De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

(1929)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



[pagina 579]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten

Het vyfde bedryf. GIJSBREGHT VAN AEMSTEL. BADELOCH. BODE. Gijsbreght: Myn lief, hoe hebtghe dus uw oogen uitgekreten?Ga naar voetnoot1289 Badeloch: 1290[regelnummer] Nu ghy behouden zijt is al mijn leet vergeten, Mijn trouwe bruidegom, mijn hoofd, mijn troost, mijn schat:Ga naar voetnoot1291 Nu ghy behouden zijt, wat geef ick om de stad, Om al des weerelds goed! hoe zijtghe hier gekomen? Gijsbreght: Na dat de vyand nu den Dam had ingenomen, 1295[regelnummer] Nam ick en 't overschot na'et raedhuis toe de wijck, En hiel hem staen met kracht, als water voor den dijck;Ga naar voetnoot1296 Wen 'tlandvolck opgeklept zich zoeckt by nacht te redden,Ga naar voetnoot1297 En brengt vast zoden aen, en steenen, paelen, bedden En bulsters, en al 't geen den zeedijck stutten kan,Ga naar voetnoot1299 1300[regelnummer] Daer die is doorgeweeckt; en zweet met alle man.Ga naar voetnoot1300 Dat speet den grooten Reus, die liet zich vreeslijck hooren,Ga naar voetnoot1301 En stack met hals en hoofd, gelijck een steile toren En spitze, boven 't volck en alle hoofden uit,Ga naar voetnoot1302-03 En scheen een olyfant, die omsnoft met zijn' snuit.Ga naar voetnoot1304 1305[regelnummer] Zijn spietze was een mast in zijne grove vingeren. Ick zagh hem man op man gelijck konijnen slingeren Wel driemael om zijn hoofd, gevat by 't eene been, En kneuzen dan den kop op stoepen of op steen. Hy kan met zijnen pols een' burghwal over springen. 1310[regelnummer] Hy proeft op grendelen de deughd der staele klingen,Ga naar voetnoot1310 En houwt met eenen slagh door yzer en door stael, En proeft zijn beckeneel op poorten van metael.Ga naar voetnoot1312 Hy scheen een Polyfeem, het krijghsvolck scheen zijn kudde.Ga naar voetnoot1313 De toren van 't stadhuis beweeghde zich en schudde,
[pagina 580]
1315[regelnummer] Zoo dick hy op een' post, of op den gevel stiet.Ga naar voetnoot1315 Hy vreesde Herkles knods noch Samsons vuisten niet. De Kermers volgen hem, en Noorderlandsche knechten. Men voert den stormbock aen: men gaet de ladders rechten,Ga naar voetnoot1318 En klimt, met d'eene hand ten gevel uitgestreckt, 1320[regelnummer] In d'ander met den schild, die hals en hooft bedeckt Voor eene hagelbuy van steenen hout en pijlen. Ons jeughd, daer tegens aen, die wentelt heele stijlen En eicke balleken, en uitgelesen hout,Ga naar voetnoot1323 En wat' er is van ouds tot pracht en prael gebouwt, 1325[regelnummer] Van boven in den hoop; en ofze luttel hoopen,Ga naar voetnoot1325 Zoo dient het om hun huid ten diersten te verkoopen, En Burgemeesteren en Raeden voor te staen,Ga naar voetnoot1327 Tot quyting van den eed haer overheid gedaen. Men ziet'er zelf het bloed der overheid verhitten, 1330[regelnummer] En stijven de gemeent: behalven die hier zittenGa naar voetnoot1330 Blootshoofd, en half gekleed, en zonder weer te bien,Ga naar voetnoot1331 Van zwacken ouderdom; en durreven wel zienGa naar voetnoot1332 Zoo eerelijck een dood kloeckhartigh onder oogen;Ga naar voetnoot1333 En vechten met hun hart, nu handen niet en mogen.Ga naar voetnoot1334 1335[regelnummer] Een deel der burgery beneen met hellebaerd En sabelen en spiets de poort en muur bewaert.Ga naar voetnoot1336 Ick steegh den toren op, die boven 't dack koomt rijzen, In 't midden van 't stadhuis; van waer men u kon wijzen De tenten om de stad, en hoe al 't leger lagh, 1340[regelnummer] En van wiens trans men flaeuw den Dom van Vitrecht zagh, By klaer en helder weer. 'k zagh hier uit hoeze streden, En met den storrembock de poort geweld aen deden, En ramden reis op reis, verdadight door een dack Van schilden dicht gevoeght. de deur gaf krack op krack. 1345[regelnummer] Wy stelden flux in 't werck de dissels en de bijlen, En hieuwen in het rond in stucken alle stijlen, En stieten spitze en al 't gevaert van boven af;Ga naar voetnoot1347 Het welck een' slagh en roock de marreckt over gaf, En maeckte een vreeslijck loch in zoo veel ysre koppen;Ga naar voetnoot1349
[pagina 581]
1350[regelnummer] Dat anderen terstond, gevoeght in orden, stoppen.Ga naar voetnoot1350 Terwijle stack de kerck de naeste huizen aen. Van daer begon de vlam in 't leien dack te slaen Van 't Raedhuis, en de roock en smoock verblinde ons oogen. De poort bezweeck, het volck quam raezende ingevlogen.Ga naar voetnoot1354 1355[regelnummer] 'k Was al mijn vrienden quijt, en stond verbaest en stom.Ga naar voetnoot1355 Badeloch: En zaegtghe doen noch niet na vrouw en kinders om? Gijsbreght: In die verbaestheid scheen een wolxken uit den hoogen En goddelijcke glans te blincken voor mijn oogen, En uit die heldre wolck quam eene stemme voort. 1360[regelnummer] Ick heb het licht gezien, en zelf de stem gehoort: O Gijsbreght, laetghe nu Klaeris uw nicht verlegen?Ga naar voetnoot1361 Magh u oom Gozewijn, die grijze, niet bewegen?Ga naar voetnoot1362 En steltghe huis en vrouw en kindren in gevaer? Doen schrickte ick, en steegh af, en packte my van daer, 1365[regelnummer] Door een' verholen gang, die uitkoomt in een' kelder. 'k Aenbad het heiligh licht, dat voor my ging zoo helder. Ick raeckte op straet, en quam gevaerlijck in d'abdy.Ga naar voetnoot1367 Maer niemant gaf gehoor, noch luisterde na my, Die tegens 't noodlot aen noch reuckeloos wou wrijten,Ga naar voetnoot1369 1370[regelnummer] En boven op het dack my in het uiterst quijten: Want eer ick boven quam, lagh poort en post om veer: Dies gleê ick by een touw in 't kloosterschuitjen neer, Dat juist noch achter lagh, en 'k voer den Aemstel over. Daer klom ick op een' boom, nu dor en zonder lover, 1375[regelnummer] En luisterde en zagh toe, hoe 't met d'abdy verging. My docht dat ick 't misbaer met bey mijn ooren ving, En zagh, doen ick een poos verbaest had zitten proncken,Ga naar voetnoot1377 Een' dicken roock en smoock, en na den roock de voncken. Ick hoorde paerdevolck, dat langs de Doelebrugh 1380[regelnummer] Quam trapplen na ons toe. mijn voeten werden vlugh. Men had, o groot verzuim, dees brugh niet afgesmeten.Ga naar voetnoot1381 Ick vloogh'er heen, en zocht te stillen die vast kreeten, En gaf hen moed, en wou de ruiters houden staen:Ga naar voetnoot1383
[pagina 582]
Zy zouden achter my de brugh in stucken slaen, 1385[regelnummer] Of steecken die in brand: maer niemant durfde 't waegen. Oock zagh ick d'oude zy nu branden lichter laegen;Ga naar voetnoot1386 Een voorbo van het geen was naderhand gebeurt, En dat de Middeldam alreê most zijn gescheurt:Ga naar voetnoot1388 Dies gaf ick 't op, en voort de gansche stad ten besten,Ga naar voetnoot1389 1390[regelnummer] En waerschuwde yeder een, en gafme langs de vesten Na'et slot toe, met een' sleep van menschen arm en rijck, Een' troosteloozen hoop, die herwaert neemt de wijck. Bode: Most ick den Bisschop noch zien sterven en d'abdisse? Och vader Gozewijn! och reine maeghd Klaerisse! Gijsbreght: 1395[regelnummer] Hoe is het mogelijck dat ghy 't hebt konnen zien? Bode: 't Is mooghlijck, guntghe my dat ick u daer op dien.Ga naar voetnoot1396 Doen Heemskerck Borsselen gevelt had voor uw oogen, Lagh 't lijck ter zijden 't koor, in eenen hoeck getogen, Na dat ick in den drang des vyands my verstack, 1400[regelnummer] Mits ghy te rugge weeckt, en vielt dat pas te zwack.Ga naar voetnoot1400 Zoo dra men, om den brand, de groote kerck most ruimen, Ontwapende ick den doode, en zette helm en pluimen Van Borsselen op 't hoofd, en toogh zijn rusting aen, En bond het zwaerd op zy; om in dien schijn te gaenGa naar voetnoot1404 1405[regelnummer] Ons vyanden bespien, en letten hoe men 't maeckte.Ga naar voetnoot1405 Ick volghde Haemsteê na, doen hy in 't klooster raeckte, En vloogh de kerckdeur in, daer Gozewijn noch zat,Ga naar voetnoot1407 In 't midden van den rey, die even vierigh bad, En door een vast geloof op God zoo moedigh steunde, 1410[regelnummer] Dat niemant zich het woên der vyanden en kreunde.Ga naar voetnoot1410 Hy scheen een zon gelijck, en zy de klaere maen; Al d'andren starretjes, die bly ten reye gaen, En juichen om dees twee, daer zy haer' glans uit scheppen. Men zaghze naulix yet dan kuische lippen reppen. 1415[regelnummer] Maer Haemsteê vaert hem toe met opgestroopten arm,Ga naar voetnoot1415 Beklad en rood, en van Kristijnes bloed noch warm,Ga naar voetnoot1416
[pagina 583]
En vat hem by den baerd met d'eene, met den degen Gereed in d'ander hand, bebloed en bloot. mit stegenGa naar voetnoot1418 De nonnen op, en geen, hoe lieflijck van gemoed, 1420[regelnummer] Die geen leeuwin geleeck, wanneerze brult en woed, Vermits de jaeger 't nest wil plondren en berooven. Zoo quam oprechte trouw en eedle gramschap boven. Zy worstelen een wijl. Klaeris zet voet by voet,Ga naar voetnoot1423 Omarremt Gozewijn, omringt van haeren stoet. 1425[regelnummer] Wie zou 't godvruchtigh hoofd een hair bezeeren konnen,Ga naar voetnoot1425 Omheint met eenen muur van godverloofde nonnen, Gestrengelt arm in arm? o Christelijcken knoop! Ick zie de deughden zelfs, Geloof, en Liefde, en Hoop,Ga naar voetnoot1428 Met haere zusteren, die tegens Ondeughd strijden, 1430[regelnummer] En na den zege staen door kruis en medelijden.Ga naar voetnoot1430 De vyand stond versuft, en deisde om deze zaeck:Ga naar voetnoot1431 Maer 't aenzien van Klaeris beweeghde 't hart tot wraeck,Ga naar voetnoot1432 En bragt hem in den zin den moord van zijnen vader, En dat zy d'afkomst was van Velzen den verraeder.Ga naar voetnoot1434 1435[regelnummer] Hy blaeckte, en kreegh een koorts, en door de koortze dorst Na haer en Aemstels bloed, en stiet eerst door de borst Met zijn bemorste poock dan d'eene non dan d'ander.Ga naar voetnoot1437 Zy vielen over hoop, en lagen by malkander In 't rond, gelijck een krans van roozen wit en rood.Ga naar voetnoot1439 1440[regelnummer] Doen stond Klaerisse daer by Gozewijn, ontbloot Van menschelijcke hulp. ghy zoudze bey zien proncken, Als bloemen op haer' steel, in eenen beemd, verdroncken Van eenen rooden plas. d'een zuchte noch, en d'een Vertrock het hoofd, die d'arm, en deze noch haer been. 1445[regelnummer] Een ander had den geest zoo daetelijck gegeven. De Bisschop, schoon hy stond op d'oever van zijn leven, En toomde zich niet in van gramschap en van rouw: Vw vader ley de hand wel eerloos aen een vrouw, Maer zoop noit vrouwenbloed, of is daer om gelastert.Ga naar voetnoot1449 1450[regelnummer] Dus blijckt het, datghe zijt een overwonnen basterd,Ga naar voetnoot1450 Na lichaem en na geest, nu ghy uw' aerd betoont Aen nonnen, die altijd in 't woeden zijn verschoont.
[pagina 584]
En d'ander antwoord hem: ghy zult die eedle Reien Als basterdbisschop dan gaen volgen en geleien.Ga naar voetnoot1454 1455[regelnummer] Hardneckige, legh nu den valschen mijter neer. Zoo sprack de basterdzoon, en ruckte hem om veer Met stoel met al in 't bloed: de mijter viel 'er mede.Ga naar voetnoot1457 Klaerisse viel 'er by, doen zy haer beste dede,Ga naar voetnoot1458 En hiel hem even sterck om zijnen hals gevat,Ga naar voetnoot1459 1460[regelnummer] En scheen gevormt albast, met purper overspat.Ga naar voetnoot1460 Hy duwde 't bloedigh zwaerd in 's grijzen loome zyde.Ga naar voetnoot1461 Tot aen 't verguld gevest. zoo zaghmen eer, ten tijdeGa naar voetnoot1462 Van 't blinde heidendom, voor 't aengesteken vier,Ga naar voetnoot1463 Met 's priesters mes gekeelt een' witten offerstier,Ga naar voetnoot1464 1465[regelnummer] Wiens gladde hoornen goud, wiens lenden kranssen decken. Gijsbreght: Hoe droegh Klaerisse zich? Bode: Zy holp den degen trecken Vit 's ooms gewonde zy, en zette hem terstond Den mijter op het hoofd, en kust den bleecken mond. Hy opent pijnelijck zijn half-geloken oogen,Ga naar voetnoot1469 1470[regelnummer] En zietze noch eens aen, en schijnt met haer bewogen, Die hem zijn oogen luickt. hy geeft den lesten zucht.Ga naar voetnoot1471 Zy vangt den veegen geest, en die benaeuwde lucht, Ga naar voetnoot1472 En zwijmt een poos van druck. maer Haemsteê, eerze wederGa naar voetnoot1473 Bekoomt, die worrept haer op 't doode lichaem neder, 1475[regelnummer] En boet 'er schendigh meê zijn' godvergeten lust. z'Ontwaeckt in 't ende, en word van 't schellemstuck bewust, En roept: mijn bruidegom, zie neder hoe ick lije,Ga naar voetnoot1477 En hoemen my schoffeert. o zuivre maeghd Marije!Ga naar voetnoot1478 O Klaere, aenschouwtghe dit? vrouw Machtelt, zie uw kind. 1480[regelnummer] De booswicht slaet heur klaght en woorden in den wind, Gelijck een vogel grijp 't gepiep der simple duiven,Ga naar voetnoot1481 Wen hy 'er uit de vlught een vast krijght in zijn kluiven.Ga naar voetnoot1482 Ga henen, zeit hy, klaegh uw moeder uwe smart.
[pagina 585]
Hy trappeltze op den buick, en op 't benaeuwde hart, 1485[regelnummer] Dat haer het bloed ten neus en monde uit quam gevlogen, En zy den doodsnick gaf, en sloot die hemelsche oogen, En uitging ofze sliep, in 's Bisschops open arm. Badeloch: Hoort God dan langer niet na'et jammerlijck gekarm Van zijn verkore schaer? of lust het hem de boosheidGa naar voetnoot1489 1490[regelnummer] Te stijven in haer quaed, door zijne straffeloosheid? Gijsbreght: Was doen zijn moed gekoelt van alle schendery, En d' oude wrock gepaeit?Ga naar voetnoot1492 Bode: 't En bleef'er noch niet by. Niet verre van 't autaer, vereert met rijcke gaven, Stond een albaste tombe: in deze lagh begraven 1495[regelnummer] Het kostelijck gebeente en d'overheilige aschGa naar voetnoot1495 Van een, die om 't geloof aen God gemarteld was; Daer most de snoode schelm zich zelven noch aen wreecken. 't Is wonder, als God zwijght, dat dooden niet en spreecken. Hy schon en sloegh 'er aen zijn klaeuwen vuil van bloed,Ga naar voetnoot1499 1500[regelnummer] En brackze toornigh op met grooten overmoed.Ga naar voetnoot1500 Terstond quam hem een geur en yet wat lieflijcks tegen:Ga naar voetnoot1501 Maer die verwaten mensch, wat zou zijn hart bewegen?Ga naar voetnoot1502 Hy vaert al voort, en stroit de beenen hier en daer, En smijt de tombe in twee, en breeckt 't gewijde autaer,Ga naar voetnoot1504 1505[regelnummer] En doet terstond den brand in 't dack van 't klooster steecken. Het vier nam d'overhand, waer voor de plondraers weecken. Ick quam ontrent de Beurs, te water uitgebouwt, Nu half gebrand, en zagh al 't zilverwerck en goud, Geplondert heilighdom, tapijten en schildrijen,Ga naar voetnoot1509 1510[regelnummer] Schaerlaken en fluweel, langs heen de gaelerijenGa naar voetnoot1510 Geworpen over hoop, daer Grobber hiel de wacht. De vlamme speelde in 't goud, en schitterde by nacht. Men zagh'er by een schaer van weduwen en weezen, Bekreten en bedruckt, en die noch arger vreezen.Ga naar voetnoot1514 1515[regelnummer] Zoo raeckte ick onbekent door 't krijghsvolck heen by 't slot,
[pagina 586]
Tot berging van mijn lijf. 'k vertrouw my u en God. De wind steeckt op, men hoort hem in de vlammen bruizen. Een zee van gloed verdrinckt al d'overige huizen. De burgh lijd last. 't waer best dat ghy een' uitval deed,Ga naar voetnoot1519 1520[regelnummer] En dan de brugh afbraeckt. Gijsbreght: Mijn broeder staet gereed. BADELOCH. AREND VAN AEMSTEL. GIJSBREGHT VAN AEMSTEL. BROER PETER. VLUGHTELINGEN. Badeloch: Wat zienwe te gemoet? de burghzaet koomt gevloden.Ga naar voetnoot1521 Mijn man loopt weer te rugh, en zoeckt vast by den doodenGa naar voetnoot1522 Zijn' broeder, dien hy mist, en al te trouw bemint,Ga naar voetnoot1523 En niet verlaeten zal, 't en zy dat hy hem vind, 1525[regelnummer] En levendigh of dood magh torssen op den rugge, In 't uiterste gevaer. daer sloopenze de brugge. Helaes! wat gaet my aen! waer vinde ick mijnen heer?Ga naar voetnoot1527 Arend: Och broeder, laetme los. Gijsbreght: Hoe is 't? Arend: 'k En kan niet meer. Badeloch: Hoe is het, Arend broer? Broer Peter: Nu doe ons eenigh teecken. Arend: 1530[regelnummer] Ick ben den adem quijt. ick kan niet langer spreecken. Mijn hart bezwijckt door 't bloen. ick heb mijn' plicht voldaen, Mijn vaderlijcke stad ten ende voor gestaen,Ga naar voetnoot1532 Na dat ick had soo lang in ballingschap gezworven. Heer broeder, 'k neem verlof, en als ick ben gestorvenGa naar voetnoot1534 1535[regelnummer] Zoo voer, indienghe moet verlaeten deze plaets, Mijn lijck met u, op dat de wraecklust des soldaets Het niet onteer, en gun het een gewijde stede. Gedenck mijn ziel voor God, ô priester, in uw bede. Ick schey, ick zwijm, ick sterf. mijn tijd is hier geweest. 1540[regelnummer] Och vrienden, bid voor my. ô God, ontfang mijn' geest. Broer Peter: Hy is al dood, en heeft gena by God verworven.Ga naar voetnoot1541
[pagina 587]
Gijsbreght: Hy is met vollen roem in 't harrenas gestorven, En volght zijn' broeder Ot in 't hemelsch vaderland, En triomfeert by God.Ga naar voetnoot1544 Badeloch: Ghy mist uw rechte hand. Vlughtelingen: 1545[regelnummer] Nu zal hy zich voortaen ten uitval niet beledigen,Ga naar voetnoot1545 Noch 't Vrelandsch slot noch dit met zulck een' moed verdedigen,Ga naar voetnoot1546 Noch 't Amsterdamsche Recht beschutten met zijn zwaerd, En draeven voor het heir op eenigh brieschend paerd, Om prijs en eer in 't stof door zweet en bloed te winnen. Gijsbreght: 1550[regelnummer] Men treck het lichaem uit, men draegh den doode binnen.Ga naar voetnoot1550 DE HEER VAN VOOREN MET DEN TROMPETTER. GIJSBREGHT VAN AEMSTEL. Vooren: Myn Heer, uw ongeluck is ons van harte leet. Wy staen voor deze graft tot storremen gereed. 't Waer tijd en meer dan tijd, dat ghy u kort beraede, En gaeft het huis voort op, met hope van genade,Ga naar voetnoot1554 1555[regelnummer] En schutte d'ongena. ick eisch 't in 's graeven naem,Ga naar voetnoot1555 En dat door Egmonds last.Ga naar voetnoot1556 Gijsbreght: Ghy eischt dat ick 't my schaem. 'k En schey 'er zoo niet af, als met mijn eigen leven,Ga naar voetnoot1557 En eer ick sterref zal noch menigh met my sneven. Vooren: Is 't eere dat een held zich zelf verreuckeloos?Ga naar voetnoot1559 Gijsbreght: 1560[regelnummer] Men houd de plaets op hoop.Ga naar voetnoot1560 Vooren: Hier is geen hoop altoos. Met houden is hier niet met allen uit te rechten.
[pagina 588]
Gijsbreght: Dat maghmen dan bezien. wy zullen'er om vechten. Vooren: 'tWas vechtens tijd, aleer de vyand uwe stad, De poorten en de vest noch heel vermeestert had: 1565[regelnummer] Doen alle klocken brand en moord en onraed klepten, En burger en soldaet om 't zeerst hun handen repten: Nu die verweldight zijn, het Raedhuis afgebrand,Ga naar voetnoot1567 En wat in 't harnas blonck, gesneuvelt en vermant, Is 't al vergeefs het slot en overschot verdaedight. 1570[regelnummer] Bera u kort, ghy word noch mooghlijck begenadight. Gijsbreght: 't Is mijn gewoonte niet te bidden om gena. Vooren: 't Is wijsheid dat men zich zomwijl te buiten ga,Ga naar voetnoot1572 En zijn gewoonte staeck, en stel 't gevaer voor oogen. Zy kiezen 't best van twee, die beter niet en mogen. Gijsbreght: 1575[regelnummer] 'kVerwacht een uitkomst dan, en geef het op aen God.Ga naar voetnoot1575 Vooren: Wat uitkomst wachtghe toch? ghy zult terstond dit slot Van alle kanten zien beladdren en bespringen. Gijsbreght: Men zalme van het Y zoo lichtelijck niet dwingen. Ick heb noch hier en daer veel vrienden op mijn hand. 1580[regelnummer] Mijn toeverlaet, naest God, dat is de waterkant. Vooren: Geloofme, 'kzoeck u niet met woorden te versaegen,Ga naar voetnoot1581 Ghy zult het van dien kant zoo heerlijck op zien dagen, Met schuiten zonder tal, eer u de zon beschijn.Ga naar voetnoot1582-83 Wat riemen voert of zeil heeft d'amirael PersijnGa naar voetnoot1584 1585[regelnummer] Beslaegen in zijn' dienst by Vries en Waterlanderen.Ga naar voetnoot1585 Al 't omgelegen volck ruckt haestigh by malkanderen, En treckt vast op den brand van kerck en toorens aen.Ga naar voetnoot1587 Hoe is het mogelijck die maght te wederstaen,
[pagina 589]
Met zoo een hand vol volx, dat door de nederlaegen 1590[regelnummer] Der versch vernielde stad vol schrix is en verslaegen?Ga naar voetnoot1590 Ghy vielt, 't is waer, van 't slot op uwen vyand uit: Wat holp 't? men dreef u in. ghy waert zoo kort gestuit,Ga naar voetnoot1592 En keerde op uwen burgh met roo bebloede koppen, Van vreeze datmen u den toegang toe moght stoppen.Ga naar voetnoot1594 Gijsbreght: 1595[regelnummer] 'k Ontfing geen leedt, alleen mijn boezem zagh bemorstGa naar voetnoot1595 Van bloed, vermits een kay, geslingert langs mijn borst, Het vel had afgeschuurt, en effen 't vleesch gewreven.Ga naar voetnoot1597 Geen angst en dreef ons meer dan wy ons zelven dreven. Vooren: Daer niet gewonnen word is 't ydel datmen strijd.Ga naar voetnoot1599 Gijsbreght: 1600[regelnummer] Een krijghsman wint genoegh, al wint hy niet dan tijd. Vooren: 'tWas raedzaemst by verdragh, en niet uit nood gegeven.Ga naar voetnoot1601 Gijsbreght: Mijn moeder leerde my, dat ick geen' raed zou leven Met vyanden, waer van men 't argste moet vermoen.Ga naar voetnoot1602-03 Mijn heer, ick heb uw' raed voor dees tijd niet van doen.Ga naar voetnoot1604 Vooren: 1605[regelnummer] Mijn meesters harte treckt na alle braeve helden,Ga naar voetnoot1605 Die voor hun eere en erf zich vroom ter weere stelden.Ga naar voetnoot1606 d'Onmaetigheid van wraeck, gepleeght na Velzens dood, En heeft hy noit bestemt, noch yemants schuld vergroot.Ga naar voetnoot1608 Ick ken hem, als my zelf: hy mint u in 't byzonder. Gijsbreght: 1610[regelnummer] Hy mint my, als het blijckt, en keert het bovenste onder. Hy mint my averechts. zijn liefde staet ons dier.Ga naar voetnoot1611 Wie heeft de stad vernielt, verwoest met zwaerd en vier, En al den nacht gewoed, als wild en uitgelaeten? Wie stopt den Aemstel toe met dooden? wie de straeten? 1615[regelnummer] Waer zietmen niet de vlam van dien gestighten brand?
[pagina 590]
Wat grafsteê, wat autaer, wat kerck heeft 's roovers hand Verschoont? wat heilighdom, kappellen, kloosters, nonnen Zijn van die klaeuwen niet geschandvleckt en geschonnen?Ga naar voetnoot1618 Op dat ick niet en rep, hoe gruwlijck de soldaetGa naar voetnoot1619 1620[regelnummer] Na 'et schennen martlen durf den godgewijden staet;Ga naar voetnoot1620 Daer al de volgende eeuw met laster van zal spreecken,Ga naar voetnoot1621 En dat Gods streng gerecht te zijner tijd wil wreecken.Ga naar voetnoot1622 Vooren: Dit, leider! was een nacht vol ramps vol ongevals:Ga naar voetnoot1623 Maer datmen d'oversten wil schuiven op den hals 1625[regelnummer] Al wat'er is misdaen by krijghslien zonder orden, En die door geen gezagh in toom gehouden worden, By die gelegenheid; dat lijd de reden niet,Ga naar voetnoot1627 Noch leert d'ervaerenheid, en is wel meer geschied;Ga naar voetnoot1628 Byzonder daer het hart van wraecklust was bezeten. 1630[regelnummer] Wie keert een' dollen leeuw, na 'et breecken van zijn keten? Hy volght zijn' wreeden aerd, en vlieght met eenen loop, En grabbelt blindeling den reedsten uit den hoop.Ga naar voetnoot1632 Wanneer 't verbolgen zwaerd eens raeckt uit 's krijghsmans scheede, Het keert'er langsaem in, en acht gebod noch bede, 1635[regelnummer] Ziet vorst noch veldheer aen. het zwaerd, geterght van wraeckGa naar voetnoot1635 En gramschap, vind in 't bloed des vyands zoeten smaeck. De duisternis des nachts maeckt alle ding oock gruwelijck: Dan schijnt het, watmen daeghs zich schaemen zou, min schuwelijck,Ga naar voetnoot1638 In dees bloed dronckenschap, en blinde en dartle lust,Ga naar voetnoot1639 1640[regelnummer] Die tot een vonxken toe al 't licht van reden bluscht, Van tamme menschen maeckt onredelijcke dieren.Ga naar voetnoot1641 Men moet, men wil of niet, dan 't heir den teugel vieren. Mijn meester, doen hy eerst voor uwe vesten quam, Wou wel bemaghtigen den muur van Amsterdam, 1645[regelnummer] Maer dien tot in den grond zoo schendigh te verdelgenGa naar voetnoot1645 Was noit zijn wit, en 't valt hem bitter te verzwelgen:Ga naar voetnoot1646 Hoewel het krijghsrecht hem verschoont; hy verreght nietGa naar voetnoot1647 Het uiterst van zijn Recht, en straft noch met verdriet:
[pagina 591]
Is tot verzachting en verschooning meer genegen, 1650[regelnummer] Dan al te stijf te staen op 't punt van zijnen degen.Ga naar voetnoot1650 Verschoon uw leven doch, en gun dees eere aen my. Gijsbreght: Ick ben met eenen dood voor al mijn leven vry. Vertreck, en wacht u my meer tijdingen te brengen. 'k Getroost my al wat God u toelaet te gehengen.Ga naar voetnoot1654 GIJSBREGHT VAN AEMSTEL. BADELOCH. BROER PETER. VLUGHTELINGEN. ADELGUND. VEENERICK. BODE. RAFAEL. Gijsbreght: 1655[regelnummer] Wy gaven Vooren kort en duidelijck bescheed.Ga naar voetnoot1655 Ghy hoort, hoe 't krijghsvolck staet tot storremen gereed: Waerom het noodigh waer, aleer zy 't huis besluitenGa naar voetnoot1657 Van achter met een vloot van schepen en van schuiten, My van onnut gezin, en die geen weer en biên,Ga naar voetnoot1659 1660[regelnummer] t' Ontslaen, en met de bloem der mannen te voorzien, Die maghtigh zy 't geweld des vyands af te keeren, Het welck ons koomt aen boord met storrembrugh en leeren.Ga naar voetnoot1662 Mijn liefste, geef u scheep, al is het scheiden pijn, 't Is noodigh, Peter zelf die zal uw leidsman zijn, 1665[regelnummer] En dit gevlughte volck en u en uwe kinderen Vervoeren na een plaets, daer niemant u kan hinderen. Getroost u daer een wijl te wachten, tot dat God Ons weer te zaemen breng, en gun een beter lot.Ga naar voetnoot1668 Badeloch: Helaes, wat ga ick aen? wat koomt my weder over?Ga naar voetnoot1669 1670[regelnummer] Waer zendghe my? mijn lief, Persijn den grooten roover Vw' vyand in den mond, die op ons vlamt en loertGa naar voetnoot1671 Vit Zwaenenburgh, daer hy des graeven vlagge voert?Ga naar voetnoot1672 'tVerdriet hem zulck een slot en vasten burgh te derven,Ga naar voetnoot1673 Die ongerechte gift. uw zaed, uw wettige erven 1675[regelnummer] Te blusschen in haer bloed, is al zijn wensch en wit,Ga naar voetnoot1675 Op dat hy onverlet volharde in 't nieuw bezit.
[pagina 592]
Broer Peter: Mevrouw, zijt wel getroost, ick zal u zelf geleiden. Gijsbreght: 'k Neem oorlof met een' kus.Ga naar voetnoot1678 Badeloch: 'k En sal van 't huis niet scheiden Noch scheep gaen zonder u, mijn heer, mijn waerde man. Gijsbreght: 1680[regelnummer] Ick volgh u eer ghy 't weet. Badeloch: Daer weetghe luttel van. Gijsbreght: De stroom is wijd genoegh, al stoptmen deze haven, Een schuit ontslipt het licht. Badeloch: Men zal u hier begraeven, Bestulpen onder 't puin. ick zie dit huis in brand.Ga naar voetnoot1683 Broer Peter: d'Onsterfelijcke God heeft alles in zijn hand. Badeloch: 1685[regelnummer] Och of de goede God zich mijner wou erbarmen. Broer Peter: Mevrouw, betrouw op hem, hy kan ons wel bescharmen, En voert zijn eigendom door water vier en vlam.Ga naar voetnoot1687 Badeloch: Gelijck de brand getuight van 't gloeiende Amsterdam.Ga naar voetnoot1688 Broer Peter: 't Is zijn gehengenis, wie durf zich daer in mengen?Ga naar voetnoot1689 Badeloch: 1690[regelnummer] Wanneer ons leed geschied, dan zal hy 't oock gehengen. Gijsbreght: Mijn lieve gemaelin, ghy stelt u 't zwaerste voor. Broer Peter: Vw droefheid houd geen maet, 't benevelt brein geen spoor. Vlughtelingen: Nu vollegh raed, mevrouw, en laet u doch gezeggen.Ga naar voetnoot1693
[pagina 593]
Adelgund: Och moeder lief, wat raed? zy komen 't huis beleggen.Ga naar voetnoot1694 1695[regelnummer] Bewaer mijn reinigheid, mijn' maeghdelijcken staet.Ga naar voetnoot1695 Badeloch: Och dochter, moeders troost is krancke toeverlaet.Ga naar voetnoot1696 De klockhen deckt vergeefs het zidderende kiecken Voor den doortrapten vos met schaduw van haer wiecken: Hy grijptze beide, en stroit de pluimen in den wind, 1700[regelnummer] En koelt zijn' lust, en ruckt de moeder van het kind. Gijsbreght: Zult ghy dan oirzaeck zijn dat beide uw kinders sneven? Badeloch: Ick zou om eenen man wel bey mijn kinders geven. Gijsbreght: Beweeght uw kroost u niet, dit jongsken kleen en teer?Ga naar voetnoot1703 Badeloch: Niet luttel, maer mijn man beweeghtme noch al meer. Veenerick: 1705[regelnummer] Wat schreitghe moeder lief? zijt ghy bedroeft om vader? Badeloch: Om vader schrey ick, kind, en u en ons te gader. Gijsbreght: Vw moeder keert zich niet aen u noch uwe smart.Ga naar voetnoot1707 Badeloch: Met smarte baerde ick 't kind, en droegh het onder 't hart. Mijn man is 't harte zelf. 'k heb zonder hem geen leven. 1710[regelnummer] 'k Zal u, om lief noch leedt, bezwijcken noch begeven.Ga naar voetnoot1710 'k Beloofde u hou en trouw te blijven tot de dood.Ga naar voetnoot1711 Gijsbreght: 't Is oock getrouwigheid, wanneer men scheid uit nood. Broer Peter: Men scheid om beters wil, om weder te verzaemen. Badeloch: Indien ick van hem schey, wy komen nimmer t'zaemen.
[pagina 594]
Broer Peter: 1715[regelnummer] Ghy scheide menighmael, en zaeght hem weer gezond. Badeloch: 'k En scheide noit, daer 't zoo bedroeft geschapen stond.Ga naar voetnoot1716 Broer Peter: De weerhaen van de kans zeer lichtelijck kan keeren. Badeloch: 'tVerkeerde noit zoo snel, of 't was om my te deeren. Broer Peter: 'tWas best de kinders dan in zekerheid gebrogt.Ga naar voetnoot1719 Badeloch: 1720[regelnummer] 'tWas best, en hielme niet de band des echts verknocht.Ga naar voetnoot1720 Broer Peter: Een vrouw gedijt tot last: zy weet niet uit te rechten.Ga naar voetnoot1721 Badeloch: Bestelme slechs een zwaerd, ick ben bereid te vechten,Ga naar voetnoot1722 Te sterven aen de zy van mijnen vromen man. Gijsbreght: Ghy hebt een vrouwen hart. Badeloch: Neem eens de proef daer van. 1725[regelnummer] Heldinnen stonden eer als onbeweeghde posten.Ga naar voetnoot1725 De faem van vrouwen roemt die stad en volck verlosten.Ga naar voetnoot1726 Vw moeder Baerte toont hoe veel een vrouw vermagh,Ga naar voetnoot1727 Wanneer zy Ysselstein verdedigt jaer en dagh.Ga naar voetnoot1728 Bode: Ick waerschuw u, mijn heer, eerwe overrompelt worden. 1730[regelnummer] De triomfeerder stelt zijn vendels in slaghorden,Ga naar voetnoot1730 En d'eer van d'eersten storm verguntmen aen den Vries,Ga naar voetnoot1731 Die groote reedschap maeckt: ons dient geen tijdverlies.Ga naar voetnoot1732 Men voert de stormbrugh aen: men steeckt'er de trompetten.Ga naar voetnoot1733 't Is over tijd den muur en torens te bezetten.Ga naar voetnoot1734
[pagina 595]
Gijsbreght: 1735[regelnummer] Al lang genoegh gemart: voort, voort, de nood die prest.Ga naar voetnoot1735 Gehoorzaem uwen heer, en kus hem eens voor 't lest. Badeloch: Zeer gaerne, braeve held, vergunme slechs een bede, En ruck, het is mijn wil, dit lemmer uit der scheede,Ga naar voetnoot1738 En stoot het door dees borst, en doop het in dit bloed. 1740[regelnummer] 't Is beter dat ghy 't zelf dan Vries of Kermer doet,Ga naar voetnoot1740 Als ick u heb den geest zien geven door uw wonden, Mijn zoontje zonder hoofd, mijn dochterken geschonden, En hoor al 't huis vervult met brand met moordgeschreeuw: Zoo sterf ick noch uw vrouw, geen kinderlooze weeuw.Ga naar voetnoot1744 1745[regelnummer] Zoo magh mijn kind of ghy noch bey dees oogen luicken, Nadien ick 's levens licht niet langer kan gebruicken.Ga naar voetnoot1746 Gijsbreght: O gruwel, Badeloch, ben ick van zulck een' aerd, Dat ick een vrouw, en noch mijn eige, met mijn zwaerd, Zoo eerelijck voor haer, voor kinderen, en magen,Ga naar voetnoot1749 1750[regelnummer] En deze goe gemeent, mijn leven lang, gedraegen,Ga naar voetnoot1750 Vermoorden zou, gelijck een gruwelijck tyran? Zoo ben ick langer niet uw bedgenoot, uw man: Zoo hebt ghy onbekent dus lange my versleten,Ga naar voetnoot1753 En ick mijn Christendom verzaeckt, mijn' plicht vergeten. 1755[regelnummer] Hoe laetghe zulck een woord uw' kuischen mond ontgaen? Of wiltghe, dat ick u altzaemen zal verraen, En my aen uwe dood en schennis schuldigh maecken? 't Is tijd om weer te biên. de vyanden genaecken.Ga naar voetnoot1758 Het godloos basterdzaed, beweeght door geen misbaer,Ga naar voetnoot1759 1760[regelnummer] Dat onze nicht Klaeris van Velzen, voor 't autaer En 't kruisbeeld, in 't gezicht haers bruidegoms, verkrachte, En trappelde op den buick, en om den doodsnick lachte, Zal daetlijck dezen burgh verovren al verwoed. Ick zal mijn vrouw, mijn zaed, zien in malkanders bloedGa naar voetnoot1764 1765[regelnummer] Versticken. Haemsteê zal 't in eenen beker schincken, En dat, zoo laeuw als 't is, den vader op doen drincken: Op dat d'ontruste geest doorwaer het ingewand,
[pagina 596]
En pijnigh voor zijn dood het los en vlot verstand.Ga naar voetnoot1767-68 Waer zijtghe dienaers? waer mijn lijfwacht? waer mijn knaepen? 1770[regelnummer] Brengt herwaert mijn geweer. op mannen, wapen, wapen.Ga naar voetnoot1770 Het is de jongste dagh, en met dit huis gedaen.Ga naar voetnoot1771 Noch zal het wraeckeloos zoo niet te gronde gaen: Daer moet een groot getal met ons ten hemel vaeren.Ga naar voetnoot1773 Koomt volghme, daerwe flus in 't harnas bezigh waren,Ga naar voetnoot1774 1775[regelnummer] In 't midden van den moord. 'k gevoel een nieuwe kracht. Badeloch: Waer wiltghe heen? u zelf verdrincken in de gracht? De brugge brand vast af. of hebtghe voor te sterven,Ga naar voetnoot1777 Zoo neem ons t'zaemen meê: hier zijn uw wettige erven, De huwbaere Adelgund, d'onnoosle Veenerick. 1780[regelnummer] Mijn hairen staen te bergh; mijn harte klopt van schrick. Och vader, 't is mijn schuld, en weest zoo niet verbolgen. Bedaer wat. ick ga scheep. ick zal den Deken volgen, Te water en te land: hy voerme waer 't hem lust, Of na den wilden Yr, of aen de Noordsche kust.Ga naar voetnoot1784 1785[regelnummer] Nu vrees ick geen gevaer, noch geen uitheemsche stranden. Ick neem verlof. ick ga: ick kus voor 't lest uw handen.Ga naar voetnoot1786 'k Gehoorsaem u, gelijck een Christe vrouwe past. Ick schrey en klaegh vergeefs. och mannen, houd hem vast. Vlughtelingen: Mijn heer, erbarrem u, om uw bedruckte vrouwe: 1790[regelnummer] Zy luistert na uw' raed. zy zwijmt, zy sterft van rouwe. Adelgund: Och vader, moeder sterft. wat leider gaet my aen?Ga naar voetnoot1791 Vlughtelingen: 't En zy ghy u bedaert, het is met haer gedaen. Broer Peter: Om Gods wil, geef gehoor, ghy ziet hoe zy u minnen. Gijsbreght: Wat razerij is dit! wat onverzetbre zinnen! 1795[regelnummer] Men recht met jammeren noch jancken hier niet uit:Ga naar voetnoot1795 De traenen doen 't hem niet. de wreedheid word gestuit
[pagina 597]
Met dapperheid en moed. waer laet ghy u vervoeren! Al 't kermen is onnut: men moet de handen roeren. Scheep, scheep. nu zijt getroost, mijn lief, de tijd is kort.Ga naar voetnoot1799 Badeloch: 1800[regelnummer] Voor 't scheiden, laetme toe dat ick mijn bede stort. Broer Peter, bid voor my, dat God dees arme schaere Door zijnen engel stuure, en mijnen heer bewaere. Broer Peter: Ghy die der vromen schild en wisse toevlught zijt,Ga naar voetnoot1803 En van den hemel af den jammerlijcken strijd 1805[regelnummer] Der menschen gade slaet, en ziet de steden daelen, En wentelen, en zet de heerschappijen paelen;Ga naar voetnoot1806 Erbarm u over dit bedruckt belegert slot: Bescherm 't rechtvaerdigh hoofd, en bergh het overschotGa naar voetnoot1808 Der uitgeroeide stad, genoodzaeckt door de baeren 1810[regelnummer] In lange ballingschap, op Gods gena, te vaeren. Ghy hebt het huisgezin van Noah wel behoed,Ga naar voetnoot1811 Dat op de baeren dreef en hoogen watervloed; Doen 't water ymmer wies, tot daer de starren bloncken; Doen 't hemelhoogh geberghte en alle spitzen zoncken, 1815[regelnummer] En al de weereld lagh in eene baere zeeGa naar voetnoot1815 Gedompelt over 't hoofd, en kende strand noch ree. Ghy trooste door de duif die overbleve zielen. d'Olijftack zey haer aen, hoe alle watren vielen. Vertroost ons desgelijx in droeve ballingschap. 1820[regelnummer] Ghy weet daer van de maet, en kent den lesten stap.Ga naar voetnoot1820 Vw geest die blaeze in 't zeil: uw heilige engel stiere Het roer, en zette ons op, daer elck u vrolijck viere.Ga naar voetnoot1822 Rafael: O Gijsbreght, zet getroost uw schouders onder 't kruis V opgeleit van God. 't is al vergeefs dit huis 1825[regelnummer] Verdaedight; hadden wy 't in ons behoed genomen,Ga naar voetnoot1825 't En waer met Amsterdam zoo verre noit gekomen: Dus wederstreef niet meer uw trouwe gemaelin. Verlaet uw wettigh erf, en quel u nergens in.Ga naar voetnoot1828 Al leit de stad verwoest, en wil daer van niet yzen:Ga naar voetnoot1829
[pagina 598]
1830[regelnummer] Zy zal met grooter glans uit asch en stof verrijzen: Want d'opperste beleit zijn zaecken wonderbaer. De Hollandsche gemeent zal, eer drie honderd jaer Verloopen, zich met maght van bondgenooten stercken, En schoppen 't Roomsch autaer met kracht uit alle kercken, 1835[regelnummer] Verklaeren 't graeflijck hoofd vervallen van zijn Recht, En heerschen staetsgewys; het welck een bits gevecht,Ga naar voetnoot1836 En endeloozen krijgh en onweer zal verwecken,Ga naar voetnoot1837 Dat zich gansch Christenrijck te bloedigh aen wil trecken.Ga naar voetnoot1838 In 't midden van den twist, en 't woeden nimmer moe, 1840[regelnummer] Verheft uw stad haer kroon tot aen den hemel toe,Ga naar voetnoot1840 En gaet door vier en ys een andre weereld vinden,Ga naar voetnoot1841 En dondert met geschut op alle vier de winden. Vw afkomst midlerwijl en zal niet onder gaen,Ga naar voetnoot1843 Maer eeuwigh adelijck en eerelijck bestaen,Ga naar voetnoot1844 1845[regelnummer] Op sloten en in steên, en loffelijck regeeren, En Aemstels oude naem en zal geen' roem ontbeeren; Als uw naemhafte stad haer' Schouwburgh open doet,Ga naar voetnoot1847 En voert op 't hoogh tooneel uw daeden te gemoet Den Burgemeesteren, en driemael twalef Raeden, 1850[regelnummer] Gezeten op uw' schild, van kruissen overlaeden.Ga naar voetnoot1850 Dus geef u haestigh scheep: 't is tijd, want zonder God En onze hulp, 't was omgekomen met dit slot.Ga naar voetnoot1852 Ick zal u met een' mist en dicken nevel decken, En voorgaen met mijn' glans, en 't volck een leidstar strecken, 1855[regelnummer] In 't midden van den stroom. schep moed, en wanhoop niet, Maer volgh gehoorzaem na het geen u God gebied. Zijn wil is, dat ghy treckt na'et vette land van Pruissen,Ga naar voetnoot1857 Daer uit het Poolsch geberght de Wijsselstroom koomt ruisschen, Die d'oevers rijck van vrucht genoeghelijck bespoelt.Ga naar voetnoot1859 1860[regelnummer] Verhou u daer, en wacht tot dat de wraeck verkoelt.Ga naar voetnoot1860
[pagina 599]
Ghy zult in dit gewest een stad, Nieuw Holland, bouwen, En in gezonde lucht, en weelige landouwen, Vergeten al uw leet, en overbrogten druck;Ga naar voetnoot1863 Waer door uw naezaet klimt den bergh op van 't geluck.Ga naar voetnoot1864 Broer Peter: 1865[regelnummer] Zijt ghy dat Rafaël? zijt ghy dat zelf, die beide Tobias en zijn bruid zoo veiligh t' huis geleide?Ga naar voetnoot1866 Of liever die gezant des hemels, die zoo klaer Voor Moses trock, gelijck een vierige pilaer?Ga naar voetnoot1868 Of die den vromen Loth noch berghde, eer 't vier van bovenGa naar voetnoot1869 1870[regelnummer] De steden stack in brand? of die den gloenden ovenGa naar voetnoot1870 Verkoelde, en brogt'er gaef drie jongelingen uit?Ga naar voetnoot1871 Wy volgen op uw licht. wy zien 't is Gods besluit. Gijsbreght: Nu buigh ick my voor God, mijn lief, mijn uitverkoren: Nu weiger ick geensins na uwen raed te hooren, 1875[regelnummer] En legh hier 't harnas af. hier baet geen tegenweer: Nu God dit huis verlaet, en geldt'er zwaerd noch speer. Al 't volck ga voor, dan 't lijck, en niemant hoef te vreezen;Ga naar voetnoot1877 Ick zelf met mijn gezin zal d'allerleste wezen. Broer Peter, 'k bid u, tast dit heiligh kruisbeeld aen,Ga naar voetnoot1879 1880[regelnummer] Dat voor mijn' oudren lang heeft op 't autaer gestaen, En my is aenge-erft. ick storte in tijd van vredeGa naar voetnoot1881 En oorloogh menighmael hier voor mijn vierge bede, Zoo wel des nachts als daeghs. hoort mannen, hoort na my. Wanneermen uit den stroom en Pampus raeckt voorby, 1885[regelnummer] Zoo doet ter slincke hand in zee zich op wat weiland,Ga naar voetnoot1885 Dat Marcken heet van ouds, een laegh en visschers eiland, Het welck een klooster draeght genoemt Mariengaerd,Ga naar voetnoot1887 Een rijcke en oude abdy: wy zullen derrewaert Ons spoen, voor wind voor stroom, met riemen en met zeilen,Ga naar voetnoot1889
[pagina 600]
1890[regelnummer] En daer de vloot voorzien, en voorraed ommedeilen,Ga naar voetnoot1890 En leven wijder raed. gaet scheep, in die gestalt,Ga naar voetnoot1891 Gelijck ick heb belast.Ga naar voetnoot1892 Vlughtelingen: Helaes! hoe bitter valt Het scheiden van zijn land, daer alles loopt verloren!Ga naar voetnoot1893 Broer Peter: De liefde tot zijn land is yeder aengeboren. Badeloch: 1895[regelnummer] Verdelghde stad, wy gaen, en komen nimmer weer. Gijsbreght: Vaer wel, mijn Aemsterland: verwacht een' andren heer. VIT.	[tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: vs. 1301, de oude uitgave heeft den groote Reus. voetnoot1289 dus: zozeer. voetnoot1291 bruidegom werd ook voor jonge echtgenoot gebruikt. voetnoot1296 hiel hem staen: hield hem tegen. voetnoot1297 opgeklept: door de noodklok opgeroepen. voetnoot1299 bulster: matras. voetnoot1300 zweet behoort weer bij 't landvolck (1297). voetnoot1301 speet: smartte, verbitterde. voetnoot1302-03 een steile toren en spitze: een stijl gespitste toren. voetnoot1304 omsnoffen: rondsnuffelen. voetnoot1310 proeven: beproeven; de deughd: de kracht. voetnoot1312 beckeneel zal hier wel, evenals in 't Mnl., helm betekenen (oorspr. schedel), al vermeldt het Ned. Wdb. geen enkele plaats daarvoor. Men kan moeielik aannemen dat Vondel hem met het hoofd tegen de metalen poort laat lopen. voetnoot1313 Polyfeem: de eenogige cycloop in de Odyssee, die zijn kudde hoedde. voetnoot1315 Zoo dick: zo dikwels, telkens als. voetnoot1318 stormbock: een belegeringswerktuig. De bok is het onderstel op drie poten, o.a. om het geschut op te leggen (Ned. Wdb. III, 259). Misschien bedoelt Vondel alleen de stormram (vgl. vs. 1342). voetnoot1323 uitgelesen: uitgezocht (voor dit doel). voetnoot1325 in den hoop: in de dicht opeengepakte massa belegeraars; ofze: ofschoon ze daarvan weinig verwachtten. voetnoot1327 voorstaen: verdedigen. voetnoot1330 En stijven de gemeent: en hoe (de overheid) de burgerij sterkt, aanmoedigt. voetnoot1331 weer: verweer; weerstand te bieden. voetnoot1332 Van: door. voetnoot1333 Zoo eerelijck een dood: zulk een eervolle dood. voetnoot1334 mogen: kunnen (vechten). voetnoot1336 bewaeren: vgl. vs. 1235. voetnoot1347 't gevaert is het losgehakte stuk, met spits en al, dat op de belegeraars vóór de poort neerplofte. voetnoot1349 loch: gat. voetnoot1350 gevoeght in orden: in gelederen geschikt. voetnoot1354 ingevlogen: binnengevlucht. voetnoot1355 verbaest: verbijsterd (vgl. 1377 en verbaestheid in vs. 1357). voetnoot1361 verlegen: in gevaar (sterker dan het tegenwoordige: in verlegenheid). voetnoot1362 Magh: kan; grijze (subst.): grijsaard. voetnoot1367 gevaerlijck: met levensgevaar. Latere redaktie: en quam in 't klooster vranck en vry. voetnoot1369 reuckeloos: vermetel; wrijten tegens: zich verzetten tegen (oorspr. twisten, tegenspartelen). voetnoot1377 proncken: bedrukt, treurig zien. voetnoot1381 afgesmeten: afgebroken (smijten: slaan). voetnoot1383 houden staen: vgl. vs. 1296. voetnoot1386 lichter laegen: vgl. vs. 1224. voetnoot1388 gescheurt: verbroken. voetnoot1389 ten besten geven: prijsgeven. voetnoot1396 u daer op dien: u daaromtrent verslag uitbreng (oorspr. van dienst zijn). voetnoot1400 Mits: omdat; dat pas: op dat ogenblik. voetnoot1404 schijn: voorkomen; hier: vermomming. voetnoot1405 hoe men 't maeckte: wat men uitvoerde. voetnoot1407 vloogh behoort bij Haemsteê. voetnoot1410 zich het woên kreunen: zich bekommeren om het woeden. voetnoot1415 vaert hem toe: snelt op hem toe. voetnoot1416 Beklad en rood: besmeurd met bloed. voetnoot1418 mit: terzelfder tijd (later vervangen door toen). voetnoot1423 zet voet by voet: zet zich schrap, biedt tegenstand. voetnoot1425 bezeeren: kwetsen, krenken. voetnoot1428 zelfs: zelf. voetnoot1430 De overwinning trachten te behalen door zelf te lijden en met anderen te lijden. voetnoot1431 versuft: verbijsterd. voetnoot1432 't aenzien: de aanblik. voetnoot1434 afkomst: afstammeling; hier: dochter. voetnoot1437 bemorste poock: later vervangen door: bebloede dolck. voetnoot1439 Bij dit liefelike beeld, evenals bij vs. 1442-43, bedenke men dat voor de dichter het gruwelike verdwijnt bij de verheerliking van de martelaarsdood dezer maagden. voetnoot1449 zoop: dronk (in Vondel's taal geen ruw woord!); lasteren: veroordelen, schande spreken van. voetnoot1450 overwonnen: buiten het huwelik gewonnen, onwettig. voetnoot1454 basterdbisschop: afgezette bisschop, die dus volgens hem onwettig de tekenen van zijn waardigheid droeg (vgl. de valsche myter in vs. 1455). voetnoot1457 Met stoel met al: vgl. vs. 367. voetnoot1458 haer beste dede: zich tot het uiterste inspande. voetnoot1459 sterck: stevig. voetnoot1460 gevormt: gebeeldhouwd. voetnoot1461 loome: slappe; later vervangen door: stramme zijde. voetnoot1462 eer: eertijds. voetnoot1463 aengesteken: oud deelw. van aensteken: voetnoot1464 Ook dit beeld past in de voorstelling van het offer, van het martelaarschap. voetnoot1469 pijnelijck: met moeite. voetnoot1471 luicken: sluiten. voetnoot1472 veeg: op het punt van sterven; hier: op het punt om het lichaam te verlaten. Geest is hier synoniem met adem, en dus met lucht: ademtocht. voetnoot1473 druck: smart. voetnoot1477 mijn bruidegom: Christus. voetnoot1478 schoffeeren: schenden, onteren. voetnoot1481 een vogel grijp: oorspr. hetzelfde als griffoen, een fabelachtige vogel, half gier, half leeuw (zie Mnl. Wdb. op grijp en griffoen), maar hier, onder invloed van grijpen, gebruikt in de algemene zin van roofvogel. voetnoot1482 kluiven: klauwen. voetnoot1489 Van zijn verkore schaer: is later vervangen door: van zijn gewijde bruit. voetnoot1492 gepaeit: bevredigd. voetnoot1495 overheilig: zeer heilig. voetnoot1499 schon: van schennen, te verbinden met: zijn klaeuwen er aen, dus synoniem met het volgende sloegh. Daarom door Vondel later gewijzigd tot Hy schonze d.i. hij schond de tombe. voetnoot1500 op: open; toornigh werd vervangen door: brullende. voetnoot1501 yet wat: iets. Volgens het Middeleeuwse geloof verspreidden de overblijfsels van heiligen een zoete geur. voetnoot1502 verwaten: misdadig (oorspr. vervloekt). voetnoot1504 smijten: slaan. voetnoot1509 heilighdom (collectief): gewijde voorwerpen. voetnoot1510 de gaelerijen rondom de Beurs gebouwd (in deze tijd natuurlik nog niet aanwezig). voetnoot1514 Bekreten: met behuild gelaat; arger: iets ergers. voetnoot1519 last lijden: gevaar lopen. voetnoot1521 Wat zienwe te gemoet: Wat staat ons te wachten; de burghzaet (collectief): de bezetting, bewoners van de burcht. voetnoot1522 vast: intussen. voetnoot1523 al te trouw: zeer trouw (vgl. vs. 76). voetnoot1527 wat gaet my aen: wat zal mij overkomen (vgl. vs.1791). voetnoot1532 voor gestaen: verdedigd. voetnoot1534 verlof: afscheid. voetnoot1541 Hy is al dood etc. Later heeft Vondel, als Katholiek, hier een fout willen herstellen en dit vervangen door Hy is bereght d.i. hij is voorzien van de sacramenten der stervenden. Volgens deze latere tekst moest dat dus door broer Peter geschieden na de woorden van vs. 1538. voetnoot1544 triomfeeren (vgl. vs. 746): door het bereiken van de hemelse zaligheid. voetnoot1545 zich beledigen: zich bezighouden met (vgl.: zich verledigen). voetnoot1546 't Vrelandsch slot: vgl. vs. 128. voetnoot1550 uittrecken: van het harnas ontdoen; binnen: in het kasteel. voetnoot1554 voort: dadelik. voetnoot1555 schutte d'ongena: de woede van de vijand afweerde, hier: voorkwam. voetnoot1556 Gij eist zoveel, dat ik er mij voor zou moeten schamen, d.w.z. op zulke schandelike eisen ga ik niet in. voetnoot1557 er af: er van (nml. van het kasteel). voetnoot1559 zich verreuckelozen: zich roekeloos in 't verderf storten. voetnoot1560 geen hoop altoos: volstrekt geen hoop. voetnoot1567 verweldighen: met geweld innemen. voetnoot1572 zich te buiten gaen: afwijken van zijn gewone denk- en handelwijze, zijn gedrag naar de omstandigheden wijzigen. voetnoot1575 opgeven aen: overlaten aan. voetnoot1581 versaegen: vrees aanjagen (vgl. onversaagd). voetnoot1582-83 het daeght op met schuiten: er komen schuiten opdagen. voetnoot1584 d'amirael Persijn: Jan Persijn, heer van Waterland, hier amirael genoemd, omdat hij een vloot aanvoert. voetnoot1585 beslaen: pressen; by Vries en Waterlanderen is te verbinden met Wat riemen voert of zeil. voetnoot1587 vast: reeds. voetnoot1590 versch: pas. voetnoot1592 zoo kort: op die wijze spoedig. voetnoot1594 toe stoppen: in dit verband: afsnijden. voetnoot1595 bemorst: bezoedeld (vgl. vs. 1437). voetnoot1597 effen gewreven: even geraakt. voetnoot1599 niet: niets. voetnoot1601 gegeven: nml. zich overgegeven. voetnoot1602-03 raed leven met: in overleg treden met, onderhandelen. voetnoot1604 van doen: nodig. voetnoot1605 Mijn meester: de opperbevelhebber Egmont; trecken na: genegen zijn. voetnoot1606 vroom: dapper. voetnoot1608 bestemmen: instemmen met, goedkeuren. voetnoot1611 averechts: op een omgekeerde, zonderlinge manier; dier staen: duur te staan komen. voetnoot1618 geschonnen: deelw. van schennen (1620) = schenden. voetnoot1619 Op dat ick niet en rep: om nog niet te spreken van (vgl. voor deze wending Roskam, vs. 27). voetnoot1620 den godgewijden staet: de nonnen; staet: stand. voetnoot1621 laster: schande; in dit verband: afkeuring (vgl. lasteren in vs. 1449). voetnoot1622 gerecht: rechtspraak; wil: zal. voetnoot1623 leider: helaas. voetnoot1627 dat duldt de rede niet, dat is niet redelik. voetnoot1628 ervaerenheid: ervaring. De ervaring leert dat zulk een verantwoordelikheid op de aanvoerders niet gelegd mag worden. voetnoot1632 den reedsten: de eerste de beste. voetnoot1635 geterght van: geprikkeld door. voetnoot1638 wat (in plaats van een vroegere genitief): waarover; schuwelijck: wat geschuwd moet worden, misdadig. voetnoot1639 bloed dronckenschap: bloeddorstigheid; dartel: losbandig. voetnoot1641 tam: zachtaardig. voetnoot1645 schendigh: schandelik. voetnoot1646 wit: bedoeling. voetnoot1647 verghen: eisen. voetnoot1650 Al te streng datgene te eisen wat het oorlogsrecht hem zou vergunnen. voetnoot1654 gehengen: gedogen, toelaten (vgl. vs. 968). Ik berust er in, dat alles over mij komt, wat God u toelaat te volbrengen. voetnoot1655 bescheed: Vlaamse vorm van bescheid: antwoord. voetnoot1657 besluiten: omsluiten, omsingelen. voetnoot1659 onnut gezin: de nietweerbaren: vrouwen, kinderen en dienaren; gezin werd oudtijds gebruikt voor alle huisgenoten. voetnoot1662 leer: nog familiaar-Hollands voor: ladder. voetnoot1668 Ons behoort tegelijk, als Datief, bij de volgende zin. voetnoot1669 wat ga ick aen: wat moet ik beginnen? (vgl. vs. 852). voetnoot1671 in den mond: tegemoet; hier tegelijk: in de macht van; vlammen op: met vurige haat bespieden. voetnoot1672 Zwaenenburgh ligt volgens Vondel's voorstelling aan de Noordelike oever van het IJ, enigszins Oostelik van Amsterdam. voetnoot1673 zulck een slot: nml. dat van Gijsbrecht. Vondel noemt dit een ongerechte gift, omdat hij, op grond van een oude schenkingsbrief van 1285 (ten onrechte) meende dat Jan Persijn in het bezit van Gijsbrechts slot geweest was. voetnoot1675 blusschen: uitdoven, verdelgen. voetnoot1678 oorlof: afscheid. voetnoot1683 Bestulpen: bedelven. voetnoot1687 zijn eigendom: de Zijnen. voetnoot1688 Met bittere ironie gezegd; in die toon gaat zij door in vs. 1690; vandaar Peter's verwijt in vs. 1692. voetnoot1689 't Is zijn gehengenis: hij laat het toe, heeft het zo beschikt. voetnoot1693 laet u gezeggen: wees inschikkelik, gehoorzaam. voetnoot1694 beleggen: belegeren. voetnoot1695 maeghdelijcken staet: maagdom. voetnoot1696 krancke toeverlaet: zwakke steun. voetnoot1703 beweghen: heeft hier een dubbele betekenis; bewegen om zich in veiligheid te brengen, en: op 't gemoed werken, door liefde aan zich verbinden; in de laatste betekenis gebruikt Badeloch het woordspelend. voetnoot1707 zich keeren aen: zich bekommeren om. voetnoot1710 iemand bezwijcken: in de steek laten. voetnoot1711 hou (adj.): vgl. vs. 63. voetnoot1716 geschapen stond: gesteld was. voetnoot1719 zekerheid: veiligheid (vgl. vs. 218). voetnoot1720 en is de ontkenning; de zin is voorwaardelik: als de huweliksband mij niet bond. voetnoot1721 gedijen: worden, strekken; niet: niets. voetnoot1722 bestellen: verschaffen. voetnoot1725 eer: eertijds; onbeweeghde posten: onverwrikbare zuilen (steunpilaren). voetnoot1726 van vrouwen roemt: vermeldt prijzend de naam van vrouwen. voetnoot1727 Deze Baerte, die in 1297 het slot IJselstein verdedigde, was niet Gijsbrechts moeder; Vondel nam dit aan op gezag van de kronieken (o.a. Gouthoeven), die hij volgde. voetnoot1728 jaer en dagh: oorspr. als M.E. rechtsterm letterlik opgevat; hier: een lange tijd (Ned. Wdb. VII, 40). voetnoot1730 vendels: afdelingen krijgsvolk (later veranderd in vaendels). voetnoot1731 de Vries: Grobber (zie bij vss. 481 en 1086). voetnoot1732 reedschap: toebereidselen; dient: past. Wij moeten zorgen, geen tijd te verliezen. voetnoot1733 stormbrugh: stellage voor de bestorming, elders (Maeghden vs. 1468) stormgevaert genoemd. voetnoot1734 over tijd: meer dan tijd. voetnoot1735 marren: dralen, talmen. voetnoot1738 lemmer: zwaard. voetnoot1740 Kermer uit Kennemer. voetnoot1744 uw vrouw: als uw vrouw. voetnoot1746 Nadien: omdat; gebruicken: genieten, het genot hebben van (overeenkomstig de Mnl. betekenis). voetnoot1749 eerelijck: met ere. voetnoot1750 gemeente: volk. voetnoot1753 onbekent: als een vreemde, niet bekend met mijn ware aard; my versleten: met mij omgegaan (m.i. niet met ongunstige bijbedoeling, die sommige uitleggers, op grond van hedendaags taalgebruik, onderstellen). voetnoot1758 weer: tegenweer. voetnoot1759 basterdzaed (zie bij vs. 1086), als onzijdig woord gevolgd door dat; misbaer: jammerklacht. voetnoot1764 zaed: kinderen. voetnoot1767-68 Opdat met dat bloed de verontruste geest van de gestorvenen zijn ingewanden zo doortrekke, dat hij vóór zijn dood zijn verstand verliest en krankzinnig wordt; los en vlot: uit zijn evenwicht geraakt. voetnoot1770 geweer: harnas en zwaard; wapen (Mnl. wapene) is de alarm-roep. voetnoot1771 de jongste dagh: de dag van de algemene ondergang. voetnoot1773 Er moeten veel vijanden met ons sneuvelen. voetnoot1774 flus: kort te voren. voetnoot1777 vast: reeds; voorhebben: voornemens zijn. voetnoot1784 den wilden Yr: de ruwheid van de Ieren is lang spreekwoordelik gebleven. voetnoot1786 verlof: afscheid (oorspr., evenals oorlof: vs. 1678, verlof om heen te gaan). voetnoot1791 leider: helaas! Vgl. vers 1527. voetnoot1795 jancken zal minder ‘plat’ geklonken hebben dan nu, maar waarschijnlik toch ook in Gijsbrechts mond, een enigszins ruw woord, dat bij zijn gemoedstoestand past; niet: niets. voetnoot1799 scheep uit tscheep: te schepe (vgl. zich scheep geven, vs. 1851). voetnoot1803 wisse: betrouwbare. voetnoot1806 wentelen: omkeren, ten val komen; heerschappij: machtsuitoefening, overheersing. voetnoot1808 overschot: overgebleven bevolking. voetnoot1811 huisgezin: huisgenoten; hier medebewoners van de ark. voetnoot1815 baere zee: louter zee. voetnoot1820 den lesten stap: het einddoel. voetnoot1822 opzetten: aan wal zetten; vieren: eer bewijzen. voetnoot1825 behoed: hoede. voetnoot1828 erf: grondgebied. voetnoot1829 In de voorspelling van Rafaël volgt Vondel het voorbeeld van Hooft, die aan het slot van zijn Geeraerdt v. Velsen de Vecht de toekomstige grootheid van Amsterdam laat voorspellen. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: achter vs. 1832 staat in de oude uitgave een komma. voetnoot1836 staetsgewys: in de vorm van een Statenregering; bits: hevig. voetnoot1837 onweer: noodweer, storm. voetnoot1838 te: zeer; wil: zal. Waardoor de gehele Christenheid in bloedige oorlogen gewikkeld zal worden. Vondel denkt hierbij ook aan de dertig-jarige oorlog. voetnoot1840 haer kroon: de Duitse keizerskroon boven het wapen van de stad. voetnoot1841 door vier en ys: door strijd met de Portugezen in de hete luchtstreken en langs de Poolstreken een weg naar Indië zoeken. voetnoot1843 afkomst: nageslacht. voetnoot1844 eerelijck: eervol, met ere. voetnoot1847 naemhaft: roemrijk. voetnoot1850 kruissen: de drie Sint-Adries-kruisen van het Amsterdamse wapen. Dat Vondel dit af wil leiden van Aemstel's wapen, blijkt m.i. uit deze regel niet; overlaeden: beladen. voetnoot1852 't was omgekomen: het zou gedaan zijn. voetnoot1857 na'et vette land van Pruissen: Vondel laat zijn held een nieuw vaderland over zee opzoeken, om hem ook in dit opzicht op de Trojaanse Aeneas te doen gelijken. Hij maakt daarbij gebruik van de omstandigheid dat in Pruisen een stadje lag, Holland geheten, en dat dus op een Hollandse kolonisatie wees. voetnoot1859 genoeghelijck: liefelik. voetnoot1860 zich verhouden: zich ophouden, verblijven. voetnoot1863 overbrogt: doorleefd. voetnoot1864 In de omwerking van 1659, dus in Vondel's Katholieke periode, voegde hij hieraan de volgende verzen toe: Valt u 't verwoesten der godtsdienstigheit te lastigh, Volhardt by 't out geloof en Godts altaer stantvastigh, Op 't spoor der ouderen, u moedigh voorgetreên. Zoo draeft men recht naer Godt, door alle starren heen. voetnoot1866 Tobias en zijn bruid Sara werden door de engel Rafaël in de gedaante van een jonge man, veilig huiswaarts geleid. Zie het apocryfe boek Tobias V-XII. voetnoot1868 Moses: zie Exodus XIII, 21, 22; XL, 38. voetnoot1869 Loth: zie Genesis XIX, 21-28. voetnoot1870 de gloende oven: zie Daniël III. voetnoot1871 gaef: ongedeerd. voetnoot1877 't lijck: nml. van de gesneuvelde Arent. voetnoot1879 aentasten: aanvatten. voetnoot1881 my is aenge-erft: door erfenis verkregen. voetnoot1885 ter slincke hand: ter linker zijde; zich opdoen: zich vertonen. voetnoot1887 Mariengaerd: deze naam vond Vondel bij Gouthoeven genoemd, in verband met Marken, maar het klooster lag in Friesland. voetnoot1889 voor wind voor stroom: later veranderd in: voor wint en stroom. voetnoot1890 voorraed ommedeilen: de manschappen voorzien van het nodige. voetnoot1891 raed leven: overleg plegen (vgl. vs. 1602); in die gestalt: op die wijze. voetnoot1892 belasten: gelasten. voetnoot1893 verloren loopen: mislopen.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

Het vyfde bedryf.

Over het gehele werk

titels

auteurs