De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

Regelnummers proza verbergen

[p. 451]

[S. Agnes]

S. Agnes.^*

1 AGNES, een jongkvrouw te Rome, en uit Roomschen adel gesproten, wert, om hare dartien^{r. 1} 2 jaren, vierighlijck aengezocht van Sophroon, een zoon van den overste der stadt; maer zy,² 3 wyzer beraden, een hemelsch huwelijck beoogende, sloegh alle bekoringen van staten rijck-³ 4 dommen en wellusten af: waerom de vader des verliefden jongelings haer, ter vierschare 5 gedaeght, keur gaf; of, als een non, in Vestaes tempel te waecken; of in 't bordeel hare kuischeit⁵ 6 af te leggen: maer zy, naer geen van beide luisterende, wiert ter eerlooze plaetse gebroght,⁶ 7 en daer beschut van den Engel, die den reuckeloozen jongelingk, voor hare voeten, doot ter⁷ 8 aerde sloegh, en, op het gebedt der Maeght, weder opweckte: waer uit een groot oproer rees; 9 dies Aspaes, de Stadthouder, haer ten brant verwees: maer het vier, door Godts gehengenis,⁹ 10 aen het smettelooze lichaem geen vatten vindende, zoo stack men dit onnoozel lam met den¹⁰ 11 degen den strot af, en offerde het gewyde bloet, aen 't altaer des eenigen Verlossers.

* S. Agnes: De marteldood van dit jeugdig meisje viel voor te Rome onder de laatste en heftigste christenvervolging van Diocletianus, in 304. Haar feestdagen zijn 21 en 28 Januari. De eerste bron van haar geschiedenis is het tienregelig inschrift, door paus Damasus († 384) boven haar graf gedicht en ter plaatse aan de Via Nomentana nog aanwezig. Vlak na hem heeft de H. Ambrosius († 397) even fraai als uitvoerig Agnes' martelie verhaald in De Virginibus, Lib. I en heeft Prudentius († na 405) haar in zijn hymne Peristephanon, XIV bezongen, en sedert bleef zij zoowel in de Grieksche als in de Latijnsche Kerk een veel geliefde en hoogvereerde heilige, waarvan liturgie, kunst en literatuur getuigen. Ook Vondel had een meer dan gewonen eerbied voor Sint Agnes, zooals zijn vele verzen van vóór en nà zijn bekeering bewijzen; zie: Tot Lof vande kuische en Godvruchtighe Martelaresse Sint Agnes, Dl. 2, blz. 420 (blz. 847 aldaar staat, dat dit gedicht door Van Lennep niet is opgenomen; dit is een vergissing, want zie II, blz. 140; alleen staat Van Lennep niet stellig voor de authenticiteit in); Inwying der doorluchtige Schole t' Amsterdam, Dl. 3, blz. 372, vs. 7; Doorluchtige School (naar Schrijvers Latijn), ald. blz. 375; Lofzang van Sinte Agnes, Unger 1654-55, blz. 160; Op Sinte Agnes Feest aen Agnes Blok, Unger 1664-67, blz. 222, waarin Vondel met name naar den H. Ambrosius in 't Latijnsche Brevier verwijst.

r. 1 Roomschen: Romeinschen.

2 Sophroon, een zoon van den overste der stadt: Vondel is hier en elders met de spelling en den drager van dezen naam in de war; in de vroegere gedichten spreekt hij van d'overste Symphroon, van De vader van Symphroon en in vs. 50 van 't hier volgend gedicht weer van Sophroons verliefde zoon. In de oude Acta is alleen sprake van Symphronius Praefectus, en de naam van den zoon, die op Agnes verliefde, wordt nergens vermeld.

3 een hemelsch huwelijck: een huwelijk met Christus, maagdelijkheid; bekoringen: aanlokkingen.

5 keur: keuze; een non, in Vestaes tempel: een Vestaalsche maagd, die 't heilig vuur moest bewaken.

6 gebroght: gebracht.

7 reuckeloozen: roekeloozen, brutalen.

9 Aspaes, de Stadthouder: Aspasius, de plaatsbekleeder van den Romeinschen keizer; bij Ambrosius: Aspasius Urbis Romae Vicarius; gehengenis: Gods bestel.

10 geen vatten: geen vat; onnoozel lam: onschuldig rein kind; beide woorden toespelingen op den naam Agnes, die in 't Grieksch rein, in 't Latijn lam beduidt; om onschuld en naam wordt de heilige met een lam afgebeeld.

[p. 452]

Agnes aen Emerens, hare Zuighgenoot.^*

Leergierige Emerens, ghy zijt uit Agnes oogen,
Maer geensins uit haer hart, met wie ghy hebt gezogen
Een zelve voesters melck, en moerbay eener speen.
Och hadt ghy zoo met my een waterbadt gemeen,^{vs. 4}
En zegening der drie aenbiddelijcke namen
Van Vader Zoon en Geest, een Godt en godtheit t'zamen;⁶
Hoe zuiver zou uw ziel, uit dees gewyde bron,
Die Adams ooftsmet wascht, gelijck een morgenzon,⁸
Verryzen, en voor 't licht de schimmen zien verhuizen,⁹
Met eene bange wolck van uilen, vledermuizen,
En huibens, kinders van des werelts naren nacht,¹¹
En stout by duister: een gansch averechts geslacht,
't Welck schricklijck huilt en piept, om uwe speelnoots ooren,
Die, met haer kuische torts, hun onkuisch hol quam stooren.¹⁴
Doch 'k hoop, dat ghy, die stil aen Christus voeten zit,
Als leerkint van zijn school, waer in men vast, en bidt,¹⁶

* In 't opschrift: Emerens, hare Zuighgenoot: de H. Emerentiana, Agnes' zoogzuster (collactanea), die, nog niet gedoopt, op 't versche graf der heilige bad, werd daar door heidensche soldaten gesteenigd en aldus in haar bloed gedoopt; feestdag 23 Januari.

vs. 4 waterbadt: het Doopsel.

6 een Godt: lees: één God enz.

8 ooftsmet: zondeschuld door 't eten van de verboden vrucht.

9 schimmen: schaduwen, duisternissen, als beeld van de dwaling.

11 huibens: uilen, Fransch: hiboux; kinders van des werelts naren nacht: Vondel neemt als in de middeleeuwsche symboliek de genoemde chimeren als zinnebeelden van heidensche zonde en dwaling.

14 kuische torts: licht van kuischheid; hun onkuisch hol: 't bordeel van vs. 59.

16 leerkint: doopleerlinge of catechumena, zooals Emerentiana was.

[p. 453]

 

Oock, met de naeste feest, zult opgaen d'eerste trappen,¹⁷

 

En, onderdanigh en ootmoedigh, 's meesters stappen

 

En heirbaen gade slaen, die naer den heilbergh leit,^18-19

20

Door allerhande ramp, en wederwaerdigheit.

 

Daer toe help Jesus u en my, die heet geronnen²¹

 

Myn loopbaen ben ten einde en zie den strijt gewonnen;^21-22

 

En, grypende verheught den palm van 't paradys,

 

U toewensch eenen tack van geenen mindren prys.²⁴

25

Myn zuighgenoot, kon ick myn hart in 't uwe gieten,²⁵

 

Hoe vrolijck zouden wy een' zelven troost genieten,

 

En voorsmaeck van 't bancket der Engelen om hoogh,²⁷

 

Die voor mijn komst alreede ontsluiten 's hemels boogh,

 

Nu 't mes gewet wort, om in mynen strot te stooten;

30

Op dat myn ziel geen bloet gebreck hebbe, om te vloten,³⁰

 

En heen te zeilen naar het rechte vaderlant.³¹

 

Ick neem dan noch verlof van u, en kus uw hant,³²

 

Door deze letters, versch met maeghdebloet geschreven;

 

Op datze van myn trouw getuigenisse geven,

35

By andre maeghden, u en mynen geest bewust:³⁵

 

En 't zal my wel doen, zoo ghy haer voor 't leste kust,

 

In mynen naem, en raet het beste pant der jaren,³⁷

 

Den hemel toegewydt, zorghvuldigh te bewaren;

 

Indien 't gebeurde, dat haer eens gegeve trouw

40

Van 't dwaellicht wiert bekoort, dat my verleiden wou,⁴⁰

 

Daer ick, een meisken, noch geen dartien jaer magh halen;⁴¹

 

Een oude, die zoo licht door wulpsheit zou verdwalen,⁴²

 

't En waerze aendachtigh ooghde, op 't licht van 't helder Lam,⁴³

 

Dat aen de starren blinckt, van waer het nederquam

45

Gewilligh dragen al ons zwackheên, en gebreken;⁴⁵

 

En kent, gelijck het proefde, in wat gevaer wy steecken;⁴⁶

 

Terwyl men ons bestormt, op allerley manier,

 

Door minnevleyery, of schennissen, of vier.⁴⁸

17 de naeste feest: het naaste, aanstaande feest; zoo noemt Agnes den naderenden dag van haar martelaarschap; zult opgaen d'eerste trappen: in de eerste waarheden van de christelijke leer zult worden ingewijd.

18-19 's meesters stappen en heirbaen: de voetstappen op den weg van Christus, vgl. Joan. VIII, 12; heilbergh: berg des heils, berg des Heeren enz. bijbelsche uitdrukkingen voor de zaligheid.

21 heet geronnen: warm geloopen.

21-22 Vgl. I Cor. IX, 24 en II Tim. IV, 7.

24 eenen tack enz.: een palm van niet minder waarde.

25 zuighgenoot: zoogzuster.

27 't bancket der Engelen: de hemelsche vreugde.

30 vloten: vlot raken, drijven.

31 het rechte vaderlant: het echte, ware vaderland, de Hemel.

32 verlof: afscheid.

35 u en mynen geest bewust: u en mij bekend.

37 het beste pant der jaren: de maagdelijke jeugd.

40 Van 't dwaellicht wiert bekoort: door de heidensche dwaalleer zou worden verlokt.

41 Daer: terwijl.

42 oude: ouderdom, leeftijd; wulpsheit: jeugdige dartelheid, onbezonnenheid; zou: kan.

43 't En waerze: tenzij ze; ooghde: blikte; 't helder Lam: het onbezoedelde Lam Gods, Christus, met toespeling op Agnes' eigen naam en deugd.

45 Vgl. Is. LIVI, 4.

46 En kent, gelijck het proefde: en kent evenzeer als dat het ondervond.

48 schennissen: onteering; vier: de vuurproef.

[p. 454]

 

Uw Agnes is voor geen van deze drie bezweken.

50

Sophroons verliefde zoon heeft duizent minnetreken⁵⁰

 

Vergeefs te werck gestelt, en storte in 't quynend bedt;⁵¹

 

Dies myn onnoozelheit verdaeght wiert voor de wet,⁵²

 

En 's vaders rechterstoel; die (rustigh afgeslagen⁵³

 

Van 't maeghdenhart, alreede een liever opgedragen)⁵⁴

55

Het vonnis streeck, dat zoo een onverzetbre ziel⁵⁵

 

(Nadien de reinigheit haer ooge alleen beviel)

 

In Vestaes reine kerck, by 't eeuwigh vier, most waecken,⁵⁷

 

En 't schendigh lasterstuck des Christendoms verzaecken;⁵⁸

 

Of staen het geil gezicht, in 't schandelijck bordeel,⁵⁹

60

Ten spiegele, en ten doele, en als op stadts tooneel.

 

't Viel hardt een afgodin of schennis te verkiezen;

 

De ziel en 't lichaem, of de kuischeit te verliezen,

 

In 't lichaem: 't leste leet den allerminsten noot;⁶³

 

Hoewel dit harder viel dan d'allerhardtste doot.

65

Ick sprack: wat mooght ghy toch al van uw Vesta droomen?

 

't Zy die Saturnus baerde, of van hem afgekomen,⁶⁶

 

Eer maeght dan moeder heet; een kroon van toornen voert;⁶⁷

 

't Gespan der leeuwen toomt, en eene trommel roert.⁶⁸

 

Wy oogen op een Maeght en zeestar, t'effens moeder⁶⁹

70

Van 't wonderbare Kint, den zekersten Behoeder⁷⁰

 

Der menschen, die zoo licht zyn maeghden redden kan:⁷¹

 

Terwyl uw Vesta slaept, gelijck haer leeuwsgespan;⁷²

 

Dat noit zyn manen schudde, of heeft bestaen te brullen,

 

Daer nonnen, dagh en nacht, de blinde lampen vullen,⁷⁴

75

Met oly, die den nacht der doling niet verjaeght.

 

Wanneer men 't lichaem schent, zoo blyft de ziel noch maeght,⁷⁶

 

Door d'onbevleckten wil. De vierschaer raest, en dondert.

50 Sophroons: juister is Symphroons, zie noot op regel 2 van 't proza; minnetreken: minnestreken.

51 storte enz.: door Agnes' weigering werd de zoon ziek.

52 Daarom werd mijn onschuld voor 't gerecht gedaagd.

53 's vaders: nl. Symphroons.

54 Van: door; een liever opgedragen: aan een inniger geliefde, nl. Christus, geschonken.

55 onverzetbre: onverzettelijke, halsstarrige.

57 Vestaes reine kerck enz.: de tempel van Vesta op het Romeinsche Forum, waar zes Vestaalsche maagden het heilig vuur dag en nacht moesten bewaken.

58 't schendigh lasterstuck: het schandaal.

59 het... gezicht: voor het gezicht.

63 't leste enz.: lichamelijke schennis is minder dan schennis van de ziel.

66 Men kende twee Vesta's, éen de moeder, en éen de dochter van Saturnus; de eerste is de Aarde en de andere het Vuur.

67 Eer maeght dan moeder heet: Vesta, de maagdelijke godin der haardsteden, trad in het Romeinsche leven het meest op den voorgrond; een kroon van toornen: een stedekroon, omdat Vesta de beschermgodin van een stad was.

68 't Gespan der leeuwen toomt: Vesta werd dikwijls vereenzelvigd met de Phrygische godin Cybele, die werd voortgetrokken door een leeuwenspan; deze hemerking gelde ook ter aanvulling van de noot bij vs. 1437 van Peter en Pauwels; en eene trommel roert: dezelfde Cybele heet ook de uitvindster van trommel en fluit.

69 Wy: met klemtoon; een Maeght: een maagd bij uitstek, Maria; zeestar: maris stella, benaming van Maria in de kath. liturgie; t'effens: tegelijkertijd.

70 Kint: Jezus; Behoeder: Heiland, Salvator.

71 zoo licht: gemakkelijk.

72 Terwyl uw Vesta slaept enz. tot 75: Agnes bedoelt, dat alle verhalen over de heidensche godheden verzinsels zijn.

74 nonnen: maagden; blinde: die in het duister laten.

76 maeght: ongeschonden.

[p. 455]

 

Men voert, ten schimp, my om, van myn gewaet geplondert,⁷⁸

 

Maer niet van 's hemels gunst, die, al te wonderbaer,⁷⁹

80

Met eene blonde wolck van myn neervloeient hair

 

De bloode schaemte kleet; terwyl alle oogen blaecken⁸¹

 

Op my, een beelt gelijck, bespreit met gouden laken.⁸²

 

Zoo naeck ick Venus cel, daer my een kleet, van licht⁸³

 

En glans geweven, deckt voor 't ongetoomt gezicht.

85

De boelen staen verbaest, en vallen neêr, en bidden:⁸⁵

 

Maer 's Rechters wulpsche zoon komt vliegen, in het midden⁸⁶

 

Der overtuighde schare, en wil de handen slaen⁸⁷

 

Aen Agnes, maer een strael des blixems tast hem aen,

 

En smackt het zielloos lijck voor myne voeten neder.⁸⁹

90

Ick lever, door 't gebedt, den zoon zyn' vader weder.

 

Toen roemde een yeders tong den onverzierden Godt;⁹¹

 

Al t'onverdraeghelijck voor 't priesterlijcke rot⁹²

 

En offerwichelaers. gansch Rome is uitgelaten.⁹³

 

Van Agnes waeght het al, de marckten, en de straten.⁹⁴

95

De wichlaers schreeuwen: helpt dit ondier aen een zy.⁹⁵

 

Het steurt den ysren slaep des doots door tovery,⁹⁶

 

En ongoôn, opgeweckt door prevlen van gebeden.⁹⁷

 

Aspaes, de vooght der stadt, door 't oproer heen getreden,⁹⁸

 

En 's vollex dicken drang, en vreesselijck getier,⁹⁹

100

Veroordeelt my ten brant, ten aze van het vier.¹⁰⁰

 

Maer d'aengeblaze vlam, die eerst zoo breet gingk weiden,

 

Door Godts onzichtbre kracht, op myn gebedt, gescheiden,¹⁰²

 

Verzengt noch vel, noch vleesch, en zweeft rontom, en wort

 

Gebluscht van koelen dauw, uit 's hemels schoot gestort.

105

De hemel zeker wel rechtvaerdigh niet gehengde,¹⁰⁵

 

Dat d'uiterlijcke vlam beschadighde en verzengde

 

Het kuische lyf van my, wiens minneschuw gemoedt¹⁰⁷

78 geplondert: beroofd.

79 al te: hoogst.

81 blaecken: schitteren.

82 een beelt gelijck: zoo schoon en onbewegelijk; gouden laken: het goudblonde haar, dat Agnes omhult.

83 Venus cel: het bordeel (lupanar) op den Circus Agonalis, nu een kerk ter eere van de H. Agnes op de Piazza Navona.

85 boelen: wellustelingen.

86 wulpsche: hier in de tegenwoordige beteekenis van wellustig.

87 overtuighde: nl. van de waarheid der Christenleer.

89 het zielloos lijck: hem als een ontzield lichaam (lijck = lichaam).

91 onverzierden: onverzonnen, waarachtigen.

92 't priesterlijcke rot: de heidensche priesters.

93 offerwichelaers: augures en haruspices, die uit de ingewanden der dieren en de vlucht der vogels den wil der goden opmaakten.

94 waeght: gewaagt; het al: alles, iedereen.

95 helpt aen een zy: maakt van kant.

96 steurt: verstoort; den ysren slaep des doots: den onverbreekbaren dood, verstoord nl. door Agnes' ten leven opwekking van Symphronius' zoon, vs. 90; tovery: de Christenen werden geregeld van tooverij beschuldigd. Ambrosius heeft: ‘Omnes aruspices.... una voce clamabant: Tolle magam, tolle maleficam’. (Alle wichelaars schreeuwden: weg met de tooveres, weg met de heks!). Acta SS. Jan. tom. II, p. 352.

97 ongoôn: onechte goden.

98 Aspaes, de vooght der stadt: Aspasius Urbis Romae Vicarius.

99 's vollex dicken drang: de dichte volksmenigte.

100 ten aze van het vier: tot voedsel van het vuur.

102 gescheiden: Ambrosius: ‘Statim in duas partes divisae sunt flammae’. (Terstond scheidden de vlammen zich in tweeën).

105 niet gehengde: stond niet toe.

107 wiens: ook voor 't vrouwelijk wier.

[p. 456]

 

Noit blaeckte van de torts des wellusts, en haer gloet.^106-108

 

d'Onstuimige gemeent, verbittert door dit wonder,

110

Aen 't hollen, heen en weêr, en smyt het bovenste onder,

 

En dreight den heelen staet: dies d'overste al vervaert,¹¹¹

 

Besluit de maegdekeel te speten aen het zwaert,¹¹²

 

Op dat het door haer bloet dit buldrende onweêr stille,

 

En velen te gevalle een ziel vergiete, en spille;¹¹⁴

115

Waer naer myn ziel verlangt, en wacht alle oogenblick

 

Den jongsten, om by Godt te varen zonder schrick.¹¹⁶

 

Ons Numentaensche hoef behoe myn kout gebeente.¹¹⁷

 

Maer Emerens, ick ken den aert van dees gemeente,

 

En uwen yver, naeu te houden van mijn lijck,¹¹⁹

120

En grafstede; och voor u een ongewisse wijck,¹²⁰

 

Zoo 't woest gepeupel u daer zuchten hoore, of weenen.

 

Ick hoor, of dunckt het my? een buy van hagelsteenen¹²²

 

Vast haglen op uw hooft. och zuster blyf er af,¹²³

 

Eer u de razerny begrave by myn graf;¹²⁴

125

Daer ghy in bloet gedoopt, en niet met waterdruppelen,¹²⁵

 

Den geest geeft, en al 't graeuw, om 't warme lijf, komt huppelen.

106-108 Deze gedachte, die ook voorkomt in het aan Vondel welbekende Vrouwelick Cieraet van St. Agnes versmaedt van J. Stalpert van der Wiele ('s Bosch, 1622): ‘Maer de leden, die den brand der wellustelinge hadden verwonnen, hebben oock int middel der vlammen verkoelinge gevonden’, gaat terug tot de Historia Passionis S. Agnetis Virginis et Martyris van Hroswitha van Gandersheim: ‘Sed corpus castum, nulla de sorde piandum, ardor carnalis quod non succendit amoris, ignis non laesit praesens nec tangere quivit’. (Maar het kuische, onbezoedelde lichaam, nooit door gloed van vleeschelijke liefde geblaakt, bleef ongedeerd en onberoerd van dit vuur). Migne, P.L. 137, blz. 1128.

111 dreight: bedreigt; d'overste: Aspasius.

112 speten: van spit, steken.

114 een ziel vergiete: lees: één ziel (tegenover: velen te gevalle); het denkbeeld van ‘bloed vergieten’ loopt hier over in een ‘ziel vergieten’; spille: verspille, verspele.

116 Den jongsten: nl. oogenblik, bij V. gewl. mann.; by: naar.

117 Ons Numentaensche hoef: de ouders van St. Agnes begroeven haar lijk in hun hoeve aan de Via Nomentana, waar nog altijd de basiliek van S. Agnes staat.

119 houden: weren.

120 ongewisse wijck: onzekere, onveilige schuilplaats.

122 hagelsteenen: steenen die neerhagelden.

123 Vast: reeds.

124 begrave by myn graf: het graf van de H. Emerentiana is inderdaad naast dat van S. Agnes in de kerk Sant' Agnese fuori le mura.

125 Volgens de leer der kath. Kerk sluit het martelaarschap het doopsel in, vgl. hierachter S. Katarine, vs. 6-17.