De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

(1929)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



[pagina 549]

Het tweede bedryf. WILLEM VAN EGMOND. DIEDRICK VAN HAERLEM. HOPLIEDEN. Egmond: Wy zijn by 't klooster weer, daer Willebord in vreê Met al de broeders woont, en stort zijn avondbeê. 'tZal noodigh zijn dat wy den hoplien openbaeren Het geen op handen is. Diedrick: 't Is tijd, zy wisten gaeren, 455[regelnummer] Wat hier van wezen magh. verlos hen van die pijn.Ga naar voetnoot455 Egmond: Manhafte hoplien, hoort; wy hebben, onder schijn Van onderling krackeel, een' aenslagh voorgenomen,Ga naar voetnoot457 Om beter tot ons wit op eenen sprong te komen.Ga naar voetnoot458 Men heeft daer op het heir van daegh te rugh gevoert; 460[regelnummer] Maer dat en is het niet, waer op de veldheer loert, Noch 't geen men onder 't volck veel dagen hoorde mompelen. Ons wit is, desen nacht den vyand t'overrompelen, Nu hy zich veiligh acht, en buiten krijghs gevaer. Voor 't opgaen van de maen, (ten duncke niemant zwaer) 465[regelnummer] Zal 't leger meester zijn van poorten en van vesten. Wat is 'er dan voor u een rijcke buyt ten besten!Ga naar voetnoot466 Hoe zultghe weiden gaen op 't slot en in de stad!Ga naar voetnoot467 Zoo yemant streeft na eer; ick toon hem 't rechte pad, De heirbaen van de deughd, om moedigh op te steigeren.Ga naar voetnoot469 470[regelnummer] Zy offert u den prijs, 'ten zy 't uw handen weigeren.Ga naar voetnoot470 Wie rustigh is die spreeck, en hou de wapens reê.Ga naar voetnoot471 Wie zich flaeuwhertigh vind, dat die te rugge treê.Ga naar voetnoot472 Ick heb my op dit stuck met weinigen beraeden, En 't Zeepaerd, 't welck eerst lagh aen 't Y, met rijs doen laeden, 475[regelnummer] Op dat'er de soldaet gerust in schuilen moght. De Sparewouwer reus, met yver aengezocht, Ging met de bloem des volx en 't puick van al de grooten Te nacht grootmoedigh scheep, op 't noemen van de loten:Ga naar voetnoot478 Mijn broeder Wouter zelf, Vianen, met de zorgh
[pagina 550]
480[regelnummer] En hope van zijn huis: Abkou en Ryzenborgh, Put, Grobber, Kuilenburgh, met Arckel, Borsslen, Vooren,Ga naar voetnoot481 En 'sgraven zoonen beide: en 't schip, na dat wy hoorenGa naar voetnoot482 Uit ons doortrapten spie, is al in stad gehaelt,Ga naar voetnoot483 Door Vossemeers beleit. zoo dat' er niets en faelt 485[regelnummer] Dan nu te nacht, zoo ras zy poort en sloten breecken, En Zwaenenburregh viert, te letten op dat teecken,Ga naar voetnoot486 En voort met alle maght te volgen, op het licht Des schrickelijcken brands, dien Vosmeer binnen sticht. Hoplieden: De veldheer geef slechs last, aen ons zal 't niet gebreecken.Ga naar voetnoot489 Egmond: 490[regelnummer] Waer zalmen best een deel van 't oorloghsvolck versteecken? Diedrick: 't Katuizers klooster is ons 't reedst, het leit hier by.Ga naar voetnoot491 Egmond: Dat volck is liefst verschoont, en van inlegring vry. Hoplieden: 't Is voor een korte wijl. Egmond: Een Godshuis zoo t' ontwijen: Ick heb het lang verschoont. Diedrick: Laet my daer meê betijen.Ga naar voetnoot494 495[regelnummer] Ghy hoplien, voert terwijl den voortoght herwaert aen:Ga naar voetnoot495 Wanneer ghy koomt, zoo zal het klooster open staen, Of't most my aen de maght, dat zweer ick hen, ontbreecken. Egmond: Ick gae terwijl na stad, om Vosmeer noch te spreecken, Die ter gezette tijd koomt zwemmen door den boom.Ga naar voetnoot499 500[regelnummer] Versteur de broeders niet, maar hou u wat in toom,Ga naar voetnoot500 Noch roept niet luid, men moght uw stem te verre hooren. Diedrick: Een krijgsman laet zich niet van paepen ringelooren.Ga naar voetnoot502
[pagina 551]
POORTIER. DIEDRICK VAN HAERLEM. WILLEBORD. Poortier: Wie klopt'er? Diedrick: Doe vry op, en vrees niet. 't is uw vriend.Ga naar voetnoot503 Poortier: 't Is avond, en een tijd daer ons geen vriendschap dient. 505[regelnummer] Koom morgen vroegh by daegh. Diedrick: Wat zal ons hier gebeuren? 'k Zegh anderwerf, doe op. Poortier: Men opent hier geen deuren Zoo spade, ga uw gang. Koom morgen tijdigh weer.Ga naar voetnoot507 Diedrick: Ick zegh voor 't lest, doe op, en doet ghy 't niet, ick zweer.Ga naar voetnoot508 Poortier: Wie zijtghe, die dus raest, als wild en uitgelaeten?Ga naar voetnoot509 510[regelnummer] Wy dochten langer niet om ruiters noch soldaten.Ga naar voetnoot510 Heer maerschalck, wel hoe dus? wat jaeght u hier zoo spa? Men sloegh u 't heiligh kruis, doen 't leger op trock, na.Ga naar voetnoot512 'k Geloof niet dat ghy ons al weder zoeckt te quellen. En koomtghe dus alleen? waer zijn uw rotgezellen?Ga naar voetnoot514 Diedrick: 515[regelnummer] Ick koom alleen. waer is uw meester Willebord? Poortier: Ter kercke, daer hy vast, en zijn gebeden stort. Diedrick: Ga roep hem, want ik moet dien goeden vader spreecken. Poortier: O Iesus, sta ons by, dit is een mislijck teecken.Ga naar voetnoot518 Ick heb gebelt. hy koomt. ga roep den vader, flux.Ga naar voetnoot519 520[regelnummer] Soldaten brengen ons heel zelden veel gelux. Wy zienze noo van voor, en allerliefst van achter. Diedrick: Al wie een hopman huist, die heeft een' trouwen wachter, En ridderlijck beschut, en hoeft geen poort noch slot.Ga naar voetnoot523
[pagina 552]
Poortier: De beste wachter is de stercke en groote God, 525[regelnummer] Die nimmermeer en slaept, en luistert na ons zuchten. Wy bidden staegh om peis, en haeten krijgsgeruchten, En hooren met verdriet het kraeien van dien haen. In oorlogh houden eerst abdy en klooster aen.Ga naar voetnoot528 Diedrick: Ghy zat hier in 't belegh voor allen moedwil veiligh.Ga naar voetnoot529 Poortier: 530[regelnummer] Wy weeten 't Egmond danck, en houden hem voor heiligh. Daer is de vader zelf, zoo bleeck en afgevast.Ga naar voetnoot531 Willebord: Heer maerschalck, wel, wat nu? Diedrick: Ick koom by u te gast. Willebord: Ghy zijt my wellekoom, al koomt ghy ongebeden.Ga naar voetnoot533 'k Verwachte u t'avond niet, en luister na de reden 535[regelnummer] Dat ghy dus schichtigh keert: daer is wat meer aen vast.Ga naar voetnoot535 Diedrick: 'k Verzoeck alleen aen u, en dat door Egmonds last, Of ick wat krijgsvolck magh te nacht in 't klooster leggen. Het is een krijgsmans beê, ghy mooghtze niet ontzeggen.Ga naar voetnoot538 Willebord: 'k Geloof ghy deunt met my.Ga naar voetnoot539 Diedrick: 't Is errenst, en geen spel, 540[regelnummer] En Egmonds eigen last. hy gafme dit bevel. Willebord: Hoe zalmen dit verstaen? heeft Egmond dat bevolen? Hy stack noit Godshuys aen, noch zocht zich by de kolen Te warmen van dat vier. 't is enkel misverstand. Ghy zijt my wellekoom, mijn heer, daer is mijn hand. 545[regelnummer] 'k Zal u en uwen stoet gewilligh innelaeten: Maer 't Godshuis op te doen baldaedigen soldaetenGa naar voetnoot546 Of ruitren, 'kly het niet: 'k vermagh 't met geen gemoed.Ga naar voetnoot547
[pagina 553]
Het klooster is Gods erf, en Iesus eigen goed.Ga naar voetnoot548 Wie kloosters raeckt, die raeckt den appel van Gods oogen.Ga naar voetnoot549 550[regelnummer] Heer overste, geloof't is buiten ons vermogen. Diedrick: 't Is om een uur of twee te doen, ten hooghsten dry. Ick blijf u borgh, en hou uw kerck en klooster vry Van overlast en scha, en zal de boosheid straffen. Willebord: Met krijghsmans borreghtoght en heb ick niet te schaffen,Ga naar voetnoot554 555[regelnummer] Al was 't de veldheer zelf, ick zey 't hem in 't gezicht. Dit is een overoud, en vorstelijck gesticht,Ga naar voetnoot556 Verzorght in vreê en krijgh met zegelen en brieven,Ga naar voetnoot557 Dat wie het quetst, gedenck een' vorst des Rijx te grieven, Die zeit: hy raeckt mijn kroon wie 't Godshuis yet misdoet. 560[regelnummer] Sint Andries is 't gewijd. 't en past geen krijgsmans voet. 't Zy veer dat Diedrick nu 's Katuizers vyand werde. Twee Alexanders zelfs, de vierde en oock de derde, Gelijck de tweede Vrbaen bevestighden dit slaghGa naar voetnoot563 Van Godsdienst, daermen Bruin wel d'eer van geven magh.Ga naar voetnoot564 565[regelnummer] Ia op dat geen gerucht zou steuren ons gemoeden,Ga naar voetnoot565 Magh niemant deze plaets, beneden honderd roeden, Betimmeren, veel min bezwaeren met den last, Dien d'oorloogh na zich sleept, of eenigh oorloghsgast.Ga naar voetnoot568 Wy staen op keizerlijcke en pauzelijcke wetten.Ga naar voetnoot569 Diedrick: 570[regelnummer] De wetten zwijgen stil voor wapens en trompetten. De nood breeckt wet: ghy mooght op geene wetten staen.Ga naar voetnoot571 Willebord: Ontwijd ghy dan 't gewijde? Diedrick: Als David heeft gedaen,Ga naar voetnoot572 Doen hy voor Sauls zwaerd te Nobe quam gevloden, En zijnen honger boete aen priesterlijcke brooden, 575[regelnummer] Dat niemant en vermoght 't en waar 't gezalfde hoofd.
[pagina 554]
Willebord: De stoute Vsia werd rechtvaerdelijck berooftGa naar voetnoot576 Van zijn gezondheid, doen hy 't heilighdom ontwijde. De Priesters hebben God en d'englen op hun zijde. Dit is het errefdeel dat ons te beurte viel. 580[regelnummer] Hy laed des graeven vloeck rampzaligh op zijn ziel, Die 't Godshuis in zijn Recht en vrydom wïl verdrucken. Hebt ghy een' aenslagh voor, 't en kan u niet gelucken. Diedrick: Hoe luid des graeven vloeck, dat ick u wel versta? Willebord: Dat aller heilgen toorne en eeuwige ongena 585[regelnummer] Alleen niet treffen zal den kindren en den vader, O gruwel! maer hy moet met Iudas, Gods verraeder,Ga naar voetnoot586 Met Lucifer en al zijn engelen vergaen,Ga naar voetnoot587 En schaemrood en verdoemt voor Iesus vierschaer staen. 'tIs schrickelijck. begint uw hart nog niet te beven? Diedrick: 590[regelnummer] Ja 't klooster heeft dien vloeck den landsheer voorgeschreven. Willebord: Het zy daer meê zoo 't wil, men opent nu geen poort. 't Is Kersmis, 't klooster viert Gods vrolijcke geboort, De hooghste feest van 't jaer; dus laet dit werreck steecken. Diedrick: Katuizer, hier en geld geen prevelen, noch preecken. 595[regelnummer] Bewilligh mijn verzoeck, en sta mijn bede toe,Ga naar voetnoot595 Of anders ly dat ick het ongebeden doe. De tijd verloopt, 't is spa: daer komen mijn soldaeten. Willebord: 'k Getroost my eer de dood, dan ick dit toe zal laeten. Wat, wilt ghy 't Helsche vier op uwe halzen laen? Diedrick: 600[regelnummer] T' sa mannen, vaert vry voort, en steeckt het klooster aen, 't Is koud, zoo mogen wy ons by de kolen warmen. Willebord: Och maerschalck, hou gemack, en wil u doch erbarmen:
[pagina 555]
't En is geen Kristen mensch, die brand in kloosters sticht. Al wat het Godshuis heeft, huisvesting, vier en licht, 605[regelnummer] En spijs en dranck, het is voor 't krijgsvolck al ten beste. Diedrick: Nu mannen, treckt vry in, treckt voor, ick blijf de leste. VOSMEER. WILLEM VAN EGMOND. Vosmeer: Ick koom al heimelijck gezwommen door de grachten. Waer sammelt Egmond nu? hy zou my hier verwachten.Ga naar voetnoot608 't Is doncker. ick ben nat, en klippertand van kou.Ga naar voetnoot609 Egmond: 610[regelnummer] Wel waer of Vosmeer blijft? ons afscheid was, hy zouGa naar voetnoot610 Verzeker op dees uur alhier zich laeten vinden.Ga naar voetnoot611 Vosmeer: Hier is de man al zelf. die zich durf onderwindenGa naar voetnoot612 Een' aenslagh vol gevaers, moet passen op zijn tijd. Egmond: Weest welkoom, braeve borst. nu blijckt het, datghe zijt 615[regelnummer] Een krijgsman, op wiens woord men wel een kerck magh bouwen. Hoe hebt ghy 't met den heer van Aemstel al gebrouwen?Ga naar voetnoot616 Vosmeer: Zoo geestigh, dat'er niets aen dezen aenslagh faelt.Ga naar voetnoot617 De burgery heeft zelf het Zeepaerd ingehaelt,Ga naar voetnoot618 Met zangen en triomf, als die van Troje deden. 620[regelnummer] Ick stuurde en hield het roer: maer 't oorloghsvolck beneden En liep geen klein gevaer. de bodem slorpte 't nat, Door 't stooten op een' pael, waer door een yeder zat, In 't water tot de knie, en vreesde te versticken. Het ongemack was groot, noch durfde niemant kicken: 625[regelnummer] Doch 't leck geraeckte dicht, en stopte wonderbaerGa naar voetnoot625 Van zelf: doen brogt de hoest ons weder in gevaer; Vermits men 't schor geluid bescheidelijck kon hooren.Ga naar voetnoot627 Zoo God niet had verdooft des Amsterdammers ooren,
[pagina 556]
Wy waren van ons stem en eige keel verraen.Ga naar voetnoot629 630[regelnummer] Ick gaf my zelven moed, en hief eens rustigh aenGa naar voetnoot630 Te zingen, dat het klonck, schoon hart en nieren krompen. Dan trantelde ick van kou: dan viel ick eens aen 't pompen.Ga naar voetnoot632 Zoo raeckten wy in stad, daer als een waterval Al 't volleck schoot na 'et schip, van straet en burreghwal. 635[regelnummer] De geest van oud en jong door een scheen uitgespannen.Ga naar voetnoot635 Men brogt het Vosmeer toe met kroezen en met kannen.Ga naar voetnoot636 Maer 't zagh'er deerlijck uit, doen Gijsbreght liet gebien,Ga naar voetnoot637 Men zou de naeste poort en 't slot van rijs verzien: Want door het lang belegh, en door de koude dagen 640[regelnummer] Was al de torf verbrand. ick holpze rustigh draegen, En scheen de gaeuwst van al, in 't bangste van dien nood: Want had het lang geduurt, de zolder waer ontbloot, Waer onder 't krijghsvolck lagh gedoken in zijn laegen; Doch d'avond viel heel kort, en ick begon te klaegen,Ga naar voetnoot644 645[regelnummer] En hielme gansch vermoeit, en riep: van daegh genoegh Geslaeft, men staeck het werck, en valle'r morgen vroegh Met nieuwe kracht op aen. het is nu tijd van vieren,Ga naar voetnoot647 Nadien ghy van den schrick der Hollandsche banieren Genadigh zijt verlost, en ick'er 't lijf afbrogt. 650[regelnummer] Ick schonckze vry gelagh, en gafze geld, en zochtGa naar voetnoot650 Geveinst den arrebeid tot 's morgens uit te stellen. De tijd en lijd nu niet u alles te vertellen:Ga naar voetnoot652 Hoe slecht het in het schip en onder 't krijgsvolck stond, En elck verscheelde, en wat een yeder raedzaemst vond:Ga naar voetnoot654 655[regelnummer] Hoe ickze menighmael door dreigement deê zwijgen, En konze, om 't leven zelf, niet aen 't bedaeren krijgen:Ga naar voetnoot656 Hoe Arkel, zeer verkoud, zijn' eigen ponjaerd blootGa naar voetnoot657 Gezet had op den strot, en trooste zich de dood,Ga naar voetnoot658 Om al zijn mackers niet door 't hoesten te verklicken.Ga naar voetnoot659 660[regelnummer] Nu schort'er dat wy elck ons werreck voort beschicken.Ga naar voetnoot660 Het Zeepaerd, zwanger van gewapenden, zal gaen In arbeid, en van vracht, voor 't opgaen van de maen,Ga naar voetnoot662
[pagina 557]
Ontrent ter middernacht, verlossen, als de kercken Op 't hooghtijd zijn gepropt van menschen, die 't niet mercken:Ga naar voetnoot664 665[regelnummer] Dan zal de laegh in twee gedeelt, eer 't yemant hoort,Ga naar voetnoot665 Terstond vermeestren gaen de Haerelemmer poort, En rammenze met kracht: en ick, om u te lichten Van veer, zal daedlijck brand in 't holle Zeepaerd stichten, Dat midden in de stad by d'andre schepen leit. Egmond: 670[regelnummer] De maerschalck wacht op u in 't klooster, al bereit Terstond met duizend man de muuren in te trecken, En 't leger leit niet veer. ick ga het hen ontdecken. Vosmeer: En ick al weer na stad. nu veldheer, pas op 't stuck.Ga naar voetnoot673 Egmond: God geef, dat u en my dees aenslagh wel geluck. Rey van edelingen: 675[regelnummer] Wy edelingen, bly van geest, Ter kerke gaen op 't hooge feest Den eerst geboren heiland groeten,Ga naar voetnoot677 En knielen voor de kleene voeten Van 't kind, waer voor Herodes vreest: 680[regelnummer] Het kind waer voor een starre rijst, Die Wijzen met haer straelen wijstGa naar voetnoot681 De donkre plaets van zijn geboorte,Ga naar voetnoot682 En leit hen binnen Davids poorte,Ga naar voetnoot683 Daer d'allerhooghste 't laeghste prijst,Ga naar voetnoot684 685[regelnummer] Het Oosten offert wieroock, goudGa naar voetnoot685 En myr, tot 's levens onderhoudGa naar voetnoot686 Van hem, die neergedaelt van boven, In 't arme Bethlem leit verschoven,Ga naar voetnoot688 Hoewel hy alles heeft gebouwt.Ga naar voetnoot689
[pagina 558]
690[regelnummer] 't Gevogelt, dat op wiecken zweeft,Ga naar voetnoot690 Zijn nest, de vos zijn holen heeft, En woont in bergen en in bosschen: Een stal van ezelen en ossen Den Schepper naulix herbergh geeft.Ga naar voetnoot693-94 695[regelnummer] De kribbe hem een wiegh verstreckt,Ga naar voetnoot695 Die 't aerdrijck met den hemel deckt, En elleck dier bestelt zijn voeder.Ga naar voetnoot697 O kind, ghy zijt, gelijck uw moeder, Met pracht noch hoovaerdy bevleckt. 700[regelnummer] Hier voert de neergedaelde GodGa naar voetnoot700 De trotze weereld om met spot In zijn triomf, tot smaed der hoven: Hier voert hy 't nedrigh harte boven Met hem, in 't onverwinbre slot.Ga naar voetnoot704 705[regelnummer] Hier schuilt dat godlijck aengezicht, Waer uit de zonne schept haer licht, En alle starren glans en luister. Hier leit hy zonder glans in 't duister, Die englen tot zijn' dienst verplicht. 710[regelnummer] Des hemels reien wiegen hemGa naar voetnoot710 In slaep met hunne zoete stem, Die noit van vaeck en was beschoten,Ga naar voetnoot712 En weckt het hoofd van alle grooten,Ga naar voetnoot713 In 't koningklijck Ierusalem. 715[regelnummer] Augustus Rijck verliest zijn eer:Ga naar voetnoot715 De Roomsche scepter reickt niet veer:Ga naar voetnoot716 Het Oost versmaed Latijnsche naemen:Ga naar voetnoot717 Maer dees beheerscht het al te zaemen.Ga naar voetnoot718 Oock daer de zonne neemt haer' keer. 720[regelnummer] De hemel 't aerdrijck en de hel Die luistren scharp na zijn bevel, En ziddren voor de zuivre wetten,
[pagina 559]
Die hy door visschers laet trompetten,Ga naar voetnoot723 En blaezen over duin en del.Ga naar voetnoot724 725[regelnummer] De doecken daer dit kint in leitGa naar voetnoot725 Is 't purper van zijn majesteit, Waer in de harders hem aenschouwen, Dien God de zielen komt vertrouwen;Ga naar voetnoot728 Gelijck van ouds was toegezeit.Ga naar voetnoot729 730[regelnummer] Dat God zijn kudde weiden zal, En hoên voor ramp en ongeval, En na'et verdwaelde schaepken vraegen, En dat op zijne schouders draegen Met vreughd by 't overigh getal. 735[regelnummer] Hier is de wijsheid ongeacht: Hier geld geen adel staet noch pracht.Ga naar voetnoot736 De hemel heeft het kleen verkoren. Al wie door ootmoed word herboren, Die is van 't hemelsche geslacht. 740[regelnummer] Ghy die der vorsten harten leit,Ga naar voetnoot740 Gelijck een beeck, en schift en scheid Het licht van dicke duisternissen; Laet den tyran zijn' aenslagh missen, Die den onnooslen laegen leit.	voetnoot455 In de latere tekst: Wat heimlijck by ons broeit; pijn: pijnlike onzekerheid. voetnoot457 voornemen: beramen. voetnoot458 op éénen sprong: met één slag. voetnoot466 ten besten: ter beschikking. voetnoot467 weiden: volop genieten (oorspr.: in de weide grazen). voetnoot469 deughd: krijgsdeugd, dapperheid; opsteigeren: omhoog gaan, stijgen. voetnoot470 offeren: aanbieden. voetnoot471 rustigh: kloek. voetnoot472 zich vinden: zich bevinden, zich gevoelen. voetnoot478 grootmoedigh: kloekmoedig (vgl. vs. 983); toen de door het lot aangewezenen werden opgeroepen. voetnoot481 Put: Nicolaas van Putten; Grobber: Claes de Grebber, een West-Fries edelman, aanvoerder van de Friezen die na Floris' dood het Muiderslot omsingelden; Vooren: Gerard van Voorne. voetnoot482 'sgraven zoonen: de latere graaf Willem IV en Jan van Beaumont. voetnoot483 doortrapt (zie bij Kort begrijp, r. 10). voetnoot486 Zwaenenburregh was een kasteel in Waterland; vieren: een vuur ontsteken, als teken van aanval. voetnoot489 gebreecken: mankeren. voetnoot491 't reedst: het meest bij de hand, het geschiktst. voetnoot494 laten betijen: laten begaan. voetnoot495 voortoght: voorhoede. voetnoot499 de boom diende tot afsluiting van het vaarwater. voetnoot500 versteuren: boos maken. voetnoot502 van paepen: door monniken: paep was in de M.E. de gewone naam voor geesteliken; eerst in de mond van de hervormden kreeg het een ongunstige kleur. voetnoot503 op: open. voetnoot507 ga uw gang: ga heen. voetnoot508 De zin wordt afgebroken, zodat de bedreiging achterwege blijft. Men leze dus geen punt. voetnoot509 uitgelaeten: doldriftig. voetnoot510 dochten om: dachten aan. voetnoot512 't heiligh kruis naslaen: verheugd zijn over iemands vertrek (oorspr. wel gezegd van de duivel die men met het kruisteken verdreef). voetnoot514 dus: zo; rotgezellen: krijgsmakkers. voetnoot518 mislijck: meestal: zonderling, vreemd; hier: ongunstig. voetnoot519 ga.... wordt gezegd tot een van de dienende broeders. voetnoot523 beschut: bescherming. voetnoot528 aenhouden: aanlokken, aantrekkingskracht hebben (deze betekenis ontbreekt in 't Ned. Wdb., maar is te Antwerpen nog bekend; zie Antw. Idioticon). voetnoot529 moedwil: kwaadwilligheid. voetnoot531 afgevast: door vasten uitgeput. voetnoot533 ongebeden: niet genodigd. voetnoot535 schichtigh: schielik; daar schuilt wat meer achter. voetnoot538 ontzeggen: weigeren. voetnoot539 deunen: de gek steken. voetnoot546 op: open. voetnoot547 'k vermagh 't met geen gemoed: ik kan het niet goedschiks doen; het strijdt tegen mijn geweten. voetnoot548 erf: eigendom (bezit). voetnoot549 den appel van Gods oogen: Gods dierbaarst bezit (vgl. oogappel). voetnoot554 niet te schaffen: niets te maken. voetnoot556 gesticht: stichting, klooster. Hertog Albrecht verbood aan ieder, enig getimmerte te maken binnen honderd roeden afstands van het klooster (Ter Gouw II, 115). voetnoot557 zegelen en brieven: gezegelde oorkonden. voetnoot563 dit slagh van Godsdienst: deze kloosterorde, door pauselike bullen bevestigd. voetnoot564 Bruin: Bruno van Keulen, die in 1086 met zes anderen zich in La Chartreuse bij Grenoble aan het kluizenaarsleven wijdde en de stichter werd van de Karthuizer orde. voetnoot565 gemoeden is het oude meerv. van gemoed. voetnoot568 oorloghsgast: krijgsman. voetnoot569 staen op: zijn gegrondvest op. voetnoot571 Gij kunt u niet op wetten beroepen. voetnoot572 David: zie 1 Sam. XXI vs. 1-6. voetnoot576 De stoute Usia: zie 2 Kron. XXVI, vs. 16-21: toen hij overmoedig wilde offeren op het altaar, en 80 priesters hem tegemoet traden om het te beletten, werd hij plotseling melaats. voetnoot586 Gods: van Christus. voetnoot587 engelen: nl. de oproerige engelen, die Lucifer's partij kozen. voetnoot595 bewillighen: inwilligen. voetnoot608 sammelen: dralen. voetnoot609 klippertanden: nu: klappertanden. voetnoot610 afscheid: afspraak (Ned. Wdb. I, 1325). voetnoot611 Verzeker: voorzeker, stellig. voetnoot612 zich onderwinden: ondernemen. voetnoot616 gebrouwen: klaargespeeld. voetnoot617 geestigh: schrander, slim. voetnoot618 Het Zeepaerd is niet alleen een herinnering aan het Trojaanse paard, maar ook aan het schip met rijshout, waarmee in 1480 Dordrecht werd verrast (Gouthoeven, 524) en aan het bekende turfschip van Breda. Aan het laatste feit herinneren ook de biezonderheden in vs. 621-632 en vs. 640-659. voetnoot625 stoppen: intransitief gebruikt: zich sluiten. voetnoot627 bescheidelijck: duidelik (oorspr.: goed te onderscheiden). voetnoot629 van: door. voetnoot630 rustigh: flink, krachtig (evenzo in vs. 640). voetnoot632 trantelen: heen en weer lopen. voetnoot635 uitgespannen: los, uitbundig vrolik. voetnoot636 het toebrengen: een dronk toebrengen, iemand toedrinken. voetnoot637 deerlijck: treurig, hachelik. voetnoot644 kort: spoedig. voetnoot647 vieren: feest vieren, het werk laten rusten. voetnoot650 Later veranderd in: Men schonck en ick zocht. voetnoot652 lijden: toelaten (later veranderd in: gehengt). voetnoot654 elck verscheelde: allen van elkaar in mening verschilden. voetnoot656 om 't leven zelf: zelfs nu hun leven op het spel stond. voetnoot657 verkoud: verkouden. voetnoot658 zich de dood troosten: bereid zijn te sterven (vgl.: zich iets getroosten). Vondel denkt hierbij aan Matthijs Heldt in het Bredase turfschip. voetnoot659 verklicken: verraden. voetnoot660 Nu schort'er: nu ontbreekt er nog aan, d.i.: nu moeten wij nog verder onze maatregelen nemen (beschicken). voetnoot662 in arbeid gaen: in barensnood geraken. Dit beeld, ingezet met zwanger (661) wordt met verlossen (663) voortgezet. voetnoot664 gepropt van: propvol. voetnoot665 de laegh: de krijgslieden die in hinderlaag (hier: in het schip) gelegen hebben (vgl. Kort Begrijp r. 17). voetnoot673 pas op 't stuck: zorg voor de goede uitvoering van het plan. voetnoot677 eerst geboren: pas geboren. voetnoot681 de Wijzen (Magiërs), waarvan de latere overlevering Drie Koningen gemaakt heeft. voetnoot682 donker: duister, verborgen, maar met de bijgedachte: ongeacht. voetnoot683 Davids poorte: Davids oude stad Bethlehem. voetnoot684 Waar God, geboren in de gedaante van een kind, door de keuze van die ‘donkere plaets’ zijn voorkeur voor ‘'t laeghste’ te kennen geeft. voetnoot685 De drie gaven die de Koningen offeren. voetnoot686 myr: mirre, een kostbare Oosterse balsem; tot 's levens onderhoud: waarvan Jozef en Maria het kindje konden onderhouden. voetnoot688 verschoven: als een verworpeling, geminacht. voetnoot689 Hoewel hij de Schepper van het heelal is. In de plaats van vs. 686-689 kwamen later de verzen: de gave ontvouwt 's Kints Godtheit, priesterdom, vol waerde, En zijne sterflijckheit op d'aerde Hier leght hy, die 't al heeft gebout. Vondel geeft hier de Middeleeuwse, symboliese uitlegging van de drie gaven: de wierook - de te aanbidden Godheid van het kind; het goud - zijn heerlik Priesterschap (waerde: eer); de bittere mirre (waarmee eenmaal zijn dode lichaam gebalsemd zou worden) zijn broze menselikheid. voetnoot690 toespeling op Matth. IX, 20. voetnoot693-94 Vgl. de M.E. schilderijen en de Kerstliederen. voetnoot695 Accent op hem; evenzo in vs. 710 en 727. voetnoot697 bestellen: verschaffen. voetnoot700 Hier in deze armelike verblijfplaats reeds zegeviert de uit zijn Hoogheid neergedaalde God over de boze wereld. De dichter vergelijkt dit zegevieren bij de plechtige intocht (triomf) van de Romeinse veldheer binnen Rome, waarbij de krijgsgevangen gemaakte vorsten en veldheren mee werden omgevoerd. voetnoot704 't onverwinbre: (later: 't hooghgeboude) slot: de hemel. voetnoot710 reien: engelenkoren; hem (te verbinden met vs. 712) nl. Jezus, d.i. God, die altijd waakzaam is. voetnoot712 beschoten: overvallen, bevangen. voetnoot713 Doet koning Herodes opschrikken. voetnoot715 verliest: gaat verliezen. voetnoot716 Roomsch: Romeins. De macht van de Romeinse heerschappij moet wijken voor het komende Christus-rijk. voetnoot717 Het Oosten van 't Romeinse rijk zal zich als een Grieks rijk gaan losmaken. voetnoot718 dees: Christus zal alle landen gaan beheersen, zelfs de wereld tussen de keerkringen. voetnoot723 visschers: de Apostelen. voetnoot724 del; laagte tussen de duinen. voetnoot725 Let weer op dezelfde tegenstelling: de Schepper, bij wiens majesteit het purper zou passen, schept behagen in de nederigste bekleding. voetnoot728 vertrouwen: toevertrouwen. voetnoot729 van ouds was toegezeit: beloofd, voorspeld door de Profeten, in het Oude Testament. Voorwerp van toegezeit is het volgende koeplet, waarbij Vondel zinspeelt op Joh. X, 14-16; Matth. XVIII, 12; Luc. XV, 4-6. voetnoot736 staet: stand, aanzien. voetnoot740 De laatste strofe is een gebed.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

Het tweede bedryf.

Over het gehele werk

titels

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

lied