De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

Regelnummers proza verbergen

[p. 381]

Brief XIII Laodameia aen Protesilaus.^*

1 Laodameia, Aemons dochter, zent den Aemonischen man haren groetenis,^{r. 1-2} 2 en de minnares wenscht derwaert te gaen, waerwaert die gezonden wert. 3 men zeit dat de windt u in Aulis verlet. maer waer was die wint, toen ghy³ 4 van my vlughte? toen had de zee u 't roeien behooren te beletten. die 5 tydt waer 't onstuimige weder dienstigh geweest. ick hadde mynen man 6 meer kuskens gegeven en meer gezeit: en hebbe nu veel te zeggen. ghy⁶ 7 zyt my haestigh ontruckt, en in uw zeil waeide de wint, om wien niet ick 8 maer de schippers wenschten. de wint diende den schipper, niet de vryster.⁸ 9 o Protesilaus ick worde u uit den arm geruckt. en myn tong kon niet al 10 uitspreken tgeen zy u belasten woude. naulix kon ick zeggen: vaer wel.¹⁰ 11 Boreas hiel er op aen, en zette d'opgehaelde zeilen uit: en terstont was¹¹ 12 myn Protesilaes een stucks weghs hene. het luste my myn man naer te zien¹² 13 zoo lang ick zien kon: en volghde uwe oogen zoo lang met myn oogen 14 na. opdat ick uw zeilen moght zien, als ick u niet zien kon. ick hadde uwe¹⁴ 15 zeilen een lange wyl int gezicht, maer na dat ick u noch uw henegaende 16 zeilen niet langer zien kon, en dat ick meer niet zagh dan bare zee, verloor¹⁶ 17 ick oock het licht met u en d'avont vallende zeit men dat myn beenen van¹⁷ 18 flaeuwte bezweken. naulix kon myn schoonvader Iphiclus, naulix de afge- 19 leefde Acastus, naulix myn bedruckte moeder my met water sprenckelende 20 verquicken. zy toonden wel hun meedoogend hart aen my, maer vruch- 21 teloos: het verdroot my, dat my, ellendige de doot niet moght gebeuren.²¹ 22 en zoodra als ick weder bequam zoo bequam met eenen myn droefheit. een²² 23 rechtschape liefde knaeght het gemoedt. ick bekommer my niet om myn²³ 24 hair te laten kemmen, nocht het lust my een goude lakenskleet aent lyf te²⁴ 25 trecken. ick loop herwaert en derwaert, gelyck men gelooft dat de pries- 26 teressen doen die van den horendragenden Bacchus met een wyngaert-^26-27 27 stock bedeckt worden. de Phylacische Juffrouwen komen my aenspreken: 28 o Laodameia, treck het koningklycke gewaedt aen. ick quansuis zal zelf²⁸

* XIII Laodameia aen Protesilaus. Laodameia, dochter van Acastus en Astydamia wilde haar man Protesilaus, de zoon van Iphiclus, die door Hector was omgebracht, niet overleven. Zij smeekte voor haar dood zijn schim te mogen omhelzen en stierf in die omhelzing.

r. 1-2 Deze regels worden door de moderne uitgevers als onecht verworpen; Aemons dochter is een verkeerde vertaling van Haemonis, d.i. de Thessaliese.

3 Aulis: stad in Boeotië; verlet: ophoudt.

6 en hebbe nu: beter bij D.v.H.: ‘en ick had’.

8 de vryster: door D.v.H. veranderd in: ‘my die u beminde’.

10 belasten: opdracht geven, aanbevelen.

11 Boreas: de Noordenwind, die P. van Thessalië naar Aulis voerde; hiel er op aen: oefende aandrang (Lat. incubuit).

12 naer: na.

14 opdat: staat niet in de Lat. tekst.

16 bare zee: enkel zee.

17 d'avont vallende: absolute constructie: toen de avond viel.

21 gebeuren: ten deel vallen.

22 bequam: tot mij zelf kwam; het tweede bequam: herstelde zich, voelde ik opnieuw.

23 rechtschape: oprechte; het gemoedt: bij D.v.H. nauwkeuriger: ‘myn kuisch gemoedt’; ick bekommer my niet: ik draag geen zorg.

24 kemmen: Brabantse vorm van kammen.

26-27 horendragenden: vertaling van Bicorniger d.i. met de dubbele horen; wyngaertstock: de thyrsis; bedeckt: moet zijn geraeckt: (D.v.H.); Phylacische: van Phyllos, een stad in Thessalië.

28 quansuis: voor de leus, voor de schijn. Het geldt als vertaling van scilicet. Beter weergegeven door D.v.H.: ‘Hoe? zou ick purpere kleederen dragen?’

[p. 382]

29 purperzatte kleedren dragen? hy den oorloogh onder de muren van Troje²⁹ 30 voeren? ick zal myn hair kemmen? hy een helm opt hooft zetten? ick zal 31 nieuwe kleederen hy de wapens dragen? ick zal maecken dat men weet te 32 spreken van myne slordigheit die uwe zwarigheit nayvert, en wil droevigh³² 33 myn tydt overbrengen zoo lang d'oorloogh duurt. o prins Paris, Priams³³ 34 zoon, die schoon zyt door de schade van uw volk, ghy zyt zoo traegh een³⁴ 35 vyant, als ghy een quaet gast waert. ick wenschte dat ghy versmaet had 36 het aenzicht van Tyndars dochter, of dat uw aenzicht haer mishaeght hadde.³⁶ 37 o Menelaus die om de geschaeckte al te veel arbeits op den hals hebt:³⁷ 38 och hoe veele menschen zullen om uwe wraeck moeten treuren. o goden, 39 u bidde ick, keert dat ongeluckigh voorspoock van ons af: en myn man³⁹ 40 hange zyne wapens den wederkeerenden Jupyn ter eere op. maer ick⁴⁰ 41 schrick, zoo menighmael d'ongeluckige oorloogh my in den zin schiet: en 42 de tranen vloeien langs myn wangen gelyck sneeu dat in de zonne smilt. 43 Illium en Tenedos en Simois en Xanthus en Ida, zyn namen, die my bykans⁴³ 44 met hunnen klanck alleen verbazen. en de gast dorst haer niet schaecken⁴⁴ 45 ....... hy kende zyne krachten al te wel. hy quam, zoo 't gerucht gaet,⁴⁵ 46 heel in tgoudt uitgestreken, en droegh den ryckdom van Phrygien aen zyn⁴⁶ 47 kleederen, en met vloot van kryghsvolck wel verzien, dat in den oorloogh 48 geoeffent is, en een yeder brengt een deel van zyn onderzaten mede.⁴⁸ 49 o Menelaus, die de dochter van Leda tot een beddegenoot kreeght my docht .........................^49-50 50 ick reken dat deze dingen den Danaen kunnen hinderen. ick weet niet 51 voor welck eenen Hektor ick vreese. Paris zeide dat Hector met een ysere 52 vuist oorlooghde. wie dit wezen magh of niet, hebt ghy my lief, ghy zult 53 u voor dien Hector hoeden. prent zynen naem in uwe zinnen en gedachten. 54 als ghy desen schuwt, zoo gedenck anderen te schuwen: en denk vryelyck 55 dat er vele Hectors zyn. en pas te zeggen zoo menighmael ghy naer den⁵⁵ 56 stryt gaet: Laodameia belaste my zich voor hem te hoeden. indien 't vry^56-57 57 staet dat Troje van den Argoschen soldaet zal vernielt worden, zoo worde

29 purperzatte (Lat. saturatas murice): in purper gedrenkt, geverfd, als teken van de koninklike waardigheid.

32 slordigheit: verwaarlozing van het uiterlik; uwe zwarigheit nayvert: wedijvert met de moeielike omstandigheden waaraan gij blootstaat.

33 overbrengen: doorbrengen.

34 door de schade: door D.v.H. verbeterd in: tot schade; ghy zyt: in 't Latijn staat een conjunctief, dus: ‘ick wensch dat ghy’ (D.v.H.).

36 Tyndars dochter: foutieve vertaling van Taenariae, d.i. Taenariese, Lacedemoniese (naar kaap Taenaros). Bedoeld is: Helena.

37 arbeits: moeite, zorgen.

39 voorspoock: voorteken.

40 wederkeerenden: door D.v.H. verbeterd in wedervoerenden. Jupiter redux werd vereerd als de god die de terugkeer bevorderde; hange op: nl. als offer in de tempel.

43 Tenedos: een eiland bij de kust van Troie; Simois en Xanthus zijn de tweeling-rivieren die Troje omringen; Ida is de bekende berg waar Paris zijn oordeel uitsprak.

44 verbazen: verbijsteren; de gast: Paris.

45 D.v.H. vult aan: ‘had hy geen kans gezien om zich te beschermen’.

46 uitgestreken: uitgedost.

48 D.v.H. vertaalt: ‘en hy had een gevolgh dat een goedt deel van zyn ryck uitmaeckte’. In de Lat. tekst wordt dit vers als onecht beschouwd.

49-50 Deze verzen heeft Vondel niet begrepen. D.v.H. vertaalt juist (met weglating van Ledaea: dochter van Leda): ‘Ick vermoede, o zuster van Kastor en Pollux, dat gy hier door verwonnen zyt, en meen oock dat de Griecken hier uit hun schade zullen voelen’.

55 pas: zorg er voor.

56-57 zich voor hem te hoeden: is onjuist vertaald. Ook de vertaling van D.v.H. ‘dat ick my voor haer sparen zou’ is niet juist. Er staat in 't Latijn: haar te sparen. Hij moest nl. begrijpen dat zij hem niet overleven zou; vry staet: vertaling van Si fas est, d.i. indien de goden gedogen. D.v.H. vertaalt: ‘Indien 't vast staat’; den Argoschen soldaet: de Griekse strijders.

[p. 383]

58 het vernielt als ghy slechts ongequetst blyft. Menelaus vechte zelf, en 59 streve recht tegens den vyand aen: om Paris t'ontschaecken, tgeen hy⁵⁹ 60 hem eerst ontschaeckte. hy vall'er op aen, en legge in 't harnas gelyck^60-61 61 in de zaeck boven hem. het past den man zyn vrouw midden onder de 62 vyanden te zoecken. uw zaeck is anders als zyne gelegen. pas maer⁶² 63 dat ghy'er het leven afbrengt: en dat ghy uwe joffrouw weder in haren 64 medoogenden schoot mooght thuis komen. o Dardaniers, u bidde ick,⁶⁴ 65 verschoon uit zoo veel vyanden eenen man. hy stryt dapperst van allen;⁶⁵ 66 die met groote liefde stryt. laet anderen vechten, Protesilaus minnen. ick 67 woude hem, ick beken het, te rugge roepen: en myn gemoedt zeide het. 68 myn tong stamelde door het voorspoock. toen ghy uw vaders poorte uit⁶⁸ 69 naer Troje woudt gaen, ghy stiet tot een teecken uwen voet aen den⁶⁹ 70 drempel. ick, dit ziende, zuchte, en sprack in my zelve: ick wensch dat dit 71 een teecken van mijns mans wederkomste zy. dit verhael ick u nu, op dat 72 ghy niet al te moedigh int vechten zyt. alle myn vreeze moet hier in wint⁷² 73 en roock verdwynen. oock weet ick niet wien het lot met een onrecht-^73-74 74 vaerdigen doot dreight, dien eerst zynen voet op den Trojaenschen bodem 75 zal zetten. ongeluckigh is zy, die d'eerste zal haer mans verlies betreuren. de 76 Goden gunnen dat ghy u niet al te dapper toont. laet u schip onder duizent⁷⁶ 77 het duizentste wezen, en nu het leste na het overvaren in 't water dryven.⁷⁷ 78 dit vermaen ick u te voren: ga de leste uit den schepe. 't is u vaderlant niet, 79 daer ghy naer toe spoeit. als ghy aenkomt ..........⁷⁹ 80 en springt haestigh op den oever. het zy de zon onder of boven de kim 81 is, o myn droefheit ghy komt my daegh ghy komt my by nacht aen.⁸¹ 82 nochtans eer by nacht dan by daegh, de nacht is aengenaem voor de 83 maeghden, die met haren hals in den arm slapen. ick vang int ongehuwde⁸³ 84 bedde eenen valschen slaep: valsche blyschap vermaeckt my, terwyl ick de⁸⁴ 85 warachtige ontbere. maer waerom bejegent my uw gedaente zoo dootsch?⁸⁵

59 streve aen tegens: valle aen; ontschaecken: ontroven, ontnemen.

60-61 Door D.v.H. aldus verduidelikt: ‘en verwinne hem met de wapenen, dien hij in de rechtvaerdigheit zyner zaeck verwint’.

62 pas: zorg.

64 medoogenden: vertaling van pios, d.i. getrouw (als echtgenote); Dardaniers: Trojanen.

65 man. Hier achter liet Vondel twee verzen onvertaald, die D.v.H. invoegde: ‘op dat myn bloet niet vloeie uit zyne wonden. Hy is de man niet, dien het voege met den blooten degen te vechten, en zynen vyant verwoedelyck in te vliegen’.

68 door het voorspoock: door D.v.H. verbeterd in: ‘uit vrees van een quaedt voorteken’.

69 een teecken: bij D.v.H. ‘een quaedt teken’.

72 moedigh: overmoedig (Lat. animosus); moet: moge.

73-74 Door Vondel niet begrepen. D.v.H. vertaalt: ‘Oock dreigt het straffe noodlot ick weet niet wien met de doot, die de eerste der Griecken zynen voet op den Trojaenschen bodem zetten zal’. Dat noodlot trof juist Protesilaus.

76 gunnen: mogen gunnen.

77 en nu het leste enz. Onjuist vertaald. D.v.H. enigszins vrij, maar juist: ‘en het leste als vermoeit komen aandryven’.

79 De open gelaten plaats vult D.v.H. aldus aan: ‘Als gy wederkomt, zet dan riemen en zeilen by’.

81 Dichterlike vertaling, maar niet overeenkomstig de Latijnse tekst, waar dolor geen vocatief is. D.v.H. vertaalt: ‘gy streckt my tot droefheit nacht en dagh’.

83 met haren hals in den arm: beter begrepen door D.v.H., die vrij vertaalt: ‘die in de armen van haer lief slapen’. In 't Latijn staat: wier halzen rusten op een ondersteunende arm. Ook de volgende zin begreep V. niet. Er staat: ‘Ick tracht in het eenzaem bedde naer verzierde (d.i. bedriegelike) droomen’ (D.v.H.).

84 vermaeckt my: maakt mij gelukkig.

85 hejegent: treedt tegemoet.

[p. 384]

86 waerom vallen uwe woorden zoo klaghtigh? ick spring uit den slaep, en⁸⁶ 87 aenbidde het nachtspoock. geen Thessalisch altaer ontbeert mynen roock.⁸⁷ 88 wy wieroockten, en storten er tranen onder, die eenen glans van zich^88-89 89 geven, gelyck de vlam zich plagh te verheffen, als men er wyn in goot. 90 wanneer zal ick quynende u na uwe wederkomst in myn armen nemende 91 myn blyschap ontbreidelen? wanneer zult ghy met my in een bedde ge-⁹¹ 92 paert my uwe doorluchtige daden vertellen? 't welck my zal lusten aen⁹² 93 te hooren als ghy 't my verhaelt. ghy zult my evenwel vele kuskens stelen, 94 vele kuskens geven. de woorden des aerdigen vertellers houden hier altyt^94-95 95 stant. een tong is vaerdiger ............... 96 maer wanneer Troje my in den zin komt: dan komen my de zee en de winden 97 in den zin: dan ontzinckt my myn moedt overwonnen van vreeze. dit ont- 98 roert my oock, dat de winden den schepen het uitloopen behinderen, dat de^98-99 99 zee onwilligh is voor degene die zeilree leggen. wie wil naer zyn vaderlant 100 wederom keeren, wanneer het in den windt is? wanneer men in weerwil¹⁰⁰ 101 der zee van zyn vaderlant afgevaren is. Neptuin zelf laet niet toe naer¹⁰¹ 102 zyne stadt te varen. waer streeft gy hene? keer elck weder naer zyn huis 103 toe. waer streeft ghy hene, ghy Danaen? luistert naer de winden, die het¹⁰³ 104 verbieden. 't is een Godt die dit belet, en geen haestigh geval. wat zoeckt¹⁰⁴ 105 men door zoo zwaer een krygh te winnen, als een snoode overspeelster? 106 o Inachische schepen, keert weder terwyl ghy noch kunt. maer waerom¹⁰⁶ 107 herroep ick deze dingen? het voorspoock der wederroepende zy verre¹⁰⁷ 108 van ons. een smeeckende luchtje het water slecht maeckende, begunstige¹⁰⁸ 109 u. ick benyde de Trojaninnen datze hare lycken zoo bedruckt aenzien,¹⁰⁹ 110 en de vyant zal niet verre van der hant wezen. de nieugetroude vrouwe¹¹⁰ 111 zal met hare eige handen haren dapperen man den helm op 't hooft zetten, 112 en uitheemsche wapens geven. zy zal hem wapens geven, en terwyl zy¹¹² 113 hem wapens geeft, zal zy tegelyck hem kuskens ontrooven. dit slagh van¹¹³ 114 gedienstigheit zal hun beide zoet smaecken. en zy zal haren man uitgeley

86 vallen klaghtigh: klinken klagend.

87 het nachtspoock: de nachtelike verschijning van de zielen der afgestorvenen; mynen roock: mijn offers.

88-89 die eenen glans van zich geven: bij D.v.H.: ‘die de vlam doen opflikkeren’.

91 ontbreidelen: de vrije loop laten.

92 't welck: hierna voegt D.v.H. in: schoon; Latijnse constructie; al zal het mij lusten dat aan te horen.

94-95 houden stant: blijven staan, di.i. worden gestaakt. Bij D.v.H. duideliker: ‘Het verhael staet gevoegelyck hier onder stil’; D.v.H. vult aan: ‘De tong, hier door opgehouden, is te gretiger om voort te gaen’.

98-99 behinderen: verhinderen; dat de zee enz. Nauwkeuriger bij D.v.H.: ‘gy wilt in zee steken in weerwil der wateren’.

100 wanneer het in den windt is: als hij de wind tegen heeft; wanneer men enz. Er staat: ‘en gy steeckt van uw vaderlant af, daer de zee zelf het verbiedt’.

101 Neptuin: Neptunus had met Apollo de muren van Troje gebouwd.

103 Danaen: het Latijn heeft een meervoud: Griecken.

104 een Godt: Neptunus, die Troje wil redden; haestigh geval: plotseling toeval.

106 Inachische: Griekse. Inachos was de eerste koning van Argos.

107 herroep ick deze dingen. Onjuiste vertaling, door D.v.H. gehandhaafd. De bedoeling van de Latijnse tekst (revoco) is: roep ik u terug?; voorspoock: vertaling van omen: voorteken; der wederroepende: in Vondel's tekst stond revocantis; beter is de lezing: revocaminis: van het terugroepen.

108 een smeeckende luchtje: een zacht, strelend windje; slecht: vlak.

109 zoo bedruckt aenzien: in Vondel's tekst stond: sic conspicient. D.v.H. volgt de betere lezing si: ‘die, als zy de lycken van hare mannen zullen zien.’

110 van der hant: weg.

112 uitheemsche: in de Latijnse tekst: Dardaniese, di.i. Trojaanse.

113 slagh: soort, wijze.

[p. 385]

115 doen, en belasten weder te keeren, en zeggen: zie dat ghy die wapens 116 Jupyn ter eere ophangt. hy met zich nemende de bevelen zyner joffrouw,¹¹⁶ 117 zal voorzichtigh vechten, en te rugh naer huis dencken, en zy zal des 118 wederkeerendens beuckelaer afdoen, en den helm ontstricken, en tver-¹¹⁸ 119 moeide lichaem in haren schoot ontfangen. wy zitten hier twyfelmoedigh, 120 de bekommerde vrees dwingt ons te gelooven dat het al gebeurt is, tgeen¹²⁰ 121 gebeuren kan. terwyl ghy evenwel in een andere werelt als een krygsman¹²¹ 122 den oorloogh voert, zoo heb ick een wassenbeelt, waer in ick uw tronie¹²² 123 zie. wy hebben dat gesmeeckt, dat tgeen wy u schuldigh waren toege-^123-24 124 sproken: ick omhels dat beelt. geloof my, ick zie 'er wat meer dan een 125 beelt in. doe het was spreken, 't zal Protesilaus zyn. hier op blyf ick 126 staeroogen, en houde het in stede van mynen rechten man in mynen schoot,¹²⁶ 127 en klaegh 'er tegens, gelyck of het my antwoorden kon. ick zweer by uwe 128 wederkomst en uw lichaem en myne goden, en by d'evengelycke tortsen 129 van gemoet en echt, en by uw hooft twelck ick zie gryze hairen zetten en¹²⁹ 130 dat ghy er met u moet afbrengen. dat ick, waer ghy geroepen wort, als¹³⁰ 131 een gezellin u by zal komen; of tgeen ick helaes vrees, of tgeen ghy na¹³¹ 132 my zult zyn. de leste brief sluit ick met een gering bevel: draegh zorgh¹³² 133 voor my; draegh zorgh voor u zelven.

116 ophangt: vrij vertaald (vgl. r. 40), in 't Latijn: terugbrengt.

118 beuckelaer: schild.

120 al: alles.

121 werelt: werelddeel.

122 tronie: gelaat.

123-24 gesmeeckt: liefkozend aangesproken; dat (hebben wy) toegesproken: toegevoegd. D.v.H. verduidelikt: ‘Dat bejegen ick vriendelyck, dat zeg ick woorden die ick u schuldigh ben’.

126 staeroogen: strak, aandachtig beschouwen.

129 van gemoet en echt: woordelike vertaling van: animi coniugiique, waarin animus betekent: gezindheid, en in dit verband: liefde; twelck ick zie gryze hairen zetten: onjuiste vertaling; bij D.v.H.: ‘dat ick wensch grys te zien’, d.w.z. een hoge ouderdom toewens.

130 met u: vertaling van quod tecum, in moderne uitgaven door mox tutum vervangen; dus: dat gij weldra veilig moogt terugbrengen; moet: moogt.

131 of tgeen: enz. Deze plaats heeft Vondel niet begrepen. D.v.H. vertaalt nauwkeurig: het zy gy (dat ick helaas vrees) hetzy gy behouden zult zyn’, eig. mij zult overleven. Wat tussen haakjes staat, is een eufemisme voor: omkomt

132 de leste brief: er staat Ultima epistola d.i. het slot van de brief; de laatste zin moet eigenlik luiden: ‘zoo gy zorgh voor my draegt, zoo draeg zorgh voor u zelven’ (D.v.H.). Deze laatste twee verzen worden in de Latijnse tekst als onecht verworpen.