De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[p. 428]

[Brieven der heilige maeghden]

DE BEWERKING VAN DE HIER AFGEDRUKTE ‘BRIEVEN DER HEILIGE MAEGHDEN’ IS GESCHIED DOOR LECTOR B.H. MOLKENBOER O.P.

J.V. Vondels Brieven der Heilige Maeghden, Martelaressen verscheen in eerste uitgave bij Abraham de Wees, Boeckverkooper op den Middeldam, in 't Nieuwe Testament, Anno 1642. Deze uitgave wordt hier herdrukt, waarvan 't titelblad hiernaast typografisch is nagevolgd. (Unger: Bibliographie nr. 391).

Het motto Vicit Iter Durum Pietas is van Virgilius' Aeneïs, VI, 688 en wil hier zeggen: Haar godsvrucht kwam den harden weg te boven, in afwijking van den eigenlijken zin, door Vondel in zijn proza-vertaling weergegeven: ‘Heeft uwe liefde tot uwen vader dees zware reis afgeleit?’ (de vers-vertaling, VI, 1025 ongeveer 't zelfde). Het gebruikelijke putjes-vignet, voor 't eerst aangebracht op het titelblad van Maeghden, 1639 - het eerste door Abraham de Wees uitgegeven Vondelwerk - is hier vervangen door een blijkbaar opzettelijk ontworpen en gesneden prent, voorstellend twee symmetrische engelen met een palmtak, die een draperie vasthouden; daarop een doornekroon als omlijsting van een krans van rozen (als herinnering aan vs. 21-25 van de Opdraght van Peter en Pauwels wellicht Vondels eigen vinding), waarbinnen een cirkel van Cherubijntjes en middenin twee gekruiste palmtakken; boven den doek de duif van den H. Geest in stralennimbus.

Van dit vignet zijn ontwerper en plaatsnijder evenmin bekend als van de twaalf medaljons, die de Brieven illustreeren. Het vermoeden van Unger (Bibliographie, nr. 391), dat deze prenten aan een ander werk ontleend zijn, zal wel juist zijn. Tal van dergelijke hagiografische prentenbundels, vaak éen met Latijnschen en éen met Nederlandschen tekst, waren in de zuidelijke Nederlanden van de eerste helft der XVII^de eeuw in omloop. De artistiek middelmatige afbeeldingen van dezen bundel vertoonen allemaal in kleedij en faktuur een archaïsch karakter en gaan denkelijk op origineelen van ± 1600 terug, maar de versleten gravures zijn, misschien door den snijder van het vignet, zoo goed of zoo kwaad als het ging, opgescherpt. Alleen de Maria Magdalene schijnt er bijgevoegd. Het is de eenige van de twaalf prenten, waarvan de koperplaat ovaal is afgesneden en niet zooals de andere voorzien van een bijna weggeslepen omlijsting, terwijl ook de ingegraveerde heiligenaam ontbreekt. Het lijkt de navolging van een Italiaansch origineel met zwakke sporen (rechts beneden) van een weggekraste signatuur.^*) Ook valt het op, dat Vondel de schrijfwijze der ingegrifte namen niet overal gevolgd heeft: S. Agatha wordt S. Aeght, S. Barbara S. Barber, Sancta Agneta S. Agnes, Sancta Cicilia S. Caecilia, S. Lucya S. Lucy, Sancta Catharina S. Katharine.

Wat de bronnen betreft: het komt mij voor, dat de dichter in hoofdzaak uit de Getijden van het Roomsche Brevier geput heeft. Van de Acta Sanctorum der Bollandisten verschenen de eerste deelen in 1643, juist een jaar na de uitgave der Brieven; maar behalve bij de Kerkvaders en oud-christelijke dichters kon Vondel in tal van hagiografische verzamelwerken zooals van Metaphrastes, Lipomanus, Surius, Rosweydus, die hij met en zonder prenten voor 1640 zag verschijnen, het noodige vinden, dat hij intusschen lang niet allemaal heeft benut. Hier en daar, bijv. in S. Aeght, gaf hij de voorkeur aan mythologische uitbreidingen, die de lektuur dezer Brieven niet gemakkelijker maken.

Behalve op het klassiek model van Ovidius' Heldinnebrieven (dit deel, blz. 327), die Vondel volgens Brandt (Leven, ed. Verwijs, blz. 62) opzettelijk vertaalde ‘om door dat middel den geestigen zwier van zulk Ovidiaansch briefschryven in 't hooft te krygen’, mag de dichter het oog hebben gehad op Sacrarum Heroidum Epistoloe van Joannes Vincartius S.J. (MDCXL, Tornaci), dat intusschen geen nadere overeenkomst met Vondels werk toont dan dat het één brief heeft ‘Theodora Didymo’ (blz. 87), één ‘Lucia Scotiano’ (blz. 101) en één ‘Barbara Dioscoro’ (blz. 115). Voor het bronnenonderzoek van dit werk dank ik welwillende hulp aan eenige studenten van de Nijmeegsche Universiteit.

*) De in deze uitgave opgenomen reproduktie van Maria Magdalena geschiedde naar het beeld van de eerste en naar de omlijsting der latere uitgaven.

[p. 429]

J.V. Vondels
Brieven Der Heilige Maeghden, Martelaressen.

Vicit Iter Durum Pietas.

t'AMSTERDAM, Gedruckt by Dominicus vander Stichel.

Voor Abraham de Wees, Boeckverkooper op den Middeldam, in 't Nieuwe Testament, Anno 1642.

[p. 430]

Opdraght Aen de Heilige Maeght.^*

Wie zal ick best mijn Maeghdepalmen wyden?^{vs. 1}

Wie beter dan de Hemelkoningin?²

Wat Geest blaest my dit Kerckorakel in?³

O Phoenixmaeght! o Moeder van 't verblyden!⁴
Al zit ghy, op een wolck van Seraphinnen,⁵

Zoo diep, in 't gout van 't albezielend licht

Der Godtheit, met uw stralende aengezicht;

Dat Cherubyns beloncken, en beminnen;
Dat d'Engelen bewieroocken, en eeren,

Met Englezangk, en galm van 't zaligh koor;^5-10

Noch dringt de strael van uw genade door¹¹

Dees duisternis; waer in wy ons verneeren,¹²
Voor uwen troon; vergult met rijcker zonnen

Dan 't middaghlicht, dat 's avonts onder gaet.

Vw ootmoet komt het nedrigh hart te baet.

Door ootmoet hebt ghy zelf Godts hart gewonnen.^15-16
Ghy spant de kroon, o puickkroon aller vrouwen!¹⁷

De loftrompet van uw benijde Faem¹⁸

Vult hemel aerde en zee, met uwen naem;¹⁹

Een naem, waer in wy Christus kercken bouwen.
Vw tittel blinckt, in 't voorhooft zijner kercken

En kooren, als een zegen, voor ons oogh.^20-22

* In 't opschrift: De Heilige Maeght: staande uitdrukking der Katholieken ter aanduiding van Maria, de moeder van Jezus, maagd gebleven in haar moederschap.

vs. 1 Maeghdepalmen: de geestelijke overwinningen van de hier behandelde maagden en martelaressen.

2 Hemelkoningin: Regina caeli, een der vele titels van Maria in de kath. liturgie.

3 dit Kerckorakel: deze plechtige uitspraak, nl. van vs. 2, als antwoord op de vraag van vs. 1.

4 Phoenixmaeght: geheel éénige en boven allen uitblinkende maagd; Moeder van 't verblyden: Causa nostrae laetitiae, in de kath. liturgie.

5 op een wolck: in een stoet van Serafijnen, die Maria op de schilderijen van Rubens en Murillo als een wolk omringen.

5-10 Vgl. ‘Exaltata es sancta Dei Genitrix super choros angelorum ad caelestia regna’, (Verheven zijt ge, heilige Moeder Gods, boven de engelenkoren tot het Hemelrijk) kath. liturgie.

11 genade: goedheid.

12 Dees duisternis: de wereld, vgl. ‘Profer lumen caecis’ uit de hymne Ave maris stella.

15-16 ootmoet vgl. Luc. I, 48.

17 vgl. Luc. I, 42.

18 Naar Aeneïs IV, 173-v.v. stelt Vondel de Faam (Fama) gewoonlijk als een persoon voor; benijde Faem: nl. door hen, die zich tegen de Maria-vereering verzetten.

19 Dit in Phil. II, 10 van Jezus' naam gezegde past Vondel op den naam van Maria toe.

20-22 Alle katholieke kerken worden gebouwd ter eere van God en Christus; maar buitendien wordt elk kerkgebouw aan een bizonderen heilige toegewijd; deze heilige heet dan de patroon of titelheilige, kortweg de titel (tittel) der kerk. Zoo hebben vele kerken den titel van Maria, in den Baroktijd vaak in den gevel ('t voorhooft) of inwendig in den koepelring (kooren) aangeduid.

[p. 431]

 

Mijn note rolt te laegh: ghy rijst te hoogh.

 

Wie kent de maet van al uw wonderwercken?²⁴

25

Zoo kleet of been ja schim van lager Heiligh,²⁵

 

In stroom, in lijck, en kranckbedt, wondren werkt;^25-26

 

Wie zweeft zo laegh, dat hy de kracht niet merckt

 

Van uw gebeên; een toevlught wis en veiligh.^27-28

 

Ghy, teelster van den eenighsten Behoeder,

30

Hebt, daer ghy heerscht, bekleet met majesteit,

 

Noch uw natuur en aert niet afgeleit;

 

Maer houdt uw Recht, gelijck Godts rechte Moeder.^29-32

 

Ghy kunt meer gunst, by uwen Zoon, verwerven,

 

Dan Hester, by den Oosterschen Monarch.³⁴

35

Het Kruis-lam zagh u, op den Dootshooftbergh;³⁵

 

Daer ghy de zon, om uwen Zoon, zaeght sterven.³⁶

 

Ghy vlughte, voor den kindermoort des vorsten,³⁷

 

Met Davids zoon, bewaerder van Godts Zoon³⁸

 

En Moeder; die haer' mont leide op de koon

40

Van 't heiligh Kint, gezooght met maeghdeborsten.^39-40

 

't Orakel, naer wiens stem het al moet hooren,⁴¹

 

Dronck met die melck der kuische Moeder in

 

Haer liefde, die, gewortelt in zijn' zin,⁴³

 

Zijn hart noch raeckt, in 't hooghste koor der kooren.⁴⁴

45

Zoo ras de Maeght, of't hemelmaeghde-teecken,

 

Het licht gevoelt, en gaet van 't licht bevrucht,

 

Dan matight zy den strael, die flus de lucht⁴⁷

 

Verbrande, en, uit den Leeuw, op 't hooft quam steken:^45-48

24 wonderwercken: mirakelen.

25 schim: schaduw; lager Heiligh: lagere Heilige; daar Maria als de koningin van alle heiligen vereerd wordt, heeft deze uitdrukking hier zin.

25-26 Algemeene aanduiding van wonderen, door heiligen van O. en N. Testament verricht.

27-28 Toespeling op het, ‘Memorare’ van S. Bernardus: ‘Gedenk, o Maria, dat 't nooit gehoord is, dat iemand, die U aanriep, onverhoord bleef’ enz.

29-32 teelster: moeder; eenighsten Behoeder: de eenige Heiland en Bemiddelaar, is Christus, maar Maria blijft, ook in den Hemel, zijn moeder met alle moederlijke neigingen (natuur en aert) en alle moederlijke rechten; gelijck Godts rechte Moeder: als zijnde de ware en echte moeder van God (vgl. de rechte man op de rechte plaats); rechte is woordspel met uw Recht.

34 Hester: Esther, die bij den Perzischen koning Xerxes I, in den Bijbel Assuerus of Ahasveros genoemd, klementie pleitte voor haar stamgenooten, het Joodsche volk; van ouds duidden kerkelijke schrijvers Esther als een voorafbeelding van Maria, die bij Christus het menschdom voorspreekt.

35 Het Kruis-lam: het aan het kruis geslachtofferde Lam, nl. Christus; Dootshooftbergh: Kalvarië of Golgotha, d.i. schedelplaats, Matth. XXVII, 33.

36 de zon enz.: bij Jezus' dood viel er duisternis over 't land, Matth. XXVII, 45.

37 des vorsten: Herodes de Groote, die den kindermoord van Bethlehem uitschreef, waarvoor Maria en Jozef met het kind naar Egypte vluchtten, Matth. II, 13-18.

38 Davids zoon: de H. Jozef, vgl. Matth. I, 1-16 en Luc. III, 23-38; bewaerder van Godts Zoon en Moeder: Jozef heet in de kerkelijke traditie: custos Virginis en Filii Dei nutritius.

39-40 Deze plastische voorstelling beantwoordt aan de schilderkunst.

41 't Orakel, naer enz.: het Woord Gods, Christus, vgl. Matth. XVII, 5.

43 Haer liefde: de liefde tot haar.

44 't hooghste koor der kooren: der heemlen hemel, de woonplaats der Godheid, vgl. Ps. CXIII, 16.

47 flus: nog pas.

45-48 Als de zon in den dierenriem van den Leeuw, waarin ze het heetst is (met Juli), overgaat naar de Maagd, dan wordt ze koeler.

[p. 432]

 

Maer ghy, ô Maeght van koningklijcken zade!

50

In 't zwangergaen van 't goddelijcke pant,

 

Verkoelde, door uw vrucht, allengs den brant

 

Van Godts gerecht. ô zetel der genade!^49-52

 

Het was wat groots, dat d'eer der luchtgezanten⁵³

 

Verkondighde, aen 't altaer, hoe d'oude vrouw

55

En dorre struick dien Heiligh baren zou;

 

Gewyt van Godt, om boete en tucht te planten.^55-56

 

Noch grooter was 't, toen d'Engel quam ontvouwen⁵⁷

 

De wonderbaerste en aengebeên geboort,

 

Van brein noch oor begrepen noch gehoort;

60

Eer Godt u gaf zijn hant en staf te trouwen.⁶⁰

 

Hoe wemelden de Geesten, die vast drongen,⁶¹

 

Te Nazareth, om uwe Bruiloftscel!⁶²

 

Hoe bloo, hoe heusch ontfingt ghy Gabriël!

 

Wat bruilofts-liet hebt ghy hem nagezongen!⁶⁴

65

Een vlam ontstack terstont uw bruiloftskamer.⁶⁵

 

Godts Geest, een kracht, een Duifvan 't hemelsch dack⁶⁶

 

Omhelsde en kuste uw kuischeit, zonder vlack;⁶⁷

 

Die dronck het Woort. geen daeuw drupt aengenamer⁶⁸

 

Op 't leliblat. hoe wiert u toen te moede!

70

Schaemroode ziel, Godts wellust, hemelbruit.⁷⁰

 

Vw Bruigom leide u Godts geheimnis uit.⁷¹

 

Ghy kleede Godt, het Woort, met uwen bloede;

 

Den schoonsten van 't ontelbre tal der menschen.⁷³

 

Zoo zagh men hem, van Jesses struick en stam,⁷⁴

75

Te Bethlehem; daer hy te voorschijn quam,

 

't Beloofde zaet, begroet met zoo veel wenschen.⁷⁶

49-52 Evenzoo verkoelde de Moedermaagd, zoodra zij zwanger was, den gloed van Gods gerechtigheid; Maeght van koningklijcken zade: Maria stamde van koning David; zetel der genade: Maria was de begenadigde bij uitstek, Luc. I, 28; zij droeg Christus, de bron van alle genaden, en bovendien heet zij in de kath. opvatting de uitdeelster van Gods genaden aan de menschen.

53 d'eer der luchtgezanten: de engel, die aan Zacharias verkondigde, dat zijn hoogbejaarde vrouw een zoon zou krijgen, Luc. I, 11.

55-56 dien Heiligh: Joannes de Dooper.

57 Vgl. Luc. I, 26-v.v.

60 Versta: eer God de h. Geest zich met u verloofde en de Heer u tot hemelkoningin verhief.

61 vast: terstond.

62 Bruiloftscel: het maagdelijk vertrek, waar Maria de boodschap van haar moederschap ontving.

64 bruilofts-liet: Vondel kan hier gedacht hebben aan het ‘Magnificat’, hoewel Maria dat pas later uitsprak, Luc. I, 46-v.v.

65 Een vlam enz.: het vertrek werd door den engel verlicht.

66 Godts Geest, een kracht: ‘de H. Geest zal op u neerdalen, en de kracht van den Allerhoogste u overschaduwen’, Luc. I, 35; een Duif: bij den doop van Jezus verscheen de Heilige Geest als een duif, Luc. III, 22.

67 kuischeit, zonder vlack: Maria's onbevlekte maagdelijkheid.

68 Die: Maria's kuischheid wordt verpersoonlijkt in haar zelf, volgens de liturgie: ‘sancta et immaculata virginitas’, waarmee de Heilige Maagd wordt toegesproken; dronck het Woort: dubbele beteekenis: de H. Maagd nam het Woord Gods, dat de Engel sprak, op, en: zij ontving tegelijk het Woord Gods, den tweeden Persoon der H. Drieëenheid, in zich.

70 Schaemroode ziel: Maria's maagdelijke schroom bij de Boodschap, Luc. I, 34.

71 Vw Bruigom: Maria heet de bruid van den H. Geest; door den mond van den Engel verklaarde de H. Geest Maria het groot mysterie van haar moederschap, waarop zij instemde, Luc. I, 35-38.

73 Vgl. Ps. XLIV, 3.

74 Jesses struick: door Maria stamde Jezus van David, den zoon van Jesse of Isaï, Is. XI, 1.

76 Door de vele voorspellingen en vooraf beeldingen voorbereid zag het Joodsche volk verlangend naar den Messias uit.

[p. 433]

 

Vw zwangre Nicht vernam u naeu, van verre,⁷⁷

 

Of neegh, en groete u, Moeder van de bron⁷⁸

 

Des heils, en van de noit geschape zon.^78-79

80

Toen huppelde, in haer lyf, Godts Morgensterre:⁸⁰

 

Nu daelde een lucht, vol zangs, op Davids weyen;⁸¹

 

Die hoorden strax, op 't blaten van hun vee:⁸²

 

Den hemel eer: den ganschen aertkloot vre.⁸³

 

Hoe schitterden, hoe tuimelden Godts reien!

85

Drie Koningen versmaden d'aertsche hoven,⁸⁵

 

Op 't starrelicht, dat d'arme kribbe wyst,

 

En slechte Maeght, waer van de hooghmoet yst.⁸⁷

 

Zy offren Gode, in eenen stal verschoven.⁸⁸

 

Wat leerde u 't kint niet, binnen Iosephs drempel!⁸⁹

90

Hoe zocht ghy 't kint, zoo moederlijck bevreest!⁹⁰

 

Het zwerft rontom, weckt lycken, en geneest:⁹¹

 

Het stopt den mont der wyzen, in den tempel.⁹²

 

Geluckigh, die uw tyden moght beleven,

 

Dien gulden tyt, dat Godt, in 't vleesch, verscheen:

95

Noch zaliger ziet ghy zyn vleesch, en been,⁹⁵

 

Vw eigen vleesch, gekroont in 't ander leven.

 

Met wat een stoet en majesteit en zegen

 

Onthaelden u de Vader Zoon en Geest;

 

Toen ghy, van hier, ten hemel voert, te feest,

100

Langs hyäcinthe en langs turkoize wegen.¹⁰⁰

 

Ieruzalem scheen boven uitgelaten.

 

Het weerlichte al karbonckels, en robijn.

 

Ay starren, duickt, en zon en maneschijn,

 

Voor eeuwigh licht, saphier, en goude straten.^{97-104101-104}

105

Daer juicht het al, wat, van geen vleck geschonnen,¹⁰⁵

 

Het aenschijn keert naer u en 't zuiver Lam.

 

Daer kent men Godt, drie glanssen, eene vlam.¹⁰⁷

77 Vw zwangre Nicht: Elisabeth; vernam: ontwaarde.

78 Vgl. Luc. I, 39-v.v.

78-79 de bron des heils: Christus; noit geschape zon: de sol justitiae, Christus.

80 haer: Elisabeth; Godts Morgensterre: Joannes de Dooper, die als een ster de zon der gerechtigheid voorafging en van vreugde opsprong in den schoot van zijn moeder, toen Maria, zwanger van Jezus, haar begroette, Luc. l.c.

81 Davids weyen: de weiden rond Bethlehem, de stad van David, met de herders, vergelijk Lucas II, 9-14.

82 strax: terstond.

83 Den hemel eer enz.: ‘Glorie aan God in den hooge en vrede op aarde onder de menschen van goeden wil’, l.c.

85 Drie Koningen: de Wijzen uit het Oosten, Matth. II, 1-v.v.

87 slechte: arme, eenvoudige.

88 offren: brengen offergaven; verschoven: weggestopt.

89 Vgl. Luc. II, 40, 51, 52; Iosephs drempel: het huis van Joseph te Nazareth.

90 Vgl. ib. 42-50.

91 ‘Weldoende ging Hij rond’, Handel. X, 38.

92 wyzen: schriftgeleerden, die Jezus telkens aanvielen, maar even dikwijls beschaamd moesten afdruipen.

95 zyn vleesch, en been: zijn lichaam; Christus' verheerlijkt lichaam is in den Hemel.

100 hyacinthe: geelroode; turkoize: hemelsblauw; Vondels schildering is weer vol reminiscenties aan de schilderkunst.

97-104 Maria's ten-hemel-opneming.

101-104 Ieruzalem: de hemelstad, Openb. XXI, 9-v.v.; uitgelaten: van vreugde.

105 Vgl. Openb. XIV, 4.

107 Vgl. I Joan. III, 2; drie glanssen, eene vlam: de drie goddelijke Personen in de éene goddelijke Natuur, de H. Drieëenheid; Dante heeft: ‘Tre colori ed una continenza’, Par. XXXIII, 117.

[p. 434]

 

Geluckigh die Godts blijschap heeft gewonnen.

 

Terwyl wy dan noch, in dit dal der tranen,

110

Vast zuchten, om verquicking, voor de ziel;^109-10

 

Daer d'eerste slang ons naschiet op den hiel;¹¹¹

 

Daer 't zwaer valt, zich van zoet vergift te spanen:¹¹²

 

Zoo kome uw gunst, daer boven, ons te vordel.¹¹³

 

Wy offren u [versma geen offerhant,

115

Een ander brenge u gout, en diamant]

 

Wy offren u een' martelstarregordel:¹¹⁶

 

Geen' diereriem, waer door de zon haer streecken

 

Gedurigh houdt, de twalef maenden langk;

 

Maer riem, waer langs uw Kruiszon gaet haer gangk,¹¹⁹

120

Door 't jaer, omgort met zoo een twalefteecken:

 

De Borst, het Lam, het Orgel, zoet in d'ooren,

 

De Tang, de Leeuw, de Dolck, van bloet noch nat,

 

't Albast, vol geurs, de Helm, het Zwaerderadt,

 

De witte Duif, de Palmtack, en de Toren.^121-24

125

't Beteeckende is veel eer 't geen ick u wyë:¹²⁵

 

Dat overtreft 't borduursel myner schacht.¹²⁶

 

O Zeestar! licht my zoo, in 's weerelts nacht,¹²⁷

 

Dat IESVS troost my aenblicke in MARYE.^127-28

109-10 ‘ad te suspiramus in hac lacrymarum valle’ bidt de Liturgie in het Salve Regina; Vast: voortdurend.

111 d'eerste slang: de Paradijsslang, de duivel, die den eersten mensch verleidde en als gevolg van de erfzonde ook nu nog den mensch verzoekt.

112 zoet vergift: zonde; spanen: spenen, onthouden.

113 gunst: goedheid; vordel: voordeel, niet alleen om 't rijm, maar ook op grond van 't spraakgebruik schrijft Vondel zoo; het Hoogduitsch Urtheil kan hij tot Urthel hebben hooren maken.

116 martelstarregordel: een halssnoer (tegenover gout en diamant) van martelsterren, d.i. de maagden, die door haar martelie nu als sterren aan den hemel schitteren; het eene beeld roept het andere op en zoo vindt Vondel den geestelijken dierenriem.

119 uw Kruiszon: Christus, door wien de heiligen overwonnen, aan wien zij hun glans ontleenen.

121-24 De 12 maagdelijke martelaressen, door Vondel bezongen, zijn de 12 teekenen van den geestelijken dierenriem (van een innerlijke korrespondentie met de teekenen van den natuurlijken zodiac of zelfs met de 12 maanden is geen sprake); de Borst verbeeldt St. Aeght, het Lam: St. Agnes, het Orgel: St. Cecilia, de Tang: St. Appollonia, de Leeuw: S. Tekla, de Dolck: St. Lucy, 't Albast: St. Maria Magdalena, de Helm: St. Theodore, het Zwaerderadt: St. Katharine, de Duif: St. Eulalia, de Palmtack: St. Pelagia, de Toren: St. Barber.

125 Niet zoo zeer deze teekens, deze symbolen maar veel eer wat er door beteekend wordt, nl. zooveel vormen van kuischen maagdenmoed wijd ik U, Maria, toe.

126 't borduursel myner schacht: de versiering van mijn pen.

127 Zeestar: maris stella; licht: straal.

127-28 Versta: ‘Bestraal mij, o Maria, in den nacht dezer wereld, alzoo met uw licht, dat de vertroostingen van Jezus mij uit uw aanschijn toelachen’. Aldus Mr. F.J. Hoppenbrouwers in Straalkrans, Breda 1841.

[p. 435]

De Lofzangk.^*

Myn ziel ontvouwt nu 's hemels lof.

Myn geest, aen 't huppelen, heeft stof,
Om Godt, myn heil, op 't hooghst, te loven;
Naerdien myn ootmoet hem behaeght;^{vs. 4}
En hy zoo laegh, op eene maeght,
Zijn minste dienstmaeght, zagh, van boven.

Want alle tongen zullen my⁷

Nu zaligh noemen, even bly;
Naerdien d'Almaghtige dit wonder,⁹
Zyn grootste werck, in my besloot;
Een lot, uit zynen rycken schoot,
My toegevallen, in 't byzonder.

De Naem van IESUS, aengebeên⁺

Daer boven, hier, en hier beneên,
Is heiligh, heilzaem, uitgelezen;^13-15
En zyn genade breit zich uit,
Van stam tot stam, van spruit tot spruit,
In zoo veel zielen, als hem vreezen.

Godts krachtige arm heeft al 't gewelt¹⁹

Der trotse koppen neêrgevelt,
Verstroit, en uit den stoel gedreven;
't Ootmoedigh hart, uit stof en slyck
Der aerde, in top van 't hemelsch Ryck,
Door zyn ootmoedigheit, geheven.

Godt heeft, met volle en overmaet

Van gaven, 't hongrigh volck verzaet:
De zatte rycken, stout en krachtigh,²⁷
Liet hy nootdruftigh hene gaen;

* In 't opschrift: De Lofzangk: de in de kath. Liturgie als ‘Magnificat’ bekende hymne, door Maria gezongen bij haar bezoek aan Elisabeth, Luc. I, 46-55; Vondel heeft blijkbaar naar 't Vulgaat-Latijn vertaald, vrij getrouw maar met eenige uitbreiding.

vs. 4 Naerdien: nu, omdat.

7 alle tongen: alle talen, alle geslachten.

9 dit wonder: nl. de Menschwording in den schoot der Maagd.

+ [Randschrift:] Erasmus in d'uitbreidinge des zelven Lofzangs.

13-15 In de kantteekening doet Vondel een beroep op den bijbelkundigen Erasmus ter verantwoording van het feit, dat hij Maria hier een tekst van Paulus over den naam Jesus (Phil. II, 10) in den mond legt. Erasmus nl. schreef in In Evangelium Lucae Paraphrasis, Basileae, Joan. Froben. MDXXIII (ongepagineerd) in Cap. I op Luc. I, 49: ‘Caeterum illius [Dei] nomen erit ubique sanctum et adorandum, ad quod sese flectet omne genu, caelestium terrestrium et inferorum, per quod unum salus contigit universo mundo’. (Maar Gods naam zal overal heilig en aanbiddelijk zijn, voor welken alle knie zich buigt van de hemel-, aard- en helbewoners en door welken alleen de heele wereld heil geschiedt).

19 gewelt: macht.

27 zatte: verzadigde; stout: overmoedig.

[p. 436]

 

Nam Israël, zyn erfkint, aen,²⁹

30

En was aen zyn gena gedachtigh:

 

Gelyck de noit besmette mont,³¹

 

In 't zeeglen van dat erfverbont,

 

Zoo menige eeuwen van te voren,³³

 

Dien troost, den vader Abraham,

35

En alle telgen van dien stam,

 

Eeuw in, eeuw uit, had toegezworen.

 

 

Gloria Patri, & Filio, & Spiritui sancto.⁺

29 Israël, zyn erfkint: het Joodsche volk behoorde God van geslacht tot geslacht bizonder toe, vgl. Ps. LXXVII, 71.

31 de noit besmette mont: de nooit door leugentaal besmette mond, de mond van God, God zelf.

33 Zoo menige eeuwen: zoo menige eeuw.

+ Gloria Patri enz.: Eere zij den Vader, den Zoon en den H. Geest, de in de kath. Kerk van oudsher gebruikelijke doxologie als slot van psalmen en bijbelsche kantieken.