ga naar voetnoot90 Zoo mat ick onvermoeit vast lant, by heele mylen,Ga naar voetnoot91 En wenschte, dat my geen bewaerder naer moght ylen.Ga naar voetnoot92 Noch stuiten myne vaert, door 't achterstuivend stof. Terwyle quam de zon vergulden 't schendigh hof,Ga naar voetnoot94 95[regelnummer] Daer Anas, eene grens van onze Lusitanen,Ga naar voetnoot95 Ons Emerite bouwt. toen borsten my de tranenGa naar voetnoot96 Ten oogen uit. ick hief, met eenen droeven zucht En nare jammerklaght, myn handen naer de lucht:
[pagina 468]
O Vader, die den dagh gezet hebt op den wagen,Ga naar voetnoot99 100[regelnummer] Die om den aertkloot rolt, en ziet met welcke plagen Maximiaen nu niet een yeders rust beroert,Ga naar voetnoot101 Maer slechts wat Jesus merck, op 't natte voorhooft, voert.Ga naar voetnoot102 Het staet u licht dien reus, in wreetheit zoo wanschapen,Ga naar voetnoot103 Door geenen Herkules maer des Aertsengels wapenGa naar voetnoot104 105[regelnummer] Te kneuzen in het zand, indien het u behaeght:Ga naar voetnoot105 Zoo niet, en houdt het kruis uw eere op, laet een maeght, Uw dienstmaeght, heden eens, daer mannenharten gruwen, Gerions zielendwangk en Goôn in 't aenzicht spuwen,Ga naar voetnoot108 Dat al het Spaensch gewest verlicht zy van uw strael,Ga naar voetnoot109 110[regelnummer] Ja d'avontstar dit aen de morgenstar verhael.Ga naar voetnoot110 Zoo bidde ick, en ruck voort, daer, op den stoel geklommen,Ga naar voetnoot111 Al 's afgronts spoocken in des rechters oogen glommen; En 't bijl-en-bondelrecht, bestuwt met lyftrauwantGa naar voetnoot113 En helbardier, zoo strack de Roomsche vierschaer spant.Ga naar voetnoot114 115[regelnummer] Ick roep: wie zijt ghy, die den blixem zelf durft trotsen?Ga naar voetnoot115 De beckeneelen schiet en kraeckt op harde rotsen,Ga naar voetnoot116 En dwingt den kuischen mont te looghenen de bron En spring-aêr van het licht, noch ouder dan de zon?Ga naar voetnoot115-18 Ga naar voetnoot117-18 Wat, zoeckt ghy 't volck, 't welck schuwt Apollen aen te bidden,Ga naar voetnoot119 120[regelnummer] Te roocken voor hun beelt? hier staet'er een in 't midden,Ga naar voetnoot120 Die 's afgronts offerhande en roock en stanck veracht.
[pagina 469]
Ick pas op Isis niet, noch Venus tempelpracht.Ga naar voetnoot122 Ick eer den Schepper zelf, en geen geschape stoffen.Ga naar voetnoot119-23 Geen vorm noch beitelkunst heeft oit den zwier getroffenGa naar voetnoot124 125[regelnummer] Van dien onzichtbren Godt. de beste meesters hant, Die 't eenigh wezen uit wil beelden, haelt slechts schant. Boet vier, en brant tot kalck die grove lasterstucken.Ga naar voetnoot127 Ghy druckt het Kruis, maer zult het nimmer onderdrucken.Ga naar voetnoot128 O scherreprechter, koom, koom herwaert. brant, sny af 130[regelnummer] De leden eener maeght. zet af, 't geen Godt haer gaf.Ga naar voetnoot129-30 De Bronaêr van de ziel en 't menschelijcke levenGa naar voetnoot131 Zal haer, te zyner tijdt, een heerlijck lichaem geven.Ga naar voetnoot132 Kom pynigh vry dit lyf met yzer, en met gloet;Ga naar voetnoot133 Ghy zult geen lasterwoort my parssen van 't gemoet.Ga naar voetnoot133-34 Ga naar voetnoot134 135[regelnummer] Door zulck een rede slaet de norsse Schout aen 't razen, En pooght my, doch vergeefs, met dreigen te verbazen.Ga naar voetnoot135-36 Ga naar voetnoot136 Men gaet my, voor de straf, met schoone woorden aen.Ga naar voetnoot137 Al 't maeghschap vleit, en ghy, met uwe vrucht belaên,Ga naar voetnoot138 Aen 't schreien, aen uw hart en naeckte speen te toogen;Ga naar voetnoot138-39 Ga naar voetnoot139 140[regelnummer] Myn lip te drucken aen de borsten, dieze zogen. Och moeder, ick beken 't, dat tranen, noch geklagh Van u, noch yemant my zoo roerde, als toen ick zagh Uw borsten, daer ick, noch een wicht, aen had gelegen. Toen leet natuur gewelt; die bant hiel dapper tegen:Ga naar voetnoot144 145[regelnummer] Maer entlijck most natuur bezwycken voor 't geloof,Ga naar voetnoot145 Dat aldoordringent punt. dit sloot mijn ooren, doofGa naar voetnoot146 Voor 't moederlijck gekerm, en zoo veel vrienden t'zamen, En 't schelden, en 't gegrauw, gemengt met lieve namen, En woorden, overbloemt, en lieflijck geblancket.Ga naar voetnoot149 150[regelnummer] Een maeght, die, huwbaer, raeckt de spon van 't weeligh bedt.Ga naar voetnoot150 Een joffer schoon, en rijck, en eêl, en welgeboren,
[pagina 470]
De bloem van ons geslacht, gaet in een mist verloren. Al 't huis aen 't waggelen, door 't missen van die hoop.Ga naar voetnoot153 De bruitschat helpt alreede elx zinnen op de loop, 155[regelnummer] Voor uwe poort, van 't puick der riddren overdrongen.Ga naar voetnoot155 Wat gelt bedaeghde raet by 't wulpsche brein der jongen!Ga naar voetnoot156 's Lants godtsdienst is van outs door Goden ingestelt;Ga naar voetnoot157 Die blijft gedurigh; uw verzameling versmelt.Ga naar voetnoot158 Een tygerstant of haeck zal uwe ribben ryten.Ga naar voetnoot159 160[regelnummer] Met weinigh wieroox in het wieroockvat te smyten, Met luttel korlen zouts te zegenen de vlam Kunt ghy dien hoon ontgaen, ter eere van uw stam.Ga naar voetnoot150-62 Ick knarssetande, en wierp, van heeter gloet ontsteecken,Ga naar voetnoot160-63 Den dwinger, die het vat my in de hant wou steecken, 165[regelnummer] Het wieroock in den baert, en trapte op 't stinckent zout, 't Bederf der ziele, als 't meel, het welck geen onderhoudtGa naar voetnoot163-66 Noch voetsel, maer vergift voor 't lichaem zou verstrecken, Daer 't rusten moet in Godt, die 't uit zijn asch zal wecken. Ick stiet de beelden wegh, en trapteze op den vloer. 170[regelnummer] Toen wiert al 't hof geschudt van een verbaest rumoer. Gena had uitgedient. de vrienden voort aen 't scheiden,Ga naar voetnoot171 Van daer de dienaers vast het hooghtijt toebereiden,Ga naar voetnoot172 Voor Christus bruit, die strax zich zetten wil te prijck,Ga naar voetnoot173 Op 't heerlijckste, in 't gezicht der hooftstat van dit Rijck. 175[regelnummer] Nu kiestze een ysre boey, in ste van arremketen,Ga naar voetnoot175 En schakels root van gout. de lenden, opgeretenGa naar voetnoot176 Met haecken, glinster met een kostelijcker gloetGa naar voetnoot177 Van versch en levent root dan Tyrisch purper doet.Ga naar voetnoot178 Ontelbre wonden, in die smertelijckste pijnen,
[pagina 471]
180[regelnummer] Beschamen pracht en prael van baggen en robijnen,Ga naar voetnoot180 Gehecht op gouden gront. de torts, die d'oxels koockt,Ga naar voetnoot181 Verdoof de fackel, die in Hymens handen roockt. De roode vlam, zoo dra zy stijght, om 't hair te lecken, Magh 't schaemroot aenschijn, als een vlammesluier, decken,Ga naar voetnoot181-84 Ga naar voetnoot184 185[regelnummer] Daer ick, al staende, drinck den nektar van de druifGa naar voetnoot185 Der vlamme. sla dan ga, die 't aenziet, hoe een duif, Een hagelwitte duif, ten zoom uit van mijn lippen, Gelijck een phoenix, roock en voncken gaet ontglippen.Ga naar voetnoot188 Dat is mijn zuivre ziel. aenschouwers, slaet dit ga.Ga naar voetnoot186-89 190[regelnummer] Dat is die door het vier gepuurde Eulalia.Ga naar voetnoot189-90 Zy heeft geruit, en laet de ruiveêr u ten beste, En zoeckt haer' oirsprongk weêr, dat smetteloos geweste,Ga naar voetnoot192 De gulde vryheit, daer Pompeius noit van wist,Ga naar voetnoot193 Noch daer zijn dappre zoons eens hadden op gegist, 195[regelnummer] Eer zy, op dezen gront, in Caesars degen vielen.Ga naar voetnoot195 Daer zoeckt die nette ziel den vrydom aller zielen.Ga naar voetnoot196 Doch eerze steigre, naer het klaerste deel der lucht, Van geenen damp bezwalckt, en leêgh van aertsch gerucht;Ga naar voetnoot197-98 Zal d'onbesmette, om zich ter nieuwe vlught te wennen, 200[regelnummer] Eerst zweven om het vier; dan hangen op haer pennen; Dan klappen zevenwerf de vleugels tegens een;Ga naar voetnoot201 Dan snorren, uit het oogh, naer 's hemels toppunt heen; Van waer ick moeder hoop, al biddende, in te wachten. Terwyle, bidde ick, sla myn doot uit uw gedachten, 205[regelnummer] Om 't leven, my om hoogh beschoren, in Godts stadt.Ga naar voetnoot205 Nu moeder, zijt getroost. vertroost u met dit bladt.Ga naar voetnoot206	voetnoot* S. Eulalia: Er zijn twee heiligen van dezen naam, beiden in denzelfden tijd onder Keizer Maximianus († 305) gemarteld, één in Barcelona en één in Merida, twee plaatsen van het tegenwoordige Spanje. Dikwijls zijn beide maagden onderling verward en zelfs Baronius (Annales Eccl. A^o 303, 138) houdt ze niet scherp uit elkaar. Eulalia van Merida, de bekendste, wier feestdag valt op 10 December, werd in een uitvoerige hymne bezongen door Prudentius (Peristephanon III, P.L. 60, blz. 540) en dit gedicht, de hoofdbron voor de kennis van Eulalia's martelie, werd door Vondel in vele verzen van zijn langen, fraaien Brief letterlijk gevolgd. voetnootr. 1 een welgebore spruit: Prudentius vangt zijn loflied aan met: ‘Germine nobilis Eulalia’; Emerite: Bij Prudentius, vs. 3: Emerita, tegenwoordig Merida, aan de Guadiana (vs. 95) in Spaansch Estramadura; Luzitanie: Lusitania, oorspr. het land tusschen Taag en Duero, later bij uitbreiding Portugal, waartoe eenmaal het nu Spaansche Merida behoorde; ontrent: gewoonlijk zoo bij Vondel voor omtrent; twalefste: ook een door Vondel bevoorkeurde vorm van het oude twalef, met onder invloed van zeste, achtste enz. gevormden rangwoordenuitgang, twaalfde. voetnoot2 de verdruckinge der Heiligen: de vervolging der Christenen, in de brieven van St. Paulus dikwijls als ‘heiligen’ aangeduid; Keizer Maximiaen: voluit: Valerius Maximianus Herculeus, vgl. vs. 103-05; vierigh: vurig. voetnoot3 of... moght: dat... zou. voetnoot5-6 zonderlinge drift des Heiligen Geest: bizondere ingeving (aandrijving) van den Heiligen Geest; de -es van Geestes is door de s van geest opgeslorpt; donderde.... op: kwam plotseling te voorschijn; passende: acht gevende. voetnoot7 verlasterde: hoonde. voetnoot8 wiert: werd. voetnoot* In 't opschrift: Iulia, hare Moeder: de naam der moeder komt bij Prudentius niet voor; van een Julia is alleen sprake bij Heribertus Rosweydus S.J.: Het Leven der HH. Maeghden, Antwerpen, MDCXXVI. De H. Eulalia de Merida, blz. 521, maar daar is dit een medescholier van Eulalia; ook Baronius (303, 38) noemt vlak bij Eulalia een Julia, maar zonder eenig verband. De moeder was niet gedoopt. voetnootvs. 1 godtgebooghzaem: aan God gehoorzaam, gedwee, van 't verouderde geboogen, buigen. voetnoot3 behoeder: Salvator. voetnoot4 oorlofschrift: afscheidsbrief. voetnoot5 zy: Eulalia. voetnoot6 transsen: de Hemel als een kasteel voorgesteld, in Lucifer, vs. 166: Engleburgh. voetnoot8 veer van rouw: ver van droefenis, die niet weenen; avrechts: verkeerd. voetnoot9 Nadien: aangezien; nimmermeer: nooit; noo: noode, ongaarne. voetnoot10 uithylicken: uithuwelijken; hijlijk, huylyk is bijvorm van huwelijk. voetnoot11 misleit vernuft: verstand dat de heidensche dwaalleer aanvaardt; dit sterfwit: de bedoeling van dit sterven. voetnoot13 uit der borst: oude datiefvorm, vgl. uiteraard; een lof: een loflied, vgl. Ital. una lauda; gena: goedheid. voetnoot14 staetsi: hoogtij, bruiloft. voetnoot15 lacht: jubelt. voetnoot16 de zielen danssen: de dans als uiting van zaligheidsvreugde is evenzeer in Vondels poëzie als in de Middeleeuwsche kunst een bekend motief. voetnoot17-22 enz. Volgens het Ptolomeïsche stelsel over den Heelal-bouw, door Vondel evenals door Dante gehuldigd, welft de laatste sterrensfeer, de hemel der vasten sterren, zich onder den kristalhemel of het primum mobile; daarbuiten is het Empyreum, waarin de Godheid troont. Wat van de aarde af gezien wordt, is de goude vloer, de onderkant, met sterren bezaaid, van Gods woonplaats, de hemel, die, zelf onbewogen, alle beweging aan de lagere sterrensferen meedeelt (movens non motum): d'onbeweeghtheit zelf. Toch dryft of draait dat Empyreum weer om 't middelpunt der dingen: God, de as of spil, die alles tot zich trekt, omdat alles uit hem voortkomt en naar hem terug gaat. Deze treck (vs. 21) is de liefde, die alles in stand houdt en zonder welke (liefdeloos) het heelal uit elkaar moet vallen. Vondels kosmische gedachten gaan hier volkomen parellel met die van Dante's Paradiso. voetnoot25 opwaert: hooger op; daer: waar. voetnoot27 d'eer des afgronts: de afgodendienst, volgens Ps. XCV, 5 duiveldienst. voetnoot24-28 Prudentius, vs. 34-40 heeft: ‘Sed pia cura parentis agit, virgo animosa domi ut lateat, abdita rure, et ab urbe procul: ne fera sanguinis in pretium mortis amore puella ruat.’ (Maar de meelijdende zorg der moeder bewerkt, dat het vurige meisje thuis verborgen blijft, op 't land verscholen, ver van de stad, opdat het ontembaar kind uit liefde tot den [martel]dood niet uitvalle ten koste van haar bloed [leven]). voetnoot28 uit te varen: uit te breken, vgl. vs. 68. voetnoot29 door wien: door wier eeredienst. voetnoot31 lasterbrock: schelmstuk. voetnoot32 scheen heeft den nadruk. voetnoot36 knoppen enz.: geestelijk te verstaan. voetnoot37 den hovenier: Christus als heer van den wijngaard, waarvan hij vruchten verwacht, Marc. XII, 2. voetnoot38 nat van bloetzweet: in den Olijfhof; Luc. XXII, 44; ter doot: tot den dood, cfr. Marc. XIV, 34. voetnoot39 recht toe recht aen: moedig; de wreetheit in de kaecken: in den muil der wreedheid, in de handen van zijn beulen. voetnoot40 Om zynen wilden hof en wynbergh op te maecken: om zijn eerst dorren wijngaard door zijn bloed vruchtbaar te maken. voetnoot41 oegst: oogst; zoo lang van hem verwacht: door de voorspellingen der profeten, vergelijk Ezech. XVII, 8. voetnoot43 Zijn: Christus'; verbluffen: overbluffen, volgens de komende vss. bedoelt Eulalia: uit 't veld slaan door de praatjes der menschen. voetnoot44 in 't velt: op het veld; deze regel is ironisch: onze heele ijver bestaat in aarzelen (sammelen) enz. voetnoot45 Met die ironie gaat de briefschrijfster voort tot vs. 66, al de wijze raadgevingen, waarmee men haar geloofsijver heeft willen intoomen, smalend herdenkend; quansuis: zoogenaamd. voetnoot47 godtloos marmer: heidensch altaar. voetnoot48 op heeft klemtoon. voetnoot49 dees schuwenswaerde pest: de vervolging. Prudentius heeft vs. 26: ‘furiata lues’. voetnoot51 moeders huisles: de huiselijke reglementen der moeder. voetnoot53 Wie Godt gehoorzaemt: een meisje, dat zegt God te gehoorzamen. voetnoot54 Versta: De jeugd moge soms scherp zien, oude menschen kijken verder. voetnoot55 magh: moet. voetnoot56 reede staet op 't huwen: die al huwbaar is. voetnoot57 zedigheit: ingetogenheid. voetnoot60 kaeude: overdacht. voetnoot61 muskeljaet: oude vorm voor muscus; ambergeur: reukwerk uit welriekend hars. voetnoot62 myrglas: glazen doosje met essence van mirre. voetnoot63 dees stemmige: dit altijd zoo stille kind, dat nu een beetje wijzer wordt. voetnoot57-64 Versta: Ze was altijd zoo muisstil en braaf enz. Aardig schildert het vurig kind zich zelf ironisch af met de woorden der angstige moeder als een jonge ouwe juffrouw. Intusschen verwerkt Vondel Prudentius, vs. 19-25: ‘Ipsa crepundia reppulerat, ludere nescia pusiola. Spernere succina, flare rosas. Fulva monilia respuere: ore severa, modesta gradu, moribus et nimium teneris canitiem meditata senum’. (Als jong meisje had ze opschik geweerd en wist van geen spel. Barnsteen [amber] verfoeide, rozen weigerde zij; kostbare sieraden weerde ze af. Ernstig van uiterlijk. zedig in gang, volgde zij, zoo jong als ze was, de wijsheid der ouderen). voetnoot64 Uitloopen en uit den band springen. voetnoot65 Kruisbelyder: Christen; handig speelt de moeder hier Matth. X, 23 uit. voetnoot66 Dat 's wyt van: dat is wat anders dan. voetnoot67 Hier spreekt Eulalia haar eigen gedachte uit; den drempel te bewaren: thuis te blijven zitten. voetnoot68 uit te varen: uit te breken, vgl. vs. 28, onder invloed van Prudentius' ‘ruat.’ voetnoot69 vaert: woordspel met 't voorgaande varen. voetnoot70 braveert: tart. voetnoot71 vast: voortdurend; de laffe ridders: de halve Christenen; deinzen: vluchten. voetnoot72 Behout: wint; looghenen: zijn oogen dichtknijpen; veinzen: nl. niet te zien. voetnoot73 Zoo: dan; 't gekruiste hooft: Christus. voetnoot74 In 't bangste van 't gevecht: in 't hevigste van den strijd met de helsche machten; bloohartige: lafaard; Eulalia zegt dit tot zich zelf. voetnoot75 Versta: Gij moet uw vijand onverschrokken en dichtbij tegengaan. voetnoot76 door het dickst: juist door het dichtste strijdgewoel; d'opgehange kroonen: Paulinische beeldspraak, aan de kampspelen der Ouden ontleend, vgl. I Cor. IX, 24. voetnoot77 Dat gelt enz.: uitroep, waarmee Eulalia zich bemoedigt, om zich in den geloofsstrijd te werpen, vgl. Peter en Pauwels, vs. 427, 1021; ick koom u by: ik kom bij u. voetnoot78 genoopt van heilige razerny: aangeprikkeld door een heilige geestdrift; Prudentius, vs. 31-32: ‘Infremuit sacer Eulaliae spiritus’ (de Godgewijde inborst van Eulalia verbeet zich). voetnoot80 poort: van het landhuis. voetnoot81 boom: afsluitboom. voetnoot82 borst: barsste, snelde met geweld; graften: grachten, sloten. Vondel maakt van het landhuis een middeleeuwsch kasteel. voetnoot85 Wat geest, wat godtheit: welke engel namens God; evenzoo in S. Caecilia, vs. 70; achterdocht: vrees. voetnoot86 schemerde: schimmerde, schitterde, vgl. S. Caecilia, vs. 83. voetnoot87 de vierpilaren: het Joodsche volk werd bij zijn uittocht uit Egypte overdag door een wolkkolom en 's nachts door een vuurkolom voorafgegaan, Exod. XIII, 21. voetnoot88 In woeste wildernis: in de woestijn; twalef: oude schrijfwijze van twaalf; scharen: stammen. voetnoot80-89 Trouw naar Prudentius, vs. 44-52: ‘Septaque claustra fugax aperit, inde per invia carpit iter. Ingreditur pedibus laceris per loca senta situ, et vepribus, angelico comitata choro: et licet horrida nox sileat, lucis habet tamen illa ducem. Sic habuit generosa patrum turba columniferum radium’. (Voortvluchtig opent zij omheiningen en kluisters en zoekt een weg langs ongebaande wegen. Met open voeten gaat ze door ruwe doornige plekken, maar begeleid door een engelenrei; en in het stille van den barren nacht wijst het licht haar den weg, evenals aan de moedige schare der Vaderen de stralende wolkkolom). voetnoot89 onfaelbaer: onfeilbaar, zeker; hiel: hield. voetnoot90 gloende drift: gloeiende geestdrift; den opperste: God; geviel: beviel. voetnoot91 vast: al maar door; by heele mylen: Prudentius, vs. 62: ‘millia multa peragit’ (veel mijlen legt zij af). voetnoot92 naer: na. voetnoot94 Terwyle: onderwijl en versta: ging de zon op; 't schendigh hof: de stad (Merida) waar de keizerlijke stadhouder resideerde. voetnoot95 Anas: de oude naam der rivier, waaraan Merida ligt; Prudentius vermeldt ‘amnis Ana’, vs. 186; de Spaansche Arabieren noemden dat stroombed Wadi-Anas, nu Guadiana, de natuurlijke grens tusschen Spanje en Portugal (onze Lusitanen). voetnoot96 bouwt: bevloeit, bevoordeelt, doet groeien, bevolkt; het Woordenb. der Ned. Taal bespreekt deze eigenaardige aanwending van bouwen niet; borsten: barstten, sprongen. voetnoot99 Vader: God; den dagh: de zon, die enz.: mythologische voorstelling van den zonnewagen, door Phoebus om den aardbol gestuurd. voetnoot101 beroert: verstoort. voetnoot102 Jesus merck: het kruisteeken; op 't natte voorhooft: nog nat van den pas toegedienden doop. voetnoot103 staet: valt; dien reus: blijkens hetgeen volgt is het gevaarlijk monster Geryon bedoeld, door Hercules verslagen. Vondel komt op deze vergelijking door den bijnaam van Maximianus Herculeus, dien Eulalia echter niet als overwinnaar, maar als overwonnene wenscht te zien. voetnoot104 des Aertsengels wapen: de kracht van Michaël, den bestrijder der helsche machten, Openb. XII, 7. voetnoot105 kneuzen: verpletteren. voetnoot108 Gerions zielendwangk: de gewetensknechting van Maximianus, die hier in ironische tegenstelling met zijn bijnaam Herculeus Geryon wordt genoemd; Vondel laat foutief lezen Geríon in plaats van Gérion. voetnoot109 Dat: zóó dat; al het Spaensch gewest: heel Spanje zooals het gansche schiereiland wel genoemd werd. voetnoot110 Versta: het Westen moet het vertellen aan het Oosten; dus over de heele wereld moet 't bekend worden. voetnoot111 bidde: bid; ruck voort, daer: ga terstond daarheen, waar; op den stoel geklommen: hoort bij: spoocken van 't volgende vers: de machten der Hel, die zich van de regeering hebben meester gemaakt. voetnoot113 't bijl-en-bondelrecht: de fasces et secures, de machtsteekenen van de Rom. magistraten; vgl. hier Prudentius, vs. 64-75: ‘Mane superba tribunal adit, fascibus astat et in mediis’ (Fier gaat zij 's morgens naar het gerecht en staat er midden in het machtsvertoon der bundels); lyftrauwant: lijfwacht. voetnoot114 strack: streng; Roomsche: Romeinsche. voetnoot115 den blixem: Gods wraak?; trotsen: trotseeren, tarten. voetnoot116 beckeneelen schiet en kraeckt: menschen te pletter werpt. voetnoot115-18 Vondel volgde hier Prudentius, vs. 66-70, maar verstond hem niet: ‘Vociferans: Rogo, quis furor est perdere praecipites animas, et male prodiga corda sui sternere rasilibus scopulis, omnipatremque negare deum?’ (Roepende: Ik vraag, wat dat voor waanzin is, om zielen hals over kop in 't verderf te storten door [schijnbaar] dwaas zich zelf weggevende harten tot eeredienst van gekapte steenen te dwingen en God als Alvader te loochenen?). voetnoot117-18 den kuischen mont: den mond van een maagd; de bron en spring-aêr enz.: God; noch ouder: nog ouder, nl. als Schepper. voetnoot119 Apollen: Apollo's, afgoden. voetnoot120 roocken: wierooken. voetnoot122 pas: let, geef. voetnoot119-23 Prudentius, vs. 71-76: ‘Quaeritis, o miseranda manus, Christicolum genus? En ego sum daemonicis inimica sacris: idola protero sub pedibus: pectore et ore Deum fateor. Isis, Apollo, Venus nihil est’ (Zoekt gij, beklagenswaardige, het christenvolk? Hier ben ik, vol afkeer van den duiveldienst. Ik trap op de afgodsbeelden en belijd God met hart en mond. Isis, Apollo, Venus zijn niets). voetnoot124 zwier: schoonheid. voetnoot127 Boet vier: ontsteek vuur; die grove lasterstucken: de marmeren afgodsaltaren. voetnoot128 het Kruis: het Christendom; onderdrucken: lees: ònderdrukken. voetnoot129-30 Prudentius, vs. 91-92: ‘Ergo age, tortor, adure, seca, divide membra’ (kom, vooruit, beul, brand, snijd af, verdeel mijn ledematen). voetnoot131 De Bronaêr: enz.: God, vgl. vs. 118. voetnoot132 een heerlijck lichaem: een hersteld en verheerlijkt lichaam, nl. bij de opstanding der dooden. voetnoot133 gloet: vuur. voetnoot133-34 Prudentius, vs. 94-95: ‘Non penetrabitur interior exagitante dolore animus’ (Bij het woeden van de pijn zult ge toch mijn binnenste niet raken). voetnoot134 lasterwoort: Godslastering. voetnoot135-36 Prudentius, vs. 96-97: ‘Talibus excitus in furias, praetor ait’ (Door deze woorden in woede ontstoken, zegt de praetor); Schout: praetor, hoofd der politie. voetnoot136 verbazen: overmeesteren, verbijsteren. voetnoot137 Men gaet my aen: vleit mij. voetnoot138 Al 't maeghschap: de heele familie; ghy: moeder Julia; met uwe vrucht belaên: bezorgd voor uw kind. voetnoot138-39 Prudentius, vs. 106-07: ‘Te lacrymis labefacta domus prosequitur, (uw geschokte familie smeekt u met tranen). voetnoot139 Aen 't schreien: valt aan 't schreien; toogen: toonen; Vondel haalde de drastische woorden van 139-43 waarschijnlijk uit Prudentius, vs. 112: ‘pietas veneranda senum’ (de vereerenswaardige liefde der ouderen). voetnoot144 die bant: die liefde der moeder voor haar kind; dapper: machtig. voetnoot145 most: moest. voetnoot146 Dat aldoordringent punt: vgl. Hebr. IV, 12. voetnoot149 overbloemt: met bloemen, vriendelijkheden opgesierd. voetnoot150 spon: de spon of sponde is de treeplank voor de bedstee. voetnoot153 Al 't huis aen 't waggelen: vertaling van Prudentius, vs. 106: ‘labefacta domus’; missen: verloren gaan, woordspel met mist van vs. 152. voetnoot155 overdrongen: bestormd. voetnoot156 wulpsche: lichtzinnige. voetnoot157 's Lants godtsdienst: de godendienst van het Romeinsche rijk; is van outs enz.: elders heet de godendienst door Numa ingesteld, vgl. S. Aeght, vs. 35. voetnoot158 uw verzameling: vertaling van het Grieksch ἐκκλησία: kerk; versmelt: verloopt. voetnoot159 Dit dreigement is verwerking van Prudentius vs. 133 ‘Latus ungula virgineum pulsat utrinque’, waarin ‘ungula’ zoowel klauw als folterhaak beteekent. voetnoot150-62 Hierin vat Eulalia de dwangredenen samen, die men haar voorhield; huwbaer enz.: Prudentius, vs. 109-10: ‘Flore in tenero, proxima dotibus et thalamo’ (In de bloem der jeugd, op 't punt om met rijke huwelijksgiften te trouwen). voetnoot160-63 Prudentius, vs. 122-25: ‘Si modicum salis eminulis thuris et exiguum digitis, tangere, virgo, benigna velis, paena gravis procul abfuerit’ (Wanneer ge, o maagd, inschikkelijk met uw vingertoppen een klein beetje zout of wierook wilt aanraken, zal er geen sprake zijn van harde straf); zout hoorde evenals wierook en meel (vs. 166) bij de heidensche offers. voetnoot163-66 Vrije navolging van Prudentius, vs. 127-30: ‘Infremit, inque tyranni oculos sputa jacit: simulacra dehinc dissipat, impositamque molam thuribulis pede prosubigit’ (Zij knarsetandt, en spuwt den dwingeland in zijn oogen; dan gooit ze de beelden omver en trapt op het offermeel van de wierookvaten). voetnoot171 de vrienden enz.: haar eigen nabestaanden lieten haar toen in den steek. voetnoot172 Van daer: daarop; het hooghtijt: de bruiloft, extatische benaming voor marteldood. voetnoot173 wil: zal; het te prijk zitten van de bruid was bij XVIIe eeuwsche huwelijksfeesten gewoonte. voetnoot175 arremketen: armband. voetnoot176 root van gout: goud met een rooden gloed; lenden is enkelvoud, vgl. S. Aeght, vs. 146; opgereten: opengereten. voetnoot177 glinster: glinstere. voetnoot178 Tyrisch purper: Prudentius, vs. 140: ‘Purpura sanguinis eliciti’ (het purper van haar vergoten bloed). voetnoot180 baggen: ringen. voetnoot181 torts: toorts; koockt: blakert. voetnoot181-84 Prudentius, vs. 149-57: ‘Flamma sed undique lampadibus in latera stomachumque furit.... involitans humeris, quo pudibunda pudicitia virgineusque lateret honos... Flamma crepans volat in faciem, perque coma vegetata’. (En de vlam woedt met fakkels overal op haar zijden en maag; fladdert op tot haar schouders, zoodat haar eerbare schaamte en maagdelijkheid bedekt blijven; knetterend vliegt de vlam naar haar gezicht en wordt door haar haren gevoed). voetnoot184 vlammesluier: bruidsluier, vergelijk S. Caecilia, vs. 51. voetnoot185 Deze krasse beeldspraak groeide uit Prudentius, vs. 100: ‘Virgo bibit ore rogum’. (De maagd dronk met haar mond den vuurdood). voetnoot188 phoenix: de legendarische vogel, uit vlammen geboren. voetnoot186-89 De duif enz.: Prudentius, vs. 160: ‘Emicat inde columba repens, martyris ore nive candidior visa relinquere’, (Dan komt plotseling een duif te voorschijn, die men witter dan sneeuw den mond der martelares ziet verlaten). voetnoot189-90 Prudentius, vs. 164-65: ‘Spiritus hic erat Eulaliae lacteolus, celer, innocuus’. (Dit was de melkwitte, vlugge en onschuldige ziel van Eulalia); gepuurde: gezuiverde. voetnoot192 Prudentius, vs. 170: ‘Templaque celsa petit volucer’. (Als een vogel zoekt ze de hooge verblijven); dat smetteloos geweste: de Hemel. voetnoot193 De gulde vryheit schijnt geen bijstelling van geweste, maar een tweede voorwerp, overigens met haar politieke kleur er hier alleen bijgehaald, om Pompejus Magnus, die met zijn zoons in Spanje tegen Julius Caesar streed, te kunnen vermelden. voetnoot195 Alleen Pompejus' oudste zoon, Gnaeus, sneuvelde in Spanje tegen Caesar; de ander werd in Klein-Azië vermoord. voetnoot196 nette: zuivere voetnoot197-98 het klaerste deel enz.: de hoogste hemelsfeer, de Hemel. voetnoot201 Deze voorstelling heeft Vondel meer dan eens, hoewel het aantal malen, dat de vogel zijn vleugels klapt, verschilt; Bartas was blijkbaar de zegsman van deze bizonderheid, vgl. De Heerlyckheyd van Salomon, Dl. 2, blz. 265, vs. 648; Het Lof der Zeevaert, ib. blz. 443, vs. 223 en Lucifer, vs. 1861. voetnoot205 Godts stadt: de Hemel, zooals herhaaldelijk in den bijbel. voetnoot206 bladt: brief.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[S. Eulalia]

S. Eulalia.Ga naar voetnoot*

Eulalia aen Iulia, hare Moeder.Ga naar voetnoot*

Over het gehele werk

titels

auteurs