De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

(1929)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



[pagina 457]

Darde bedryf. BODE. IOSEF. Bode: Daer dat gewest vol woest en wilde menschen leit,Ga naar voetnootvs. 653 En zich het roode meir van het Karpaetsche scheid, 655[regelnummer] Is al het volck in roer, en recht zich met den degen:Ga naar voetnoot655 't En past op 's konings woord noch wet, maer raest'er tegen.Ga naar voetnoot656 Iosef: Dat is een schendigh stuck, doch nu al lang gemeenGa naar voetnoot657 By den Egyptenaers: maer d'arts moet niet alleen Verstaen, hoe hoogh de brand der koortze zy gestegen, 660[regelnummer] En waer 't den ziecke schort; wat steeckte hem verlegenGa naar voetnoot660 Van pijne kermen doet; maer d'oirzaeck zien, waer uit De groote zwaerigheid van deze kranckheid spruit: Dies meld my eerst waer uit dit jammer zy gesproten.Ga naar voetnoot663 Bode: De zwarigheid begon van amptlien en van grooten,Ga naar voetnoot664 665[regelnummer] Die tegens uw bevel het graen uit eige baet Vervoerden buiten 't land, en met een kleender maet Het landvolck maetten toe, en dagelijcx noch minder. De rijcke leefde een wijl uit 's armen nood en hinder;Ga naar voetnoot668 Want d'arme 't graen verkocht, en leed zelf hongers nood,Ga naar voetnoot669 670[regelnummer] En hongerde na goud veel meerder als na brood. Doen al het veld nu kael van kooren was, begonnen De lieden 't land zijn gras en groente te misgonnen,Ga naar voetnoot672 En 't vee zyn daeghlijcx voer; en sloegen raeuw in 't lijf De spruiten en het kruid: en blind in dit bedrijf, 675[regelnummer] Verstonden niet, wat quaed hier endlijck uit moest komen:Ga naar voetnoot674-75 Want alzoo ras het veld zijn groente was benomen, Zoo ging de sterfte eerst aen van 't ruigh en wolligh vee,Ga naar voetnoot677 Dat zwart van honger zagh, en d'ossen storven meê, En alles wat natuur tot voedzel had gegeven.
[pagina 458]
680[regelnummer] Het uitgemergelt volck en liet geen' wachthond leven, Noch geenen oyevaer, en bezighde dat pasGa naar voetnoot681 Voor spijs, wat voort te vuil om aen te raecken was.Ga naar voetnoot682 Het geen ick zegh zijn ongeloofelijcke dingen. Met voordacht werd vergift van adders, dieze vingen,Ga naar voetnoot684 685[regelnummer] Van veelen ingeslickt. Zy zagen doods: elck scheen Een geest: het lijf was niet als enckel vel en been, En d'oogen stonden diep en naer in 't hoofd geweken:Ga naar voetnoot687 De beenen onder 't lijf verslapten en besweken. Zy kropten lang hun leet stilzwijgens zonder klaght.Ga naar voetnoot689 690[regelnummer] In 't end begon een deel der luye boevejaght,Ga naar voetnoot690 Die eerst oock qualijck dorst van zijn regeerders spreecken, In 't vallen van den dagh de hoofden op te steecken, Doen 't schemeravond werd, en haelde daer versteurtGa naar voetnoot693 Al op, wat over lang en onlangs was gebeurt: 695[regelnummer] Of ley op aenhang toe, daer 't volleck met gebedenGa naar voetnoot695 (Want menschen yvren meest in tijd van zwaerigheden)Ga naar voetnoot696 Zijn wieroock voor 't autaer den Goôn had toegewijt, En sprack: wat zal het end van deze droeve tijd En honger zijn? of staet ons lijdzaem af te wachten, 700[regelnummer] Tot datmen handgemeen om strijd met volle krachten Malkanderen verscheur? de moeder zelf haer kind Aen 's vaders spit gebraen van een ruck en verslind? Ontzietghe zoo de maght, alleen uit schrick gesproten,Ga naar voetnoot703 Om dat wy onverknocht ontzien den naem der grooten?Ga naar voetnoot704 705[regelnummer] Wie 't al doet schricken, schrickt voor ellek in 't gemeen.Ga naar voetnoot705 Al wie dit hoorde zey het voort aen yder een, Waer dat hy quam, en wist het breeder te stoffeeren.Ga naar voetnoot707 Een kleen getal sloegh voor, men zou zich t'uwaert keeren, En houden aen om hulp; maer dit werd overstemt.Ga naar voetnoot709 710[regelnummer] De meeste hoop, als wild en woest en ongetemt, Was ongestuimiger dan zelfs de stoockebranden.Ga naar voetnoot711 Gelijck een storremwind de bergen aen durf randen,Ga naar voetnoot712
[pagina 459]
En rijt 'er stucken af, en buldert met geweld, En eicken uit den grond geruckt ter aerde velt, 715[regelnummer] Zoo komt het landvolck dol by drommen aengetrocken, Gewapent in de vuist met barrenende stocken,Ga naar voetnoot716 En stucken van den ploegh, en opgekrabden steen,Ga naar voetnoot717 En schreeuwt by duizenden: op op, na Koptos heen; Daer houd de focker hof; daer schaftmen brood en kooren;Ga naar voetnoot719 720[regelnummer] Daer luistren na ons vuist, die na geen woorden hooren. Zoo trockmen op: de hoop nam toe van over al: En veel verwondren zich om 't schrickelijck getal, Waer datmen heenen trock, en stercken zelfs de schaeren.Ga naar voetnoot723 Doen zy in stads gezicht nu dicht by Koptos waren, 725[regelnummer] Zoo vlooghmen na de poort, die toegesloten was. Men stack het vier in 't hout. De denne brande ras,Ga naar voetnoot726 Te lichter, doen een wind met kracht daer in quam bruizen. De vlam verspreide zich in d'allernaeste huizen: De voncken vlogen veer. Een zwarte nevel ging 730[regelnummer] Zich spreien na de lucht. Terwijl de stedeling Nu toeschoot, en om 't vier te blusschen deê zijn beste, Viel 't landvolck, midlerwijl elck schrickte, daer de vesteGa naar voetnoot732 Niet wel bezet en was, in stad met al zijn maets, En schoot het harnas aen, na dat de rustingplaetsGa naar voetnoot734 735[regelnummer] Daer van geplondert was; en liet de zwaerden schittren. Iosef: Zijn 't amptlien, die alleen d'oproerigen verbittren, Of heeft de muiter oock in anderen verdriet?Ga naar voetnoot737 Of is 't om even, al wie schuldigh zijn of niet?Ga naar voetnoot738 Bode: Die dolle menschen eerst op d'amptlien fel gebeeten, 740[regelnummer] Niet weinigen van hen verwoed in flarden reeten, Zoo dat 'er niet een lid ter uitvaert overschoot.Ga naar voetnoot741 Een kleen getal ontquam 't, dat in speloncken vlood, En schuilt by 't ongediert, daer 't nauwelicx kan duuren.Ga naar voetnoot743 Men viel terstond daer na oock in de korenschuuren: 745[regelnummer] En 't graen (waer meê het volck was langen tijd bewaert Voor honger, zoo men 't had georbert en gespaert)Ga naar voetnoot746
[pagina 460]
Onordentlijck gerooft, en schendigh weghgedragen, Verhinderde den nood alleen voor luttel dagen. Dus ving het oproer aen, maer het geweld verstoortGa naar voetnoot749 750[regelnummer] Hiel noch geen' stand, het sloegh van quaed tot erger voort,Ga naar voetnoot750 Gelijck 't in zieckten gaet. Zoo veel geschoncke wercken,Ga naar voetnoot751 Gehangen tot een pronck om hoogh in heilge kercken, Stads schatten, en al 't geld, dat yeder had gekist, Verstreckten goede buit: ja zelf de brand en wist 755[regelnummer] Geen raed om met zijn vlam des roovers zucht te dooven.Ga naar voetnoot754-55 Dus zaghmen een hoop schuim in 't brandend Koptos rooven. De vrygebore jeughd en adel moest, gevaen Verkocht vervoert voor slaef, den vreemdling dienen gaen. Iosef: Wie durf dat vrye volck doch koopen? Bode: d'Arabieren, 760[regelnummer] De zes paer vorsten zelfs, die dat gewest bestieren. Iosef: Dat onrechtvaerdigh volck behoud noch Agars aerd.Ga naar voetnoot761 Maer zegh, hoe Koptos nu met zijn regeering vaert. Bode: Het is 'er by een slagh van heerschen niet gebleven.Ga naar voetnoot763 Zy hebben een' alleen tot opperhoofd verheven, 765[regelnummer] En walghden stracx van hem, en koozen eenen, dien Zy schatteden bequaem om 't krijsvolck te gebien, En lieten zijn gezagh van mackeren besnoeien.Ga naar voetnoot767 Maer die regeering kon al meê niet lange bloeien. Men droegh het hoogh gebied doen op aen 't algemeen.Ga naar voetnoot769 770[regelnummer] Zy kreeten vast om strijd, en raesden onder een.Ga naar voetnoot770 De stoute hiel het veld: 't en bleef 'er niet by woordenGa naar voetnoot771 In 't oproer: 'k hebse zelf malkandren zien vermoorden.Ga naar voetnoot772 Iosef: 'k Verzeker ons de zege uit uw verhael alleen. Op Ramses, ruck terstond de ruitery by een: 775[regelnummer] Berenze, 'k zal u stracx de hand bien met soldaeten,Ga naar voetnoot775 En onder d'aerde door oock volck in Koptos laeten,Ga naar voetnoot776
[pagina 461]
Langs een' bedeckten wegh. 't En zal my niet aen maghtGa naar voetnoot777 Ontbreecken, om een' storm te levren langs de gracht,Ga naar voetnoot778 Noch aen geen storremdack om aen de vest te raecken.Ga naar voetnoot779 780[regelnummer] Wanneer ghy van de stad u dus zult meester maecken, Zoo hou uw volck in toom, dat het de burgery Niet plonder noch vermoort. De krijslien zullen my Bedancken, want ick zal hun moeite wel beloonen: De kroon is rijck genoegh. De burgers laet verschoonen. 785[regelnummer] Men reken geene winst by 't algemeen verlies.Ga naar voetnoot785 Dat men de rijcksten niet tot stads regeerders kies; Want d'al te rijcken staegh na meerder rijckdom streven, En weten allerminst van 't volleck toe te geven, Maer drijven alles vast na dat hun brein behaeght. 790[regelnummer] Kies geen' behoeftige oock, wiens harte word geknaeght Van bitze nijd, en haet gelijckheid; ongebogen,Ga naar voetnoot791 Onrecklijck, ziet hy niet als met afgunstige oogenGa naar voetnoot792 Een anders welvaert aen. Door middelbaeren staet,Ga naar voetnoot793 Van vuile vreckheid vry en quistige overdaed,Ga naar voetnoot794 795[regelnummer] Word best een stad in rust gehouden uit ellenden. Ick zal u graen genoegh van deze plaetze zenden, Om elck te meeten na gelijckheid met bescheid.Ga naar voetnoot797 Bezet en sterck al 't strand dat over Cyprus leit,Ga naar voetnoot798 En tusschen 't roode meir, Egyptens leste paelen.Ga naar voetnoot799 800[regelnummer] 'k Verwacht een beter eeuw, die op ons hoofd zal straelen, Als 't Nabateesche volck, dat om ons rampen lacht,Ga naar voetnoot801 Zal voelen Faroos arm. Laet d'amptlien, die hun maght Misbruickten, in den nacht des duistren kerckers treuren; Oock die ondraeghelijck als vyanden versteurenGa naar voetnoot804 805[regelnummer] Den burgerlijcken vreê, en hand aen heeren slaen; Schoon d'overheid zich meê te buiten heb gegaen.Ga naar voetnoot806 Die straf zal allermeest doen d'overtreders schroomen,Ga naar voetnoot807 Die niet op heeter daed in gramschap word genomen,Ga naar voetnoot808 Maer met een' koelen moed, een vriend van rijpen raed,Ga naar voetnoot809
[pagina 462]
810[regelnummer] Vergeef genadigh hem, dien, van geen brood versaed, De hongers nood alleen tot dit vergrijp vervoerde; Niet die uit gierigheid een anders goed beloerde.Ga naar voetnoot812 Maer die zijn' landsman en zijn vryheid heeft bespot, En hier gewin uit trock en schandelijck genot, 815[regelnummer] Laet daer nu zulck een straf en vonnis over vellen, Als daer hy zelf meê zocht een' anderen te quellen: Men jaegh hem onder d'aerde in diepe en donckre mijn, Op dat hy d'uuren tel (daer zon noch maen en schijn) By zijnen arrebeid, met boeien om de beenen; 820[regelnummer] Doch wat de noodruft eischt dat zultghe hem verleenen.Ga naar voetnoot820 Dat hy zoo 't vaderland, door zijne schelmery Geschonden, langen tijd een baeck en spiegel zy.Ga naar voetnoot822 Beschick dit zoo 't behoort. 'k Ga binnen, om van zaecken Te spreecken met mijn vrouw, die mijn huishouding raecken. IUDAS. SIMEON. Iudas: 825[regelnummer] Wat dunckt u Simeon, wat dunckt u? dat's een man! 't Is wonder hoe hy 't al zoo wijs beschicken kan. O hoe rechtvaerdighlijck, hoe billijck weet hy tegen De misdaed yeders straf te wicken en te wegen! Simeon: Zoo lang ick hier voor u in gijzelinge zat 830[regelnummer] Bevond ick hem altijd zoodanigh. t'Elckens dat Ick hem als scheidsman zagh met zijn geduldige ooren Partyen van weerzy en haer krackeelen hooren,Ga naar voetnoot832 En kon ick noit verstaen door uiterlijcken schijnGa naar voetnoot833 Van woorden of gelaet hoe hy gezint moght zijn.Ga naar voetnoot834 835[regelnummer] Hy wist zijn oordeel meer te neigen en te buigen Na geloofwaerdigheid, als na 't getal der tuigen.Ga naar voetnoot836 Hy nam tot een getuigh 's verweerders wandel aenGa naar voetnoot837 En voorigh leven. Op de wetten bleef hy staen Wel stip, t'en waer gena en goedigheid verkozenGa naar voetnoot839 840[regelnummer] Een zachter straf, doch niet zoo zacht, dat zy den boozen Den schrick benam, vermits zy t'ongebonden was.Ga naar voetnoot841
[pagina 463]
Iudas: Wat of 't beduiden wil, dat Sofompaneas (Doen hy ons gistren zoo onthaelde ten banckette) Een' yeder aen den disch na zijne jaeren zette? Simeon: 845[regelnummer] Geloofme, 't geenghe meest in dezen landvooghd acht Is 't allerminst in hem. God heeft een groote kracht Gestort in dezen man, een kracht die hem van binnen Ontdeckt door Godes geest, 't geen met vernuft en zinnenGa naar voetnoot847-48 Geen mensch meer vatten kan. Iudas: Wat galery is dat, 850[regelnummer] Die driemael loopt om 't hof? Simeon: De koning, rijck van schat En mild, liet die zijn' vriend ten dienst van zuilen bouwen En overzeesche steen, in Griecken uitgehouwen.Ga naar voetnoot852 Iudas: Is 't oock geoorelooft van binnen die te zien? Simeon: O ja, en 't zal van u met grooten lust geschien, 855[regelnummer] Want Faro stelde daer uitneemende schildryen, Van 't puick der meesteren; waer in op lange ryen De vreemdelingen zien de braeve daeden staen,Ga naar voetnoot857 Die Sofompaneas de Rijcxvooghd heeft gedaen, Op dat hy roem daer af geniete by zijn leven. Iudas: 860[regelnummer] Nu, laet ons binnen gaen. Men zal u niet begeven, En vrees niet, Benjamin, weest vroed en wel te vreê: Wy blijven dicht by u, niet veer van deze steê, En keeren daedlijck weer, zoo ras wy deze zaecken Beschouwende, de deur des landvooghds hooren kraecken. Simeon: 865[regelnummer] Nu laet uw oogen eens gaen weyen in der haest. Iudas: Wat wil het, dat die vrouw, in 't aenzicht zoo verbaest,Ga naar voetnoot866 Van groote gramschap blaeckt, en 't hair gesleurt laet hangen,Ga naar voetnoot867 En ruckt den jongeling met nat betraende wangen Den mantel van het lijf, terwijl hy voor haer vlught?
[pagina 464]
Simeon: 870[regelnummer] Een schoone en heersche vrouw die raest met groot geruchtGa naar voetnoot870 Om haeren kuischen knecht, die byslaep durf ontzeggen, En weet van haren hals de schuld op hem te leggen,Ga naar voetnoot872 En zy bewimpelt 't een met 't ander schellemstuck, En zoeckt geloof door 't kleed, dat zy de deughd verdruck.Ga naar voetnoot874 Iudas: 875[regelnummer] Ick zie een vangenis, daer zon noch maen in straelen. Simeon: Hier in moest hy gevaen een anders schuld betaelen. Iudas: Wie of 'er wijnen uit drie trossen perssen magh, En schencktze in 's konings kop, op zijn' geboortedagh? Simeon: Dat is zoo niet gebeurt, maer 't was een megevangen 880[regelnummer] Van Sofompaneas, die lust had en verlangen Te weten dezen droom, en uit zijn profecy Verstond, dat als de zon ten darden dage bly En heerelijck verrees, na haer gewoonlijcke orden,Ga naar voetnoot883 Hy weêr aen 's konings disch zou konings schenker worden: 885[regelnummer] En d'uitkomst van de zaeck die maeckt het voorspel waer.Ga naar voetnoot885 Dan och hoe luttel docht hy deze weldaed naer:Ga naar voetnoot886 Want uit zijn hechtenis in staet gestelt, als voren,Ga naar voetnoot887 En maghtigh, rijck, gezien, verheerlijckt en verkoren, Belofte, profecy, noch vriendschap overwoegh,Ga naar voetnoot889 890[regelnummer] Tot dat de klaere zon haer rossen tweemael joegh Door's hemels baen, verciert met zes paer goude mercken,Ga naar voetnoot891 En Faro, doen de slaep hem slaeckte uit zijne vlercken,Ga naar voetnoot892 Van den Egyptschen Raed der wijzen zocht vol schroom Een', die hem dienen kon op zijnen duistren droom.Ga naar voetnoot894 Iudas: 895[regelnummer] 'k Zie in de kercker noch yet droefs om voor te schricken, 't Zijn vogels scharp van beck, die uit drie korven picken, Vol koningklijck gerecht: hoe gulzigh schenden zy En slaen hunn' wreeden klaeuw in deze leckerny.
[pagina 465]
Simeon: Dit was oock een gezicht, het welck zijn' megevangen, 900[regelnummer] Die eer aen 's konings disch de spijs pleegh aen te langen,Ga naar voetnoot900 In zijnen droom verscheen, en aen een' bast tot strafGa naar voetnoot901 Gehangen, met zijn lijf den voglen eten gaf, Doen 't bloozend morgenrood den darden dagh verweckte, Gelijck de ziender hem dit duidelijck ontdeckte.Ga naar voetnoot904 Iudas: 905[regelnummer] 'k Zie zeven koeien gins verrijzen uit den Nijl, Die vet langs 't water logh gaen graezen voor een wijl,Ga naar voetnoot906 Tot dat uit vuil moerasch gelijck getal van koeien, Die dor en mager zijn, by d'andre vette loeien. De magre slickt de vette in haren balgh. Een veldGa naar voetnoot909 910[regelnummer] Draeght zeven airen rijp en vol, waer van elck helt Gezwollen na den grond. Ick kan u daer oock wijzen Noch zeven dor van halm, die uit der aerde rijzen, En droogh zijn, mits de zon haer sap heeft ingeslicktGa naar voetnoot913 Door hitte, wiens vergif het rijpe zaed verstickt.Ga naar voetnoot914 915[regelnummer] Wie ziet op 't purpren bed dit al van veer geschieden?Ga naar voetnoot915 Simeon: Het is de koning zelf, want God hem wil bedieden Door zeven airen zwaer van zaed de zeven jaer, Die rijck zijn van gewas; en door de zevenair Die dor gewassen is zoo veele onvruchtbre tyen. 920[regelnummer] Maer niemant kon, dien knoop ontknoopend, hem verblyen, Als dees die, uit den nacht der vangenis geslaeckt,Ga naar voetnoot921 Van Faro hierom werd de tweede in 't Rijck gemaeckt. Iudas: Ick ken hem, die daer zit op den yvoiren wagen, En aen den zijden rock, en diamant gedraegen 925[regelnummer] Aen zijne slincke hand, die flickert menighvoud; En aen zijn halscieraed, de keten rood van goud. Al 't volleck knielt voor hem, en looft met zang en snaeren En bid den wijzen aen. Maer wat zijn dat voor schaeren Van driederleien staet, die elck in orden staen?Ga naar voetnoot929 930[regelnummer] Het eerste slagh heeft opgegorde kleedren aen,Ga naar voetnoot930
[pagina 466]
Het tweede in 't harnas steeckt, bereit en vroom ten strijde, Het darde slagh van top tot teen in witte zijde. Simeon: Al 't volleck binnen 't Rijck zijn zee en grooten vlietGa naar voetnoot933 Dat werd in drien gedeelt, doen hy 't den koning ried, 935[regelnummer] En in 't byzonder elck zijn eigen werck gegeven. Het allereerste slagh is 't landvolck, dat ons leven Met zijnen arbeid stut; waer van een deel het nat Des witten strooms, met een gestadigh draeiend rad,Ga naar voetnoot938 Om hooge maelt; een deel ('t luid vreemd in verre landen) 940[regelnummer] Het deegh met voeten kneed, en 't klay met zijne handen. Het tweede slagh dat zijn de krijghslien, dien hy meê De wapens handlen leert, in 't midden van den vreê.Ga naar voetnoot942 Zy graven wal en graft, of leeren al bedropen Van zweet, begruist van stof in volle rusting loopen:Ga naar voetnoot944 945[regelnummer] Of leggen toe, om net te micken op het wit,Ga naar voetnoot945 Te houwen op een hair, of met een scharp gebitGa naar voetnoot946 Het ros te breidelen, en in den ring te rennen;Ga naar voetnoot947 Of zeissewagens wel en meesterlijck te mennen;Ga naar voetnoot948 Of steecken legers af, en houden die bezet,Ga naar voetnoot949 950[regelnummer] Met wal en graft: dees draeght een' springstock, die schiet net Met boogh en pijl: de zom met bijlen vechten leeren.Ga naar voetnoot951 Ghy ziet'er troepen zich nu rechts nu slincx om keeren, Nu sluiten met een' zwenck, nu oopnen haer geleen.Ga naar voetnoot953 Het darde slagh is toegewijd de heiligheen,Ga naar voetnoot954 955[regelnummer] En lastvry word gevoed van 's konings tresoorieren.Ga naar voetnoot955 Dit wieroockt niet alleen, en offert koey en stieren,Ga naar voetnoot956 Maer vorscht oock na, op 't spoor van Sofompaneas, Waerom de dwaelstar deist: waerom aen 's hemels asGa naar voetnoot958 De zonne langer mart, wanneer ze staet in 't teeckenGa naar voetnoot959 960[regelnummer] Des Kreefts: en of de Beer blijft even veer geweken Van 't Noorder aspunt, daer hij stadigh omme vaert: Waerom een nieuwe star zich zomtijds openbaert. Oock zoeckense uit den aerd der dingen op te visschen En 't weereldlijck gebouw al Gods geheimenissen.Ga naar voetnoot964
[pagina 467]
965[regelnummer] Ziet ghy die trecken oock in 't zand geschreven staen:Ga naar voetnoot965 Daer leggenze over hoop, om op een hair te raen,Ga naar voetnoot966 Hoe groot de driehoeck zy, waerin men kan besluitenGa naar voetnoot967 Des werelds ommering: hoe veel de ring, die buitenGa naar voetnoot968 Den aerdboom ommeloopt, zy grooter als de lijn, 970[regelnummer] Die door het aerdrijck gaet: wat braeve stucken zijnGa naar voetnoot970 Van den Egyptenaer in ooreloogh bedreven, En hoe gerust men hier in tijd van vreê kon leven; Al wat by wetten oit, tot oirbaer van het land, Gestelt werd, en elcx naem, van al wie tulleband 975[regelnummer] Van Mesors tijden af te Memfis droegh, dat maeldenGa naar voetnoot974-75 De priesters af op steen, en hieuwen 't uit op naelden,Ga naar voetnoot976 Met stomme teeckenen, en niet met letterspraeck.Ga naar voetnoot977 Iudas: Wat wil dat tafereel doch zeggen, om wat zaeck Of't volck verbaest en doods voor 's vorsten hof komt dringen?Ga naar voetnoot979 Simeon: 980[regelnummer] Men handelt daer met ernst van treffelijcke dingen. Het eerste jaer, doen d'oeghst zoo dor op 't veld bleef staen, Verwisselde elck uit nood zijn slaven voor het graen, Het welck de koning, mits dees man zijn' droom verklaerde,Ga naar voetnoot983 In tijd van overvloed vast opley en vergaerde.Ga naar voetnoot984 985[regelnummer] Na dat de hongers nood hen drong met grooter wee, Verkochtenze al het groote en oock het kleine vee, Daer na de weiden, flucx hun eige vryheid mede. Zoo eigende de vorst gewilligh en ter bedeGa naar voetnoot988 De landen langs den Nijl en zijnen langen plas, 990[regelnummer] Behalven 't land het welck den priestren eigen was; En al de menschen (want de vorst wist datze strecken En zijn de kracht des Rijcx) van d'ackren deê vertrecken, Die hunne voorders lang bezaten, en verzondGa naar voetnoot993 Hen allen na den bouw van eenen andren grond. Iudas: 995[regelnummer] Het blijckt dat hy wat weet, het zy door 't openbaeren Van God en zijnen geest, of door zijn wedervaeren:
[pagina 468]
Maer 'k vrees niet zonder reên dat het ons hindren moght. Ick wenschte dat hy min in veelen was verzocht.Ga naar voetnoot998 Simeon: De ruimt van achter aen de wijde galerye 1000[regelnummer] En heeft niet dat u dient, maer streckt een profecyeGa naar voetnoot1000 Van al wat Faroos volck bejeegnen zal, gesteltGa naar voetnoot1001 Door last van 't Groot Vernuft, dat veele dingen spelt.Ga naar voetnoot1002 De tijd zal leeren 't geen nu duister valt om raemen.Ga naar voetnoot1003 Maer het benaeuwde kind verlangt na ons altzaemen.Ga naar voetnoot1004 Rey: 1005[regelnummer] O Nijl, of 't zy ghy liefst alleen Den naem van Siris hebt te draegen,Ga naar voetnoot1006 Of Astapus, gelijck voorheenGa naar voetnoot1007 V d'ouders hieten in hun dagen; Wiens wufte vliet gesprongen koomtGa naar voetnoot1009 1010[regelnummer] Vit onbekende en duistre bronne, En diep door 't aerdrijck heenen stroomt, Daer 't wild en woest is zonder zonne; En dan tot dienst der menschen weêr Te voorschijn koomt, en 't hoofd opsteecken,Ga naar voetnoot1014 1015[regelnummer] En tweemael van de rotzen neer Gestort, zijn schuimend water breecken,Ga naar voetnoot1016 En bruist en splist zijn nat in twee, En leckt Egyptens kant en gronden, Tot dat hy streeft en schiet in zee 1020[regelnummer] Door zeven opgesparde monden; Wat zal ick slechte onnoosle maeghdGa naar voetnoot1021 Doch zeggen van verborge zaecken, Daer ons geleerden om, gevraeght, Krackeel en ydle woorden maecken, 1025[regelnummer] Gelijck wy dickmael hoorden, dat Aen 's vorsten disch zy reden gaven?Ga naar voetnoot1026 Hoe koomt het, dat uw weigrigh nat (Gewoon Egypten zoo te laeven,
[pagina 469]
Dat het den regen derven moght)Ga naar voetnoot1029 1030[regelnummer] Niet hooger wast als vier paer ellen, Hoewel het Hondsgestarnt om vochtGa naar voetnoot1031 V smeeckt, en menighmael koomt quellen? Geschiet het mits het zonnelichtGa naar voetnoot1033 Gevoeght met andre starren t'zaemen, 1035[regelnummer] Een' grooter brand en hitte sticht, En mijn geboorteland het aêmen Verhindert, door versmachten dorst,Ga naar voetnoot1037 Zoo dat door drooghte gansch geen regen En laeft der beecken schorre borst?Ga naar voetnoot1039 1040[regelnummer] Of strijd Saturnus traegheid tegen Merkuurs gezwindheid, die u vaert Moet geven? of en heeft het Westen, Dat nu slechs enckle koude baert, Geen lentewinden meer ten besten,Ga naar voetnoot1044 1045[regelnummer] Om uwen stroom te stuiten van Den zeekant, en u zoo te parssen, Dat over d'oevers heen, ghy dan De dorstige ackers zoud ververschen?Ga naar voetnoot1048 Of is uw springaêr toegestopt, 1050[regelnummer] En weigert zy, gelijckze plaghte,Ga naar voetnoot1050 Vw kil, daer nu geen vocht in dropt,Ga naar voetnoot1051 Te drencken, dat het zand versmachte?Ga naar voetnoot1052 Dewijl de vader Oceaen Die om den aerdboom loopt, verhindertGa naar voetnoot1054 1055[regelnummer] De zeen, die tegens Atlas slaen, En haer in hare vaert vermindert, Zoo datze heimelijcke niet Door d'aerde heenen kunnen kruipen By een, op dat uw groote vliet 1060[regelnummer] Het nat der beecken koom te zuipen.Ga naar voetnoot1060 O neuswijs volck, 't en zy 't my mist,Ga naar voetnoot1061 Ghy onderzoeckt vergeefsche dingen. De schepper, die de watren wist Met strand en oever te bedwingen,
[pagina 470]
1065[regelnummer] Schiep oock den Nijl, aen zekre wet Verknocht, die hy om 's vollex boosheidGa naar voetnoot1065-66 Verandert, dat het omgezet,Ga naar voetnoot1067 Eens ophou van zijn goddeloosheid.Ga naar voetnoot1068	voetnootvs. 653 Daer: waar; woest en: samengetrokken uit woeste en. voetnoot655 recht zich: verschaft zich zelf recht; hier: verzet zich gewelddadig. voetnoot656 passen op: zie bij vs. 586. voetnoot657 schendigh stuck: schandelik vergrijp; gemeen: gewoon. voetnoot660 steeckte: stekende pijn; te Antwerpen nog gebruikelik (zie Antwerpsch Idioticon i.v.); verlegen: uitgeput (in 't Mnl.: krachteloos, machteloos). voetnoot663 dit jammer: deze ellende, deze ramp. voetnoot664 begon van: werd het eerst veroorzaakt door. voetnoot668 uit 's armen nood en hinder: ten koste van de nood en de ellende van de arme, die hem zijn rantsoen verkocht (vs. 669); (hinder: belemmering, nadeel). voetnoot669 hongers nood: de ellende van de honger. voetnoot672 groente: groen gewas (vgl. vs. 676). voetnoot674-75 De gevaren van deze handelwijze niet inziende, begrepen ze niet.... voetnoot677 aengaen: beginnen. voetnoot681 dat pas: op die tijd, toen. voetnoot682 voort: verder, overigens; hier: in andere omstandigheden? voetnoot684 Met voordacht: welbewust. voetnoot687 naer: somber. voetnoot689 stilzwijgens: uit: stilzwijgends = stilzwijgend. voetnoot690 boevejaght: geboefte (jaght: troep; Ned. Wdb). voetnoot693 haelde op: bracht in herinnering. voetnoot695 ley toe op: streefde naar. voetnoot696 yvren: godsdienstijver tonen. voetnoot703 alleen uit schrick gesproten: die alleen berust op schrikaanjaging. voetnoot704 Omdat wij onverbonden (d.i. alleen staande) de machtigen vrezen. Deze regels geven een vrije vertaling van het Latijn: Potentiam timetes? haec nihil est, nisi inane nomen, quod parit segrex pavor. voetnoot705 Onduidelike vertaling van: Quicunque terret singulos, cunctos timet, d.i.: wie de enkelingen schrik kan aanjagen, vreest hen als ze verenigd zijn. Bij Vondel komt deze tegenstelling in 't al en ellek in 't gemeen niet uit, tenzij met het laatste bedoeld is: ieder als onderdeel van de massa. voetnoot707 stoffeeren: met opsierende biezonderheden toelichten, uitwerken. voetnoot709 overstemt: verworpen door de meerderheid. voetnoot711 ongestuimig: onstuimig, voortvarend; stoockebrand: die het oproervuur aanstookt, opruier. voetnoot712 durf: durft. voetnoot716 barrenende stocken: brandfakkels. voetnoot717 opgekrabd: met de nagels uit de grond gerukt. voetnoot719 focker: zie bij vs. 582. Vooral hier komt de ongunstige betekenis uit. voetnoot723 stercken: versterken zelf. voetnoot726 denne (enkelv.): ook in 't Lat. abies, maar op te vatten als: dennehout. voetnoot732 midlerwijl: terwijl. voetnoot734 rustingplaets: arsenaal (vgl. wapenrusting). voetnoot737 Of richt zich de wrok van de muiters ook tegen anderen? voetnoot738 Of maken ze geen onderscheid tussen wie... voetnoot741 Zodat er geen lichaamsdeel overbleef om te begraven. (Lat.: horum nihil tumulo reliquit). voetnoot743 duuren: het uithouden. voetnoot746 georbert en gespaert (proteron husteron): gespaard en genuttigd. voetnoot749 geweld verstoort: de kwaadaardige geweldpleging (in 't Lat. alleen: vis). voetnoot750 stand houden: ophouden (vgl. stal houden). voetnoot751 geschoncke wercken: wijgeschenken. voetnoot754-55 wist geen raed: zag geen kans; zucht: hebzucht, roofzucht. voetnoot761 Agar: Hagar, Abraham's vrouw, stammoeder van de Arabieren. voetnoot763 een slagh van heerschen: één soort van bestuur (Latijn: non una mansit forma). voetnoot767 mackeren: metgezellen (Lat. socii). voetnoot769 gebied: gezag; 't algemeen: de menigte (Lat. turba). voetnoot770 vast: onophoudelik. voetnoot771 De stoute: de vermetele. voetnoot772 zelf: zelfs. voetnoot775 berennen: bestormen, met ruiterij aanvallen; stracx: weldra. voetnoot776 onder d'aerde door (Lat. per infernos specus): door ondergraving van de muren. voetnoot777 bedeckt: heimelik, verborgen.; maght: krijgsmacht, troepen. voetnoot778 storm te levren: een bestorming te organiseren. voetnoot779 storremdack: beschuttend dak, bij de bestorming van een vesting gebruikt. voetnoot785 Als de burgerij ('t algemeen) schade lijdt, dan weegt een geringe winst daar niet tegen op. voetnoot791 en haet gelijckheid: en die gelijkheid haat, d.w.z. die altijd meer wil hebben dan een ander. In het Latijn behoort: inimicus aequo (waar aequum eer ‘billikheid’ dan ‘gelijkheid’ betekenen zal) bij livor (nijd). Mogelik hecht Vondel aan gelijckheid de betekenis: billikheid, die b.v. in vs. 797 zeer goed past. voetnoot792 Onrecklijck: niet inschikkelik (Lat. insociabilis) voetnoot793 middelbaere staet: de middenstand. voetnoot794 vuile vreckheid: schandelike hebzucht. voetnoot797 meeten: toemeten; na gelijckheid (zie bij vs. 791); bescheid: verstandig overleg. voetnoot798 over: tegenover. voetnoot799 leste paelen: verste grenzen. voetnoot801 't Nabateesche volck: de Arabieren. voetnoot804 ondraeghelijck: op onverdraaglike wijze (Lat. more non tolerabili). voetnoot806 heb (conjunctief): moge hebben. voetnoot807 Accent op Die. voetnoot808 op heeter daed: onder de eerste indruk van het gebeurde. voetnoot809 raed: berading, overleg. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: vs. 810 hem, de oude uitgave heeft hen, dat in verband met dien en ook het volgende enkelvoud beloerde een drukfout zal zijn. voetnoot812 gierigheid: begerigheid. voetnoot820 noodruft: noodzakelik levensonderhoud. voetnoot822 een baeck (baken) en spiegel: een afschrikwekkend voorbeeld. voetnoot832 krackeelen: geschillen (in de 17de eeuw minder familiaar woord dan nu). voetnoot833 verstaen: gewaarworden. voetnoot834 gelaet: uiterlik voorkomen. voetnoot836 De innerlike waarde van de getuigenis woog zwaarder dan het aantal getuigen. voetnoot837 's verweerders wandel: het levensgedrag van degene die zijn zaak verweerde, dus: van de beschuldigde (Lat. reus). voetnoot839 stip: stipt, nauwkeurig; goedigheid: goedheid. voetnoot841 t'ongebonden (letterlike vertaling van Lat. nimis soluta): al te slap. voetnoot847-48 die hem ontdeckt: die hem openbaart (Lat.: intus spiritu aetherio monet). voetnoot852 Griecken: Griekenland. voetnoot857 braef: voortreffelik. voetnoot866 Wat wil het: wat betekent het; verbaest: ontsteld. voetnoot867 gesleurt: slepende, los. voetnoot870 heersch: trots, hoogmoedig; raesen: woedend uitvallen. voetnoot872 van haren hals: haar verantwoordelikheid afschuivend. voetnoot874 dat: opdat. voetnoot883 orden: regel. voetnoot885 het voorspel: de voorspelling. voetnoot886 docht hy... naer: herinnerde hij zich (Latijn: Heu quam brevis memoria factorum bene). Nadenken, met een objekt, kon vroeger betekenen: iets met de gedachten nagaan (Ned. Wdb. IX, 1457). voetnoot887 In zijn vroegere betrekking hersteld. voetnoot889 overwoegh van overwegen: de weegschaal doen overslaan, gewicht in de schaal leggen. voetnoot891 goude mercken (Lat. signa): de tekenen van de dierenriem. voetnoot892 slaecken: loslaten. voetnoot894 dienen op: van dienst zijn bij (het verklaren van). voetnoot900 eer: vroeger; pleegh (verl. tijd); aenlangen: aanreiken. voetnoot901 en: en die. voetnoot904 ziender: droomuitlegger. voetnoot906 logh: met logge tred (Lat. gravi pede). voetnoot909 balgh: buik. voetnoot913 mits: omdat. voetnoot914 zaed: kan zowel het gewas zelf als de graankorrel betekenen; de laatste betekenis vindt men in vs. 917. voetnoot915 Wie is dat daar, die. voetnoot921 den nacht der vangenis: de duistere gevangenis (Lat. carcere horrido eductum). voetnoot929 in orden: op een rij. voetnoot930 opgegord: opgeschort. voetnoot933 't Rijck zijn zee: de zee van Egypte, de Middellandse zee; groote vliet: de Nijl. voetnoot938 De witte Nijl. voetnoot942 handlen: hanteren (vgl. wapenhandel). voetnoot944 begruist: vgl. bij vs. 498. voetnoot945 leggen toe: leggen zich er op toe; net: nauwkeurig (vgl. vs. 950); wit: doel. voetnoot946 op een hair: precies; scharp: streng (Lat. non mitis). voetnoot947 ring: afgeperkte ruimte voor wedstrijden. voetnoot948 zeissewagens: strijdwagens, in de oudheid gebruikt, met zeisen aan de wagenassen bevestigd. voetnoot949 steecken legers af: perken een legerplaats af; houden die bezet: omgeven die versterkend. voetnoot951 de zom: sommigen van hen. voetnoot953 zwenck: omzwenking; geleen uit geleden: gelederen. voetnoot954 heiligheen: de eredienst van de goden. voetnoot955 lastvry: vrij van andere diensten. voetnoot956 Dit (nl. slagh): deze kaste; koey en = koeye'en. voetnoot958 deizen: terugwijken. voetnoot959 marren: toeven, dralen. voetnoot964 En 't weereldlijck gebouw: het samenstel van het heelal (te verbinden met den aerd der dingen in vs. 963). In 't Latijn: per omne mundi opus. voetnoot965 trecken: strepen. voetnoot966 over hoop leggen: redetwisten; op een hair: vgl. bij vs. 946. voetnoot967 besluiten: insluiten. voetnoot968 ommering: omtrek; hoeveel de cirkels die de planeten beschrijven groter zijn dan de middellijn der aarde. voetnoot970 braef: dapper. voetnoot974-75 tulleband droegh: heerschappij voerde; Mesor oude koning van Egypte; vgl. vs. 1329. voetnoot976 naelden: obelisken (Lat. pyramidum). voetnoot977 stomme teeckenen: hieroglyphen (Lat. rerum signa). voetnoot979 verbaest en doods: doodsbleek van ontsteltenis. voetnoot983 mits: omdat. voetnoot984 vast opley: reeds opsloeg. voetnoot988 eigenen: tot zijn eigendom maken; gewilligh: zonder dwang; ter bede: op hun eigen verzoek. voetnoot993 voorders: voorouders. voetnoot998 Dat hij minder ervaren (verzocht) was in veel zaken (Lat.: ab ipso multa nesciri velim). voetnoot1000 niet: niets. voetnoot1001 gestelt: daar geplaatst op last van. voetnoot1002 't Groot Vernuft, dat veele dingen spelt (voorspelt). De hoofdletters zouden er op wijzen dat Vondel hier aan de Godheid gedacht heeft; De Groot zal met mens praescia wel op Sophompaneas doelen. voetnoot1003 raemen: berekenen; dus: waaromtrent nu moeielik zekerheid te verkrijgen is. voetnoot1004 benaeuwd: angstig (Lat. pavidus). voetnoot1006 Siris is eigenlik de naam van een rivier in Lucanië. voetnoot1007 Astapus is de Griekse naam voor de blauwe Nijl. voetnoot1009 wuft: snelstromend. voetnoot1014 opsteecken: te verbinden met koomt; evenzo breecken (vs. 1016). voetnoot1016 zijn moet terugslaan op wufte vliet (1009), evenals hy in vs. 1019); vgl. vs. 1027: uw weigrigh nat. voetnoot1021 slechte onnoosle: eenvoudige, onwetende. voetnoot1026 reden gaven: uiteenzettingen gaven. voetnoot1029 moght: kon. voetnoot1031 het Hondsgestarnt: nl. in de hete zomermaand (vgl. de Hondsdagen). voetnoot1033 mits: omdat. voetnoot1037 door versmachten dorst: door een dorst die allen verstikt. Het passieve deelw. versmacht, eigenlik alleen passend bij de dorstende, wordt hier op de dorst overgebracht. voetnoot1039 schor: dor, droog (Ned. Wdb. XIV, 889). voetnoot1044 ten besten: beschikbaar. voetnoot1048 ververschen: verfrissen. voetnoot1050 plaghte: ongewone vorm, naast plag (om het rijm?) voetnoot1051 kil: bedding. voetnoot1052 Die door het zand verstikt, verstopt werd. voetnoot1054 Die om den aerdboom loopt: volgens de voorstelling in de Oudheid. voetnoot1060 zuipen: drinken, opslurpen. voetnoot1061 neuswijs: dat weten wil wat met het verstand niet te doorgronden is; 't my mist: ik mij vergis. voetnoot1065-66 aen zekre wet verknocht: aan vaste wet gebonden. voetnoot1067 dat het omgezet: zodat het, tot andere gedachten gebracht, bekeerd. voetnoot1068 ophou van: moge ophouden met, een einde maken aan.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

Darde bedryf.

Over het gehele werk

titels

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

lied