De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[p. 130]

Het vyfde bedryf.

Ruben:

 

De Madianners slaen, in d'omgelege vlecken,^{vs. 1191}

 

Hun leger. och hoe lang viel my dat langsaem trecken.¹¹⁹²

 

De middaghzon, die uit het toppunt nu recht neêr¹¹⁹³

 

Op 't hooft steeckt, gloeit als vier, en lijdt geen schaduw meer.¹¹⁹⁴

1195

Nu hoop ick rust dees hey beschut voor alle kommer.¹¹⁹⁵

 

Elck wijckt de hitte, of slaept, gedeckt van koele lommer.¹¹⁹⁶

 

'k Verneem de broeders niet, noch mensch, noch mensgelijck,¹¹⁹⁷

 

Waer ick mijn oogen draey. ô Godt, der vromen wijck,

 

Sterck Ruben, zegen hem, laet dezen toght gelucken;

1200

Dat hy zijn' broeder magh den muil des doots ontrucken,

 

Met deze koorde. ô Godt, neem Joseph in uw schut.¹²⁰¹

 

Van blyschap springt mijn hart, in Godts naem, naer den put.¹²⁰²

 

Maer Ruben, zie wel toe, en spreeck bedeest, en zachter.¹²⁰³

 

Doorsnuffel dit gewest: misschien schuilt yemant achter

1205

Dit kreupelbosch: zie toe. hoe vrees ick voor gevaer.

 

'k Verneem 'er niets, Godt lof. 'tgaet wel, de baen is klaer.¹²⁰⁶

 

Daer hangt het touw wel vast. laet schieten naer beneden.

 

Op Joseph, klim, 't is tijt. hoe siddren al mijn leden.

 

'k En hoor geen stem. wat raet? of ick wat luider riep?¹²⁰⁹

1210

Hy viel misschien in slaep van 't schreien, en 't is diep.

 

Nu broeder, klim, 't wort tijt. zy moghten ons betrapen.¹²¹¹

 

Op broeder, op 't wort tijt. Godt hoede ons voor zulck slapen.

 

Mijn broeder, broeder, hoor. hy slaept zoo zwaer als loot.

 

Mijn liefste broeder hoor. och Joseph is al doot:

1215

Hy slaept den langen slaep: ick geef den moedt verloren:¹²¹⁵

 

Want niemant slaept zoo vast, of most dat roepen hooren;

 

En schreeuw ick hemelhoogh, mijn stem magh my verraên.¹²¹⁷

 

Helaes, waer bergh ick my? och wat gaet Ruben aen?¹²¹⁸

 

Ick heb dat kint verzuimt: het zat te lang gevangen.¹²¹⁹

1220

Wie weet, of niet vergif van padden of van slangen,

 

Den jongen heb verstickt, in slijm en boozen stanck.¹²²¹

 

Och wroeght u 't hart niet? ja het moet mijn leven langk

vs. 1191 Madianners: Arabieren, als afstammelingen van Madian (vgl. vs. 1131); vlecken: gehuchten.

1192 leger: kamp.

1193 toppunt: zenith.

1194 vier: vuur; lijdt: duldt.

1195 kommer: stoornis (door de karavaan).

1196 wijckt: ontwijkt.

1197 Verneem: bemerk; mensgelijck: iets dat op een mens gelijkt.

1201 schut: bescherming.

1202 in Godts naem: vertrouwende op Gods hulp.

1203 bedeest: minder luidruchtig.

1206 de baen is klaer: de weg is vrij.

1209 of: als ik eens.

1211 betrapen: betrappen, verrassen.

1215 geef verloren: geef op.

1217 magh: zou kunnen.

1218 wat gaet Ruben aen: wat overkomt mij.

1219 verzuimt: in de steek gelaten.

1221 slijm: slijk; boozen: verderfelike.

[p. 131]

 

My wroegen. zal ick gaen dien ouden man bedroeven,

 

Met zulck een leide mare? ick wil van alles proeven,¹²²⁴

1225

En daelen in dien kuil, en gruwelijcken schoot;¹²²⁵

 

Op dat ick Joseph visch, 't zy levendigh of doot.¹²²⁶

 

Mijn Godt, waer leit mijn broêr? mijn Godt, ick scheur mijn kleeren.¹²²⁷

 

Mijn God, waer dwaelt mijn broêr? komt wolven leeuwen beeren,

 

Spalckt op, spalckt op uw keel, en vreesselijcken mont.¹²²⁹

1230

Verslint den broeder vry, die eerst zijn' broêr verslont.

 

Verzaet u met dit lijf, in holen en speloncken.

 

Drinkt Rubens bloet: hy heeft zijn broeders bloet gedroncken.

 

Maer och ghy dieren, och ghy hoort niet eens naer my.

 

De wildernissen zijn medoogener als wy:¹²³⁴

1235

Zy sparen menschen: zy verschoonen zelf het leven¹²³⁵

 

Der menschen, die 't gediert den naem van dieren geven,

 

En die zelfs dieren zijn, en tigers in den aert.¹²³⁷

 

Komt broeders, dempt den put: ick ben de zon niet waert.

 

De zon magh zulck een' vloeck noch ondier niet beschynen.¹²³⁹

1240

Het gras en loof verdort, de blyde bloemen quynen,

 

Waer ick mijn' adem hael: of legh ick in den kuil?

 

Of heeft een luipert my gegrepen in zijn' muil?¹²⁴²

 

O tiger, bijt niet toe: ick ben niet waert te sterven,

 

Noch tot een graf uw' buick uw ingewanden t'erven.¹²⁴⁴

1245

Waer ben ick? schijnt de zon? of schijnt de bleecke maen?

 

Nu sterf. neen, sterf noch niet: ghy moet noch dwaelen gaen,

 

Gaen zien, waer Joseph dwael, waer Joseph zy gebleven:

 

Of zyliên hem of Cham en Amor broght om 't leven.¹²⁴⁸

 

't Hebreeusch geslacht heeft toch hun' haet met recht verdient,

1250

En naulix, in al 't lant, een eenigh mensch te vrient.

 

Wat toef ick hier? 't is tijdt. ick moet naer boven steigeren.¹²⁵¹

 

O zon, ghy deist met recht, en schijnt my 't licht te weigeren:¹²⁵²

 

Ja weiger my uw' glans: keer van my 't heiligh licht,

 

Eer ick uw zuiverheit bevleck met mijn gezicht.¹²⁵⁴

1255

Mijn oogen schemeren: ick tast gelijck de blinden.

 

Nu Ruben, sla dat op, of ghy den wegh kost vinden.¹²⁵⁶

 

Och broeders, hebtghe u oock, na mijn vertreck, bedocht,¹²⁵⁷

 

Hem uit den put gehaelt, en stil om hals gebroght?¹²⁵⁸

1224 leide mare: treurige tijding; proeven: beproeven.

1225 schoot: diepte.

1226 levendigh: levend.

1227 ick scheur mijn kleeren: als teken van rouw (vgl. Inhoudt, r. 19).

1229 op: open.

1234 medoogener: meedoogender.

1235 zelf: zelfs.

1237 zelfs: zelf; in den aert: naar hun eigenlike aard.

1239 vloeck: misdadiger, monster.

1242 luipert: luipaard (uit Latijn: leopardus).

1244 erven: verkrijgen.

1248 zyliên: de broeders; Cham (als vader van Kanaän): de Kanaänieten; Amor: de Amorieten, die de hogere delen van Palestina bewoonden. Beide stammen waren vijanden van de Israëlieten.

1251 steigeren: klimmen.

1252 deist: deinst.

1254 zuiverheit: reinheid.

1256 sla dat op: ga die kant uit; of: als; kost: kont.

1257 oock: soms.

1258 om hals gebroght: vermoord.

[p. 132]

SIMEON. IUDAS.

Simeon:

 

Al dier genoegh verkocht, hier zal geen haen na kraeien.¹²⁵⁹

Iudas:

1260

Indien 't gelucken wil, dat wy den huisvooght paeien.¹²⁶⁰

Simeon:

 

Vertrouw dat Levi toe: hy is doortrapt en kloeck.¹²⁶¹

Iudas:

 

De logen hoeft veel schijns: zy lijdt geen onderzoeck.¹²⁶²

Simeon:

 

Men spreecke uit eenen mont, zoo zal het elck gelooven.¹²⁶³

Iudas:

 

Behalven een, die 't ziet, het alziende oogh, daer boven.¹²⁶⁴

Simeon:

1265

Die zeit het niemant voort. Godt zwijght, indien ghy zwijght.

Iudas:

 

Van binnen zit 'er een, die het gemoedt betijght.¹²⁶⁶

Simeon:

 

Hier is geen bloet gestort, hoe zou 't gemoedt ons wroegen?¹²⁶⁷

Iudas:

 

't Verkoopen van zijn bloet baert smart, en ongenoegen.¹²⁶⁸

Simeon:

 

Hy wert voor slaef verkocht, die ons voor slaven scheldt.¹²⁶⁹

Iudas:

1270

Wy stonden onder hem, noch onder zijn gewelt.¹²⁷⁰

Simeon:

 

Te grooter dwaesheit was 't, van heerschappy te droomen.

Iudas:

 

't Is bloode suffers werck, voor yemants droom te schroomen.¹²⁷²

Simeon:

 

Zijn 't suffers, die den slagh van verre komen zien?¹²⁷³

1259 dier: duur.

1260 huisvooght: Jacob (vooght: bestuurder, heer); paeien: hier in ongunstige zin: iets wijs maken

1261 doortrapt (minder ongunstig dan in tegenwoordige taal): uitgeslapen; kloeck: slim.

1262 hoeft veel schijns: behoeft veel schoonschijnende drogredenen; lijdt: duldt, d.w.z. is niet bestand tegen onderzoek.

1263 Onze getuigenis zij eenstemmig.

1264 een: God.

1266 een: Gods stem, die zich openbaart in het geweten ('t gemoedt); betijght: aantijgt, aanklaagt.

1267 wroegen: beschuldigen.

1268 bloet: bloedverwant; ongenoegen: leed.

1269 Accent op Hy en op ons; voor slaven scheldt: in de uitlegging van zijn droom (vgl. vs. 603).

1270 gewelt: macht.

1272 suffers: bangerds.

1273 komen zien: zien aankomen (en dan hun maatregelen nemen).

[p. 133]

Iudas:

 

't Is hachelijck te raên, wat namaels zal geschien.¹²⁷⁴

Simeon:

1275

Het allerzekerste is 't gevreesde quaet te keeren.¹²⁷⁵

Iudas:

 

Ervarentheit en tijdt den mensch veel dingen leeren.¹²⁷⁶

Simeon:

 

't Is wel geleert, wanneer men 't juck hebbe aen den hals.¹²⁷⁷

Iudas:

 

Zegh wat van droomen na: nu ziet ghy 't, zy zijn valsch.¹²⁷⁸

Simeon:

 

Dank hebbe ons wackerheit, die 't schut daer voor kon schieten.¹²⁷⁹

Iudas:

1280

Leedt vader slechs geen last, het zou my min verdrieten.¹²⁸⁰

Simeon:

 

Dat 's voor een dagh of tien: het slimste is in 't begin.¹²⁸¹

Iudas:

 

Die jongen stont te diep geprent in vaders zin.¹²⁸²

Simeon:

 

Dat bleeck maer al te klaer, dat heeft den knecht bedurven.¹²⁸³

Iudas:

 

Hy heeft het tegens ons, wy tegens Godt verkurven.¹²⁸⁴

Simeon:

1285

Wat scheelt het, hoe men leef, het zy als knecht of heer?¹²⁸⁵

Iudas:

 

Treck Josephs schoenen aen, en roep den jongen weêr.¹²⁸⁶

Simeon:

 

De jongsten allerlichtst tot dat gebit gewennen.¹²⁸⁷

Iudas:

 

Men leert met ongemack aldus den breidel kennen.¹²⁸⁸

1274 hachelijck: moeielik; namaels: later, d.w.z. die gedroomde heerschappij was toch nog geen werkelikheid!

1275 allerzekerste: allerveiligste.

1276 Ervarentheit en tijdt: ondervinding gedurende een lang tijdsverloop.

1277 't Is wel geleert (ironies): dan heeft men een uitstekende les gehad.

1278 Zegh na: hecht nu maar aan dromen! (spottend). Gewoonlik betekende nazeggen: iets ongunstigs van iemand zeggen; soms ook iets gunstigs (Ned. Wdb. IX, 1676).

1279 wackerheit: doortastendheid; 't schut daer voor kon schieten: tegenhouden, de verwerkeliking voorkomen.

1280 Als vader er geen verdriet door had.

1281 het slimste: het ergste.

1282 zin: geest, hart.

1283 knecht: jongeling.

1284 heeft het verkurven: heeft gezondigd.

1285 Wat scheelt het: wat komt het er op aan.

1286 Treck Josephs schoenen aen: ruil dan met Jozef, en word slaaf.

1287 gebit: evenals breidel (1288) symbool van de slavernij.

1288 ongemack: smart.

[p. 134]

Simeon:

 

En oock zijn eige kracht: zoo gaet men aen de hant.¹²⁸⁹

Iudas:

1290

Zoo wijdt van vaders huis, en in een ander lant.

Simeon:

 

Hy kon met rust en vrede in vaders huis niet duuren.¹²⁹¹

Iudas:

 

Men had hem best bestelt by yemant van ons buuren.¹²⁹²

Simeon:

 

Het maeghschap buurt van veer veel beter dan naby.¹²⁹³

Iudas:

 

Een yeder had zijn huis en zijn verkeering vry.¹²⁹⁴

Simeon:

1295

Die dartle droomer reet zijn' vader op de schouders.¹²⁹⁵

Iudas:

 

Is 't vreemt? het hart van 't kint heeft treck tot huis en ouders.¹²⁹⁶

Simeon:

 

Hy hou dien treck, en blijf veel mylen van den haert.

Iudas:

 

Zoo dit verkoopen niet veel mylen onrust baert.¹²⁹⁸

Simeon:

 

d'Onnoosle Benjamin magh nu den ouden streelen.¹²⁹⁹

Iudas:

1300

Dees wonde in d'oude borst wil traegh of nimmer heelen.¹³⁰⁰

Simeon:

 

Of hy met Joseph speele, of Benjamin, dat 's een.¹³⁰¹

Iudas:

 

Zijn' broêr gelijck als uit zijn aengezicht gesneên.¹³⁰²

Simeon:

 

Hy zy hem ongelijck in aert natuur en zeden.¹³⁰³

1289 gaet men aen de hant: wordt men gedwee (beeld van het getemde paard).

1291 duuren: het uithouden.

1292 bestelt: geplaatst, ondergebracht.

1293 De verstandhouding tussen bloedverwanten blijft beter als ze ver van elkaar wonen dan dichtbij; buuren: vriendschappelike omgang hebben, als met buren (Ned. Wdb. III, 1900).

1294 had: zou gehad hebben (als Jozef elders was gaan wonen); verkeering: omgang.

1295 dartle: onbedachtzame; reet op de schouders: deze uitdrukking, die in het Ned. Wdb. ontbreekt, schijnt in dit verband te betekenen: was onafscheidelik van vader, liet zich vertroetelen.

1296 heeft treck: voelt zich aangetrokken.

1298 veel mylen onrust: eindeloze onrust.

1299 Onnoosle: onschuldige; magh: kan.

1300 wil: zal.

1301 een: hetzelfde.

1302 De sprekende gelijkenis met Jozef, zal Vaders smart juist vernieuwen.

1303 Hy zy: het is te wensen dat hij is.

[p. 135]

Iudas:

 

Onwetend heeft dat wicht een groot verlies geleden.¹³⁰⁴

Simeon:

1305

Het groeie in deughden op, en vrees geen ongelijck.¹³⁰⁵

Iudas:

 

Zijn volle broeder was hem d'allerwiste wijck.¹³⁰⁶

Simeon:

 

Hy vint noch heuls genoegh aen zoo veel trouwe broeders.¹³⁰⁷

Iudas:

 

Uit eenen vader wel, maer uit verscheide moeders.

Simeon:

 

Wel Judas, wie komt hier? ick hoor een droeve stem.

Judas:

1310

Dat 's Ruben. och hy komt, en drie paer broêrs met hem.

 

Wat raet? nu vrees ik 't al, oock zelfs ons stomme kudden.¹³¹¹

Simeon:

 

Het schijnt hy heeft berouw, en komt zijn' krop uitschudden.¹³¹²

RUBEN. SIMEON. IUDAS.

Ruben:

 

Och Broeders, spreeckt toch: leeft het kint, of is het heen?

 

Ten minste toont my 't lijck, op dat ick 't noch beween,

1315

En weenende verzacht het snerpen van den rouwe.¹³¹⁵

 

Gunt Ruben dezen troost, dat hy het kint aenschouwe,

 

't Zy levendigh of doot. de doot versmoor den haet:¹³¹⁷

 

Het lijck blyve onbenijt. of heeft die spruit den smaet¹³¹⁸

 

Des doots noch niet bezuurt, waer is zy dan gevaeren?^1318-191319

1320

Ontziet men my dit stuck, zoo 't leit, noch t' openbaeren?¹³²⁰

 

Och Broeders, spreeckt recht uit, en helpt my uit den dut.¹³²¹

 

Och zeght, waer Joseph bleef.

Simeon:

 

Hy droomt vast in den put.¹³²²

1304 dat wicht: Benjamin.

1305 ongelijck: verongelijking (van onze zijde).

1306 allerwiste wijck: de zekerste toevlucht.

1307 heul: hulp, bescherming.

1311 't al: alles. In zijn angst vreest hij zelfs dat de stomme dieren het misdrijf aan Ruben zullen verraden.

1312 zijn' krop uitschudden: zijn hart luchten.

1315 het snerpen van den rouwe: de pijnigende smart (snerpen: striemen).

1317 de doot versmoor den haet: laat dan uw haat niet voortduren na zijn dood.

1318 onbenijt: niet langer door uw haat en nijd vervolgd.

1318-19 den smaet des doots: de smadelike (gewelddadige) dood.

1319 bezuurt: smartelik ondervonden; zy: die spruit; gevaeren: heengegaan.

1320 dit stuck, zoo 't leit: dit misdrijf, zoals het volvoerd is.

1321 uit den dut: uit de onzekerheid.

1322 vast: nog steeds.

[p. 136]

Ruben:

 

'k Heb overal gezocht, maer nergens hem gevonden.

Simeon:

 

Hebt ghy uw handen zelf dan aen den knecht geschonden?¹³²⁴

Ruben:

1325

'k Vernam den jongen niet, in dien vervloeckten kuil.

Simeon;

 

Zijt ghy daer in gedaelt?

Ruben:

 

Ghy ziet, ick ben noch vuil.

Simeon:

 

Zoo leght ghy toe, om al den handel te bederven.¹³²⁷

Ruben:

 

'k Verhoopte 't kint noch eens te troosten voor zijn sterven.

Simeon:

 

Zegh liever heimelijck te redden in den noodt.

Ruben:

1330

Och toont my Joseph toch, 't zy levendigh of doot.

Simeon:

 

Verraeder van uw broêrs, dat zou u 't leven gelden.¹³³¹

Ruben:

 

Het gelde oock wat het wil, men moet my Joseph melden.¹³³²

Simeon:

 

Al wie van Joseph rept, zal Josephs gangen gaen.¹³³³

Ruben:

 

Het ga zoo 't wil. dit komt op d'eerstgeboren aen.¹³³⁴

Simeon:

1335

Ghy hebt zijn doot bestemt. waer toe dit ydel kermen?¹³³⁵

Ruben:

 

Ick stemde tot den put, om 't leven te beschermen.

Simeon:

 

Beschermer van uw broêr, nu schijnt ghy bijster vroom.¹³³⁷

1324 Hebt ge u zelf soms aan hem vergrepen?; de handen schenden (schennen) aen betekent oorspronkelik: zich verlagen door iemand aan te tasten (Ned. Wdb. V, 1786; XIV, 421).

1327 leght ghy toe: leg je het er op aan; den handel: de zaak.

1331 gelden: kosten.

1332 Joseph melden: inlichtingen over Jozef geven.

1333 Josephs gangen gaen: hetzelfde lot ondergaan.

1334 Dit raakt mij, als de oudste (eerstgeboren) broeder.

1335 bestemt: uw stem gegeven voor.

1337 bijster vroom: buitengewoon braaf.

[p. 137]

Ruben:

 

Och broeders, spreeckt recht uit, en helpt my uit den droom.

Iudas:

 

Nu Ruben, zijt gerust: ick zweer, hy is in 't leven.

Ruben:

1340

Leeft Ioseph? Godt zy lof. waer is dan 't kint gebleven?

Iudas:

 

Getroost u, dat hy leef, met eens genoegh gezeit.¹³⁴¹

Ruben:

 

Zal ick my troosten, geef my kort en klaer bescheit.¹³⁴²

Iudas:

 

'k Verkocht hem Ismaël, om twintigh zilverlingen.¹³⁴³

Ruben:

 

O bloetgelt, zoo vervloeckt als handen oit ontfingen.

1345

Rampzalige, wat vloeck heeft u zoo veer gebroght?¹³⁴⁵

 

Uw' vromen broêr voor slaef erfvyanden verkocht,

 

En wilden, die, om roof, een roovers oorlogh voeren?

 

Maer 'k zey best tammen: want zy vangen en beloeren

 

Uitheemschen; wy ons bloet en huisgenoot en maegh:

1350

Op dat heel Syrien, en yeder een, gewaegh

 

Van zulck een koopmanschap, indien 't kome uit te breecken.¹³⁵¹

 

De wyde werelt, die zoo loflijck weet te spreecken

 

Van onzer vaderen godvruchtigheit, wil haest¹³⁵³

 

Dit gruwlijck schellemstuck der zonen al verbaest¹³⁵⁴

1355

Vervloecken; als de druck des jongens hart doorsnyde;¹³⁵⁵

 

Wanneer hy Hebron laet aen zyne slincke zyde,¹³⁵⁶

 

In 't reizen, langs die droeve en harde en slaefsche baen,

 

En koom zijn aengezicht naer vaders huis te slaen.

 

Och Ruben, vlie, en koom niet onder vaders oogen,¹³⁵⁹

1360

Dat ghy zijn tranen ziet: maer niemant zalze droogen,

 

Als d'afgeleefde dorre en aengevochten man¹³⁶¹

 

Die tyding hoorende, van druck niet schreien kan.

 

Och vaders vloeck wil my eerst springen voor de schenen.¹³⁶³

 

Zal hy ons wreetheit of zijn slaverny bestenen,¹³⁶⁴

1341 Getroost u: wees nu maar blij; met eens: eens voor al; d.w.z. meer zeg ik u niet.

1342 bescheit: antwoord, inlichtingen.

1343 Ismaël: een Arabier, naar zijn stamvader zo genoemd.

1345 wat vloeck: welke gruwelike ingeving.

1351 't kome uit te breecken: aan 't licht komt.

1353 wil haest: zal weldra.

1354 al verbaest: geheel ontsteld.

1355 druck: smart (ook in 1362).

1356 slincke: linker.

1359 vlie: vlucht (van ww. vlien).

1361 aengevochten: zwaar beproefde.

1363 wil: zal; springen voor de schenen: gevoelig treffen.

1364 ons: onze (de onverbogen vorm kwam in 't Amsterdams van de 17de eeuw meer voor); bestenen: betreuren.

[p. 138]

1365

Of alle beide, en welck van bey dan allereerst?

 

Wie naeckt hem allerdichtst? wie houdt zich allerveerst?¹³⁶⁶

 

Och Judas, kon ick u een' broedermoort vertrouwen?¹³⁶⁷

 

Waer zal ick heen? ô wrock, wat quaet hebt ghy gebrouwen!¹³⁶⁸

Simeon:

 

Heeft Judas in uw oogh zoo grootelijx misdaen?¹³⁶⁹

1370

Ghy zelf hebt tot dien put om beters wil geraên,

 

En hy tot dezen koop. het wulpsche bloet moet leeren.¹³⁷¹

 

Die t'huis niet harden kan, gehoorzaem vreemde heeren.¹³⁷²

Ruben:

 

Och Rachels zoon, ô vrucht van dat godtvruchtigh bedt,

 

Eens in den put gedaelt, en eens op prijs gezet,¹³⁷⁴

1375

Op eenen zelven dagh, van zoo veel broedren t'samen;¹³⁷⁵

 

Waer bergh ick 't hooft van schaemte? ick moet my eewigh schamen.

Simeon:

 

Ja schaem u, om uw moêr, als 't uitvalt zoo bekaeit;¹³⁷⁷

 

Als ghy zoo schaemteloos op vaders acker zaeit,

 

En ploeght, en eerloos mengt het kroost van zoon en vader.

Iudas:

1380

Ick bid u, houdt gemack: dit dient vooral niet nader.¹³⁸⁰

Simeon:

 

Een eerelijck gezel, hy wort van schaemte root,¹³⁸¹

 

Met zijn godvruchtigh bedde, en in zijn Bilhaes schoot.¹³⁸²

Ruben:

 

Kan Dan en Napthali dat lasteren verdraegen?¹³⁸³

Iudas:

 

Mijn broeders, houdt gemack: hier wil al 't lant af waegen.¹³⁸⁴

1385

Hoe stil ick dit gevecht? om Godts wil, zwijght toch stil.

Simeon:

 

Die 't al wil zeggen, hoor dat hy niet hooren wil.¹³⁸⁶

Iudas:

 

Dit veldtkrackeel zou licht 't verborgen stuck ontdecken.¹³⁸⁷

1366 Wie van ons zal hem durven naderen?

1367 u vertrouwen (in latere uitgave: betrouwen): van u verwachten.

1368 wrock: broederhaat.

1369 grootelijx: erg.

1371 het wulpsche bloet: de tuchteloze jeugd.

1372 harden: het uithouden (nl. zonder onenigheid te veroorzaken); vgl. duuren in vs. 1291.

1374 op prijs gezet: vgl. vs. 955.

1375 zelven: zelfde.

1377 om uw moêr: Bilha; vgl. voor deze verwijten vs. 411-vlg.; als 't uitvalt zoo bekaeit: als het zo lelik voor u afloopt (Ned. Wdb. II, 1560).

1380 houdt gemack: houd u stil; dit dient niet nader: ga daar niet op in (vgl. dezelfde uitdrukking: vs. 468).

1381 Een eerelijck gezel!: spottende uitroep; eerelijck: fatsoenlik.

1382 zijn godvruchtigh bedde: spottende terugslag op vs. 1373.

1383 Dan en Napthali: zonen van Bilha, die dus hun moeder hoorden beledigen; lasteren: smaden.

1384 wil: zal; hier af waegen: hierdoor (door deze broedertwist) in beroering komen (letterlik: dreunen).

1386 Die alles uit wil brengen, moet dan maar horen wat hij liever niet wil horen.

1387 veldtkrackeel: woordentwist in het open veld.

[p. 139]

Ruben:

 

Ick ty naer d'Arabiers, die in de naeste vlecken¹³⁸⁸

 

Zich neerslaen; mogelijck verlos ick Joseph weêr:¹³⁸⁹

Simeon:

1390

Bloetschender, hou uw rust, of andersins, ick zweer.¹³⁹⁰

Ruben:

 

Waer ben ick, onder broêrs, of broedermoordenaeren?

Iudas:

 

Ick bidde u, Ruben, rust, en laet dit schelden vaeren.

Ruben:

 

Ick heb mijn broêr belooft te troosten: laet my gaen.¹³⁹³

Iudas:

 

Hy riep u by uw' naem, en zagh vast stewaert aen.¹³⁹⁴

Ruben:

1395

O Joseph, zaeght ghy noch naer Ruben, om t' ontvlieden?

Iudas:

 

Ick kon niet dencken, wat dat roepen wou bedieden.¹³⁹⁶

Ruben:

 

Hy bouwde te vergeefs op Rubens looze trouw.¹³⁹⁷

Iudas:

 

Mijn waerde broeder, rust, en maetigh uwen rouw,

 

En schick u naer den tijdt: ghy ziet, hoe 't staet geschoren.¹³⁹⁹

1400

Ick geef den moedt, zoo lang hy leeft, noch niet verloren.

 

De jonge slyte een wijl zijn jeught in slaverny.

 

Een slaef raeckt licht, door 't een of 't ander middel vry:

 

Indien hy 't juck ontloope, en eens te lande uit raecke:

 

Of treffe een goede luim, dat hem de meester slaecke:¹⁴⁰⁴

1405

En menigh slaef, gezet in heerelijck bewint,¹⁴⁰⁵

 

Verdoofde zelf 't geluck van 't welgeboren kint.¹⁴⁰⁶

 

Wie weet waer Iosephs heil en welvaert zy gelegen.¹⁴⁰⁷

 

Het hangt veel aen 't geluck: dies zet u hier niet tegen,¹⁴⁰⁸

1388 ty: trek.

1389 Zich neerslaen: hun kamp opslaan.

1390 hou uw rust: hou je kalm; andersins: anders; ick zweer....: deze bedreiging wordt niet afgemaakt. Vondel geeft dat niet opzettelik aan (vgl. ook Joseph in Egypte vs. 1035).

1393 troosten: bijstaan.

1394 vast: voortdurend.

1396 wou bedieden: betekende.

1397 looze: onstandvastige.

1399 tijdt: omstandigheden; 't staet geschoren: gesteld is.

1404 slaecke: vrij late.

1405 gezet in heerelijck bewint: bekleed met hoge waardigheden (heerlijck: tot de bevoegdheid van de heer behorende).

1406 Verdoofde (letterlik: door heldere glans iets dof doen lijken): stelde in de schaduw; welgeboren: van hoge afkomst.

1407 Wie weet waar Jozef eens nog zijn geluk zal vinden.

1408 't geluek: het lot; zet u hier niet tegen: verzet u niet.

[p. 140]

 

Noch wick het niet te zwaer, dat beter kan beslaen.¹⁴⁰⁹

1410

Het radt draeit wonderlijck: maer Levi komt hier aen.¹⁴¹⁰

LEVI. RUBEN. IUDAS.

Levi:

 

Ick heb een' Bock geslacht, om 't stuck een verf te geven.¹⁴¹¹

 

Nu met dit laeuwe bloet dien rock met kunst bewreven,

 

En hier en daer besprengt, en dan door 't stof gesleurt,¹⁴¹³

 

En met de hant en tant gereten en gescheurt;

1415

Gelijck of eenigh wildt den jongen had verbeten.¹⁴¹⁵

Ruben:

 

Wat zie ick, Iosephs rock?

Levi:

 

Nu, niet te luidt gekreten.

Ruben:

 

Och Levi, gun my, dat ick mijn verlangen blusch,¹⁴¹⁷

 

Dien lieven rock omhelze, en noch voor 't leste eens kus;

 

Nadien my Iosephs mont noch aenschijn magh gebeuren.¹⁴¹⁹

Iudas:

1420

Nu broeder, geef hem 't kleet, en vry zijn zadt van treuren.¹⁴²⁰

Ruben:

 

O pluim, waer in het duifken stack,¹⁴²¹

 

't Welck wreede havicken vervoerden,¹⁴²²

 

Terwijl het my aen hart ontbrack,¹⁴²³

 

En Haet en Nijt hun aes beloerden.¹⁴²⁴

1425

O rock, ô vaderlijck geschenck,

 

U zal ick nacht en dagh omarmen,

 

Als 't hart in droeve tranen drenck.¹⁴²⁷

 

U zal ick in mijn bed verwarmen.

 

'K zal afgezucht, door al 't geklagh,¹⁴²⁹

1430

Met u al mymerende spreecken,¹⁴³⁰

 

Gelijck of Ioseph by my lagh:

 

En t'elckens, als mijn oogen leken,¹⁴³²

 

Zal ick haer wisschen met uw wol.¹⁴³³

1409 wick: weeg; beslaen: uitvallen.

1410 Het radt (van avontuur).

1411 een verf: een bedriegelike schijn (woordspeling met: de rok te verwen met bloed).

1413 besprengt: besprenkeld (vgl. 1460).

1415 eenigh wildt: een of ander wild dier; verbeten: doodgebeten.

1417 blusch: bevredig.

1419 Nadien: omdat, nu; gebeuren: ten deel vallen.

1420 geef hem vry zijn zadt (verzadiging) van treuren: laat hem gerust treuren zoveel hij wil.

1421 pluim: gevederte.

1422 vervoerden: wegsleepten.

1423 hart: moed.

1424 aes: prooi.

1427 drenck: zal verdrinken (drencken was in de 17de eeuw ook intransitief: Ned. Wdb. III, 3289).

1429 afgezucht: door zuchten afgemat.

1430 mymerende: in vervoering, aan mij zelf ontrukt.

1432 leken: schreien (eig. druipen).

1433 haer (de ogen).

[p. 141]

 

O wol, ô vacht, die 't lam bedeckte,

1435

Het welck ick blaten hoorde in 't hol,¹⁴³⁵

 

Dat zyne onnoosle traenen leckte;¹⁴³⁶

 

Dat op zijn blaeten antwoort gaf,¹⁴³⁷

 

Toen Godt en alle harders zwegen.¹⁴³⁸

 

Och Ruben, ghy verdient een straf,

1440

Die 't grootste schelmstuck op kan wegen.¹⁴⁴⁰

 

't Onschuldigh kint hebt ghy verdaen,¹⁴⁴¹

 

En in dien jammerpoel gestooten.¹⁴⁴²

 

Dien ouden man gingt ghy verraên,

 

En van zijn beste pant ontblooten.¹⁴⁴⁴

1445

O heiligh ô onschuldigh kleet!

 

Men recke en pynige al mijn leden.

 

Geen slagh van sterven zy te wreet:¹⁴⁴⁷

 

Voor my, een ondier zonder reden.

 

Och Vader, Ruben is dat wildt,

1450

Van 't welck uw Joseph wert verslonden.¹⁴⁵⁰

 

Hy heeft uw hartebloet gespilt.¹⁴⁵¹

 

Uw eige zonen zijn de honden,

 

Die 't hart, in 't wilde woeste veldt,¹⁴⁵³

 

Vervolghden, met hun bitse becken.¹⁴⁵⁴

1455

Geloof niet wat men u vertelt;

 

Hoe wy 't verbloemen, of bedecken.

 

Onnoozel kleet, onnoosle rock,

 

Och wat al jammers broet een wrock.¹⁴⁵⁸

Levi:

 

Geef hier dat kleet: ick zal 't bekladden, stuckwijs boorden.¹⁴⁵⁹

1460

Besprengkelen met kunst.

Iudas:

 

Nu geef het zonder woorden.¹⁴⁶⁰

Levi:

 

Dit bloet verstreck schoon root, mijn vinger een penseel.¹⁴⁶¹

 

Zoo tart ick zelf Natuur, en 't geestighste panneel.¹⁴⁶²

 

Hier moet ick 't sprengkelen, daer dick, daer dunner smetten;¹⁴⁶³

1435 't hol: fig. voor de put.

1436 Dat zijn in onschuld vergoten tranen in zich opzoog.

1437 Ruben doelt hier op de put ('t hol), die door de echo antwoord gaf op zijn klachten (vs. 751-758).

1438 harders: de broeders.

1440 Zoals die bij de ergste misdaad zou passen.

1441 verdaen: vermoord.

1442 jammerpoel: vreselike ellende.

1444 ontblooten: beroven.

1447 slagh: soort.

1450 Van: door.

1451 gespilt: vergoten.

1453 hart: Hollandse vorm naast hert.

1454 bitse: kwaadaardig bijtend (Ned. Wdb. II, 2745).

1458 jammers (Genitief, afhangende van wat al): ellende; wrock: haat.

1459 stuckwijs: hier en daar; boorden: oorspr. omboorden, kreeg de ruimere betekenis van versieren, opsieren (Ned. Wdb. III, 473).

1460 zonder woorden: zonder verdere praatjes.

1461 verstreck: diene als mooie rode verf.

1462 zelf: zelfs; geestighste: kunstrijkste.

1463 smetten: bevlekken.

[p. 142]

 

Hier scheuren, sleepen; daer mijn scherpe tanden zetten;

1465

Zoo slingeren door 't slijck, en trappen 't met den voet,

 

Zoo 't zant vermengelen en slijck door een, en 't bloet.

 

Wien zou men met dien rock aldus in slaep niet wiegen?¹⁴⁶⁷

Ruben:

 

Eerst broedermoorden, dan den vader noch bedriegen.

 

Welck een afgrijslijckheit! ontzien wy schant noch straf?

1470

Och eerst onschuldigh kleet, nu lijckkleet, over graf

 

En lijck des ouden mans, ghy wort nu mede schuldigh,

 

Ja schuldiger dan wy.

Iudas:

 

Nu broeder, zijt geduldigh.¹⁴⁷²

Levi:

 

Indien ghy zwijght, als wy, men kan niet quaets vermoên.¹⁴⁷³

Ruben:

 

Wat al blancketsel heeft een schellemstuck van doen?¹⁴⁷⁴

1475

Men hoeft veel logens, om een logen te bewimpelen.¹⁴⁷⁵

 

Bedriegers, gaet bedrieght de harsselooze simpelen,¹⁴⁷⁶

 

En kleene kinders, maer geen' man, die harssens heeft.

 

't Verraet ons al wat leeft, en al wat niet en leeft.¹⁴⁷⁸

 

De putgalm baeuwt ons na. de heggen krygen tongen,

1480

De nesten ooren. hoort, hoe piepen oude en jongen.¹⁴⁸⁰

 

Het veldt heeft oogen. het geboomte sla dit ga.

Levi:

 

Ghy zorght en vreest te vroegh.¹⁴⁸²

Ruben:

 

Te vroegh niet, maer te spa.

 

Men paeit zoo licht geen' man, die pit heeft achter d'ooren.¹⁴⁸³

 

Dat mooght ghy zien, wanneer men 't schelmstuk naer zal sporen;¹⁴⁸⁴

1485

De broeders, hooft voor hooft, bezonder ondervraegh;¹⁴⁸⁵

 

Op uw gebaeren let; hoe zich een yeder draegh;¹⁴⁸⁶

 

Doorsnuffle plaets en tijdt; bespiede, of wy verschelen.¹⁴⁸⁷

 

Het moorden is geen kunst, maer kunst een' moort te heelen;¹⁴⁸⁸

 

Uit eenen mont gelijck te stemmen overeen.¹⁴⁸⁹

1490

Oock kan men bockenbloet van 's menschen onderscheên,

 

Door reuck, of kleur, of smaeck, en wat wy nu niet droomen:¹⁴⁹¹

1467 in slaep wiegen: misleiden.

1472 zijt geduldigh: berust er in.

1473 niet: niets.

1474 blancketsel: bedriegelike schijn; heeft van doen: behoeft.

1475 bewimpelen: verbloemen (oorspr.: omsluieren).

1476 simpelen: onnozelen.

1478 't: al wat leeft.

1480 De nesten (krygen) ooren: alle vogels hebben ons beluisterd.

1482 zorght: maakt u bezorgd.

1483 die pit heeft achter d'ooren: die gezond verstand heeft (gewone uitdrukking in de 17de eeuw: Ned. Wdb. XII, 2015).

1484 naersporen: onderzoeken.

1485 bezonder: afzonderlik.

1486 zich draegh: zich houdt.

1487 verschelen: afwijkende getuigenissen geven.

1488 heelen: verbergen.

1489 Uit eenen mont (vgl. vs. 1263).

1491 droomen: wat ons nu niet voor de geest komt (nl. wat volgt).

[p. 143]

 

Of oock het kint de rock van yemant zy ontnomen;

 

Of eenigh wildt ontrent die wildernissen waert.¹⁴⁹³

 

Ick raes van ongedult.¹⁴⁹⁴

Levi:

 

Het kleet is nu geklaert.

1495

Koom Iudas, lang my 't geldt.¹⁴⁹⁵

Ruben:

 

O schrickelijcke dingen!

Levi:

 

Ick tel 'er twintigh, dat 's voor elck twee zilverlingen.

 

Daer broeders, elck een paer.

Ruben:

 

Wat zie ick met gedult?

Levi:

 

Nu Ruben, neem uw deel: het zilver heeft geen schult.

Iudas:

 

Nu Ruben, neem het gelt?

Ruben:

 

Zou ick mijn handen schenden¹⁴⁹⁹

1500

Aen dat vervloeckte geldt?

Levi:

 

Hoe zal dit spel noch enden?¹⁵⁰⁰

 

Hou vast: aenvaert uw deel. wy deelen in 't gelijck.¹⁵⁰¹

Ruben:

 

O bloetgeldt, het zy veer, dat ick noch winning strijck¹⁵⁰²

 

Uit broederlijck verlies: geen geldt zal my bevlecken.¹⁵⁰³

Levi:

 

Zie toe, en wacht u wel 't verborgen stuck t' ontdecken,

1505

Met dees beteutertheit: ghy zijt 'er mede aen vast;¹⁵⁰⁵

 

Dies draegh, als billijck is, met ons gelijcken last.

Ruben:

 

Hy draege alleen dien last, die raet gaf tot verkoopen.

Levi:

 

Ghy doemde hem ten put: hebt ghy u niet verloopen?¹⁵⁰⁸

Ruben:

 

Helaes, om beters wil.¹⁵⁰⁹

Levi:

 

't zy put, 't zy koop, tast aen.

1493 Of eenigh wildt: of er wel een wild dier; waert: ronddoolt.

1494 Ick raes van ongedult: ik word waanzinnig van ergernis (ongedult: het niet langer kunnen uithouden; vgl. gedult in vs. 1497); geklaert: klaargemaakt.

1495 lang: reik aan, geef.

1499 schenden: bezoedelen.

1500 Hoe zal dit spel nog enden?: hoe moet dat aflopen, als Ruben zich blijft verzetten?

1501 Hou vast: pak aan; in 't gelijck: gelijk op.

1502 winning strijck: winst binnenhaal.

1503 broederlijck verlies: verlies van mijn broeder.

1505 beteutertheit: verslagenheid, maar tevens: besluiteloosheid (Ned. Wdb. II, 2223); 'er mede aen vast: medepIichtig.

1508 doemde: veroordeelde; u verloopen: misdaan.

1509 om beters wil: om daardoor iets beters te bereiken; tast aen: pak aan (het geld).

[p. 144]

1510

Wy zijn al even schoon: elck heeft zijn best gedaen.¹⁵¹⁰

Ruben:

 

Mijn handen sidderen. waer toe worde ick gedrongen?

 

Och moortgelt, och ghy maeckt my schuldig aen dien jongen,

 

Mijn' broêr.

Levi:

 

Een' halven broêr, en slechs van vaders zy.

 

Gebroeders, zet u hier, op eene lange ry,

1515

En reick my elck uw hant, dat niemants mont zal roeren¹⁵¹⁵

 

Noch reppen van dit werck, maer helpen 't voort volvoeren,^1515-161516

 

Op halsstraf, wie zich hier een stip te buiten ga.¹⁵¹⁷

 

Zoo onderworp ick my der broedren ongena.¹⁵¹⁸

 

Nu lang my elck de hant.¹⁵¹⁹

Iudas:

 

Nu Ruben, zonder suffen.

1520

Tast toe.

Levi:

 

Lang hier de hant.

Ruben:

 

Hoe laet ick my verbluffen.¹⁵²⁰

Levi:

 

Zoo krijght de handel klem. voor 't uiterste besluit,¹⁵²¹

 

Met maght naer Mambre toe, een knaep en 't kleet vooruit,¹⁵²²

 

Wy achter aen. De knaep magh tegens vaders zeggen:¹⁵²³

 

Wy vonden dezen rock, geslingert in de heggen,

1525

Op 't wilde woeste velt, zoo bloedigh en beslijckt.

 

Is 't Josephs rock, of niet? bezie, wat dit gelijckt.¹⁵²⁶

 

Dat zien zal hem terstont van hart en zin berooven,¹⁵²⁷

 

En 's droomers liefde doen het ongeluck gelooven.¹⁵²⁸

 

Houdt ghy u in 't begin zoo koel zoo droogh als ick.¹⁵²⁹

1530

Dan steent en trapt den vloer, tot dat men hem verquick.¹⁵³⁰

 

Ick weet den ouden knecht, van d'eerste vrees verrezen,¹⁵³¹

1510 al even schoon (ironies): allen even schuldig.

1515 Een plechtige belofte, bij handreiking.

1515-16 roeren noch reppen van: allittererende uitdrukking): spreken, verraden.

1516 voort: dadelik, zonder aarzelen.

1517 halsstraf: doodstraf; wie (Datief): voor ieder die; een stip: ook in het minst; zich te buiten ga: daartegen zondigt.

1518 Zoo: inleiding van een plechtige verzekeringsformule (vgl.: Zo waarlik); dus: Als ik die belofte niet nakom, dan mogen de broeders mij straffen; onderworp: onderwerp (worpen is een Holl. bijvorm van werpen; vgl. worden naast werden).

1519 lang: reik; suffen: treuzelen.

1520 verbluffen: overbluffen.

1521 krijght de handel klem: krijgt de zaak de volle bekrachtiging; voor 't uiterste besluit: en nu ten slotte.

1522 Met maght betekent hier: met alle man, gezamenlik (maght: menigte; Ned. Wdb. IX, 74). Voor een betekenis ‘vlug’ (Stoett) geeft het Wdb. geen bewijsplaatsen. Een oude - weliswaar zeldzame - betekenis ‘zegevierend’ (Ned. Wdb. IX, 72) zou hier ook goed passen; Mambre: vgl. vs. 485; knaep: knecht.

1523 magh zeggen: laat de kn. zeggen.

1526 wat dit gelijckt: waarop dit lijkt, wat dit eigenlik is.

1527 van hart en zin berooven: hij zal hevig ontsteld worden.

1528 's droomers liefde: zijn liefde voor de dromer (zal hem) doen geloven.

1529 zoo koel zoo droogh: zo onbewogen, d.w.z. toont niet dat ge er meer van weet.

1530 Dan: vervolgens; steent: zucht; trapt den vloer: als rouwmisbaar; verquick: bijbrengt, tot bedaren brengt.

1531 den ouden knecht: de oude man (minachtend-familiaar).

[p. 145]

 

Oock grootvaêr en 't gezin zoo geestigh te belezen,¹⁵³²

 

Dat elck haest roepen zal, verwondert in zijn' geest:¹⁵³³

 

Hoe stil is 't huis, als was 'er Joseph noit geweest!¹⁵³⁴

1535

Nu Ruben, zijt gerust: ick wil vrypostigh voorgaen.¹⁵³⁵

 

Was 't anders, Joseph zou met uw geboortrecht doorgaen.¹⁵³⁶

 

Komt volght my algelijck, en spreeckt uit eenen mont.¹⁵³⁷

 

Dat gelt naer Hebron toe.¹⁵³⁸

Ruben:

 

Gaet voor: ick volgh terstont.

RUBEN.

 

Myn Godt, ick schrick. och wat een huis wil ginder leggen,¹⁵³⁹

1540

Wanneer die logenbo den vader aen koom zeggen,¹⁵⁴⁰

 

Hoe 't kleet gevonden zy op 't veldt, en toon hem dat,

 

Gescheurt, gesleurt, gesleept, van stof en bloet bekladt.

 

Met wat voor ooren zal hy 't hooren? hoe zich houwen?

 

Met wat voor oogen 's kints bebloeden rock aenschouwen?

1545

My dunckt ick zie met wat een jammerlijck gestalt¹⁵⁴⁵

 

Hy d'armen smijt van een, en achterover valt,¹⁵⁴⁶

 

Met zynen blooten kop; al 't aengezicht geschapen¹⁵⁴⁷

 

Natuurlijck als een lijck: de maeghden, kinders, knaepen,^1547-48

 

Ons vrouwen, moeders, en 't geheele huisgezin

1550

Toeschieten op 't misbaer: den kleenen Benjamin,

 

Aen zyne voeten staende, op 't schreien van de moeders,

 

Beschreien onbewust 't verlies zijns trouwen broeders.¹⁵⁵²

 

Ia schrey vry, arrem kint, want ghy verliest wel t meest.

 

Hy riep op 't lest om u, met een' beangsten geest.

1555

Zijn blinde grootvaêr komt al bevende, op dat schreien,

 

De huisdeure uit, en laet zich onder d'oxels leien,¹⁵⁵⁶

 

Met kommerlijcken gang: ô styve stramme stock,¹⁵⁵⁷

 

O blindeman, bedanck uw blintheit: want de rock¹⁵⁵⁸

 

Des allerzoetsten neefs kan u geen droefheit baeren;¹⁵⁵⁹

1560

Maer hou de hant van 't kleet. ô schors van hondert jaeren¹⁵⁶⁰

1532 grootvaêr: Isaäc; geestigh te belezen: zo vindingrijk te bepraten.

1533 haest: weldra.

1534 Hoe spoedig is het rouwbeklag verstomd.

1535 vrypostigh: vrijmoedig, gerust.

1536 met geboortrecht doorgaen: zich meester gemaakt hebben van het recht dat u als oudste toekomt.

1537 algelijck: allen te samen; uit éénen mont (vgl. vs. 1236, 1489).

1538 Dat gelt: komaan, wij gaan.... (een uitdrukking uit de volkstaal: Dat gaat er op los; Ned. Wdb. IV, 1079).

1539 Wat een toestand zal het daar thuis zijn (leggen: liggen).

1540 die logenbo: de brenger van de leugenachtige tijding (zie vs. 1522).

1545 jammerlijck gestalt: deerniswekkende houding. Hier heeft Vondel de schilderij van Jan Pinas voor ogen (vgl. de Opdracht, r. 23-vlg.).

1546 smijt: heftig beweegt.

1547 blooten: kale.

1547-48 geschapen natuurlijck: er werkelik uitziende.

1552 onbewust: zonder zijn verlies te beseffen.

1556 onder d'oxels: onder de armen gesteund.

1557 kommerlijcken: bedroefde; stock: grijsaard.

1558 bedanck uw blintheit: wees blij dat ge blind zijt, en dus de rok niet ziet.

1559 Des allerzoetsten neefs: van de allerliefste kleinzoon.

1560 Betast het kleed niet; schors: de grijsaard wordt vergeleken met een boom waarvan niet veel meer dan de schors over is.

[p. 146]

 

En seventigh min drie, waert ghy zoo doof, als blint,

 

Of slecht van ouderdom, als 't jongstgeboren kint,¹⁵⁶²

 

Zoo zoudt ghy tandeloos dat leedt niet moeten kaeuwen.

 

Mijn broêrs, niet meer mijn broêrs, hoe zie ick zonder flaeuwen¹⁵⁶⁴

1565

Den vader zwymen? hoe kan Ruben 's harten gront

 

Bedecken, dat 'er niet een woort berste uit zijn' mont?^1565-66

 

Wy moorders staen beducht, waer vader zy gebleven,¹⁵⁶⁷

 

En Levi druckt mijn hant: zwijgh stil, of 't geldt u 't leven.

 

Zoo blaest hy my in 't oor. was ick een zoutpylaer,

1570

Zoo stom, gelijck moey Lots, zoo liep ghy geen gevaer,¹⁵⁷⁰

 

Dat Ruben 't melden zou, met wencken of met woorden.¹⁵⁷¹

 

Ghy broederslagers dwingt my meê tot vadermoorden.¹⁵⁷²

 

Zo morre ick binnens monts, half doot van schrick en schroomt,¹⁵⁷³

 

En word terwijl gewaer, hoe vader weêr bekoomt,¹⁵⁷⁴

1575

Als uit een' naeren droom: hoe op die dorre wangen¹⁵⁷⁵

 

Van wederzyde een traen blijft aen de rimpels hangen.

 

Hy scheurt in 't endt zijn kleet, zijn borst, zijn baert, zijn hair,

 

Als een kranckzinnigh mensch, en huilt met groot misbaer:

 

Dit 's Iosephs eigen rock: het wildt heeft hem verbeten;¹⁵⁷⁹

1580

Een ongenadigh dier mijn' troost mijn hart gegeten.

 

Och vrouwen, laet my gaen. och kinders laet my los.

 

Gaet roept een' winterbeer en tiger uit het bosch,¹⁵⁸²

 

Dat zy den vader oock, gelijck den zoon, verslinden.

 

Wegh troost van kinderen, van vrouwen maegen vrinden.

1585

Mijn zoon, wat tiger draeght u in zijn ingewant?

 

Op, Vader, zoeck uw kint: begraef het met uw hant.

 

Ghy vint misschien in 't wout, in woeste wildernissen,

 

Een lit, zoo zult ghy niet den heelen Joseph missen.

 

Ja vond ick voet of hant, of hooft of been, of yet,

1590

Tot troost in mynen rouw: nu heb ick anders niet

 

Dan 't kleet, met bloet besprengt. ick kus die roode smette,¹⁵⁹¹

 

Dees reten van den rock, daer 't wildt den tant in zette.

 

Och had een heete koorts dat jeughdigh vier geblust¹⁵⁹³

 

In d'oogen, ick die zelf geloken en gekust,¹⁵⁹⁴

1562 slecht van ouderdom: door ouderdom onnozel, kinds geworden.

1564 zonder flaeuwen: zonder zelf te bezwijmen.

1565-66 's harten gront bedecken: zijn diepste gevoelens verbergen.

1567 moorders: moordenaars; staen beducht: zijn vol angst wat vader wellicht in zijn wanhoop overkomen is.

1570 moey Lots: Adith, de vrouw van Lot, die bij het verlaten van Sodom in een zoutpilaar veranderde (Genesis XIX, vs. 26). Vreemd is hier het gebruik van het woord moey (tante; oude vrouw) voor echtgenoot.

1571 melden: verraden.

1572 broederslagers: broedermoordenaars.

1573 morre: mompel; schroomt: angst.

1574 bekoomt: bijkomt.

1575 naeren: benauwde.

1579 verbeten: doodgebeten, verslonden.

1582 winterbeer: waarschijnlik een uitgehongerde beer (vgl. Joseph in Egypte, vs. 1152).

1591 smette: vlek.

1593 jeughdigh vier: de gloed van die jonge heldere blikken; geblust: gedoofd.

1594 (had) ick geloken: dichtgedrukt.

[p. 147]

1595

En 't stervende aengezicht met tranen overgoten,

 

En na den dootsnick noch dien bleecken mont gesloten;

 

't Had my aen troost, noch u aen uitvaert niet gefaelt.¹⁵⁹⁷

 

'k Zou dencken: 't kint heeft zijn natuurschult vroegh betaelt.¹⁵⁹⁸

 

Of zoo ghy sneuvlen most, noch liefst door menschenhanden,¹⁵⁹⁹

1600

Dan op het eenzaem veldt, door leeuws of luiperts tanden:

 

Want 's menschen hart altijt tot zijns gelijcken treckt.

 

Uw vyant had noch 't lijck met aerde wat bedeckt,

 

Of yemant, langs den wegh, den doode noch begraven,

 

En 't lecker aes misgunt de kraeien en de raven.¹⁶⁰⁴

1605

O ramp, voltoit ghy zoo in 't endt 't rampzaligh jaer,

 

Het welck mijn Rachel ley van 't kraembedde op de baer;¹⁶⁰⁶

 

Mijn bedt schofferen zagh, van mynen oudstgeboren;¹⁶⁰⁷

 

Mijn dochterken verkracht; mijn zoonen, dol van toren¹⁶⁰⁸

 

En wraeck, dien moort begaen, aen Hemor en zijn stat;¹⁶⁰⁹

1610

En al 't Hebreeusch geslacht verlastert en beklat,¹⁶¹⁰

 

Met merckelijck gevaer van goet, en bloet, en leven.¹⁶¹¹

 

Waer laet ick my van rouw? waer wort mijn geest gedreven?

 

O hondert zeven jaer, wat stapelt ghy op een?

 

'k Heb in mijn jeught verdriet en dienstbaerheit geleên;¹⁶¹⁴

1615

Mijn broeders wrock bezuurt, veel jaeren moeten zwerven;

 

Maer 't leste valt my 't zwaerste. ick ga met Joseph sterven.

 

Gaet kinders, graeft een graf: mijn beenen worden stijf.¹⁶¹⁷

 

Zoo dunckt my dat hy kermt, en gordt een' zack om 't lijf,¹⁶¹⁸

 

En jammert nacht en dagh; het zy de zon in 't oosten

1620

Verryze, of daele in 't west; geen mensch kan Vader troosten.

 

Och d'ouders teelen 't kint, en maecken 't groot met smart:

 

Het kleene treet op 't kleet; de groote treên op 't hart.^1621-22

1597 noch u aen uitvaert niet gefaelt: en dan had gij de begrafenis niet ontbeerd.

1598 heeft zijn natuurschult betaelt: is een natuurlike dood gestorven (vgl.: zijn tol aan de natuur betalen, in Stoett's Spreekwoordenboek).

1599 sneuvlen: vallen, omkomen; liefst: daarin ligt opgesloten liever, waarbij het volgende vers aansluit.

1604 aes: prooi, voedsel.

1606 baer: lijkbaar.

1607 schofferen: schenden, onteren door Ruben (vgl. vs. 411).

1608 Mijn dochterken: Dina (zie bij vs. 407).

1609 dien moort (zie bij vs. 413).

1610 verlastert: geschandvlekt.

1611 merckelijck: aanzienlik, groot.

1614 dienstbaerheit: bij Laban, toen hij voor Ezau gevlucht was, wiens haat hij met smart moest ervaren (bezuren, vs. 1615).

1617 Hier eindigen Jacob's woorden.

1618 een' zack: een grof kleed, als teken van rouw onder de gewone kleding op het blote lijf gedragen (vgl. de uitdrukking: in zak en as zitten).

1621-22 Zinspeling op een nog bekend Zuid-Nederlands spreekwoord: ‘Kleine kinders terten op moeders schorte en groote op moeders herte’ (A. de Cock: Spreekwoorden en zegswijzen over de Vrouwen, de Liefde en het Huwelijk, blz. 184, en Ned. Wdb. VI, 13); voor Vondel tevens bittere levenservaring.

TEKSTKRITIEK: vs. 1319, de oude uitgave heeft achter doots een komma, en in vs. 1322: uit den put.