De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

[p. 329]

Dusdanige penningen sijn te Leyden gemunt, geduurende het belegh, tot onweerspreeckelijck bewijs, datmen voor Vaderland, en Vryheyd gevochten heeft, en niet om de Gommaristen beuls te maecken, over het geweeten van andren Christenen.

Haec Libertatis Ergo,
Papieren Geld
geoffert Op het autaer van de Hollandsche Vryheyd.aant.^*

Het jaergetijdigh feest, ^ain Wijnmaend, by den Rijn,^{vs. 1}
Vernieut die burgery, hoe groot die vreughd most sijn,²
Doen God ter harten nam het wtgemergelt Leyden,
En, met den Noordwind, joegheen 'springvloed, op de weyden:
Waerom Baldeus, siende alle ons' galeyen vlot,⁵
Sijn' schanssen gaf tot buyt den Amirael Boysot.
Doen was 't: maetroosen roeyt, en vreest geen' Spaensche fuycken:
Vaert rustigh in den mond der hongerige buycken:⁸
Smackt brood en haring toe, en wat tot voedsel streckt.⁹
't Scherminckels heyr viel wt: 't geraemt met vel gedeckt:¹⁰
Het dor gebeent soo lang met ratten, katten, honden,
En paerdevleesch gespijst, verwoed en ongebonden,
Inslickte, sonder maet, het geen de hemel gaf:
En all' de stad verrees, als wt een open graf.
De glori van 't ontset sy Gode toe gesongen:
En eeuwigh niettemin leef, op der vroomen tongen,
De priis van Vander Werf, die beyde Catoos tart:¹⁷

* Van 1630. Afgedrukt volgens de eerste uitgave in plano (hg. 320 mM., br. 285 mM.). Unger: Bibliographie, nr. 193.
De kanttekening naast de afbeelding verklaart het opschrift Haec libertatis ergo: Dit (geschiedde) ter wille van de vrijheid; Pvgno pro patria: Ik strijd voor het vaderland (vgl. vs. 79).

a [Randschrift:] De gedachtenis van 't wonderlijck ontset viertmen jaerlijcx te Leyden, den darden van Wijnmaend.

vs. 1 jaergetijdigh: jaarliks terugkerend.

2 Vernieut: brengt opnieuw in herinnering.

5 Baldeus of Baldes: de Spaanse bevelhebber Don Francisco de Valdez, te Leyderdorp gelegerd; vlot: drijvende, aanvarende.

8 rustigh: dapper; in den mond: tegemoet.

9 Smackt: werpt.

10 Scherminckel: tot op 't geraamte uitgeteerde (nu alleen als scheldwoord; vervormd uit simminckel-aapje).

17 beyde Catoos: Cato de oudere, de bekende censor (vgl. Roskam, vs. 71) en vijand van Carthago, en zijn achterkleinzoon, de tijdgenoot van Cicero. Beiden werden geprezen om hun burgerdeugd.

[p. 330]

 

Een Burgermeester, die den moed van ^b Burgerhart

 

(Die Holland geen' slaevin wou laeten van den Tiber)

20

Geërft heeft, en gestuyt de stormen van den Iber,²⁰

 

Van pest en oproer, en gestrengen hongers nood:

 

En, voor stads Vryheyd, sich geoffert aen de dood.

 

Hoe sprack hy tegens hen, die door 't lang vasten kreeten,

 

En toonden 't mager lijck, al raesende en beseten:²⁴

25

Mijn eed verplicht mijn' trou. 'k ontseg u deesen eysch.²⁵

 

Indien u honger parst, slacht my, en eet mijn vleysch.

 

Soo kaetst een' rots te rug 't geweld der woeste golven.

 

Soo vrijd een harders hart sijn' kudde voor de wolven.²⁸

 

Verwerf, o Vander Werf! dien wel verdienden krans.

30

Verleenme dichtens stof, en geef mijn' vaersen glans.

 

Het lustme nu den naem der helden te vervarschen,³¹

 

In 't aengesicht van die op hunne tanden knarssen,

 

En Holland poogen, na'et verschoppen van den Graef,³³

 

^c Te maecken schandelijck een' tienmael snooder' slaef.³⁴

35

O Held! die, met uw bloed, den burgerbrand woud blusschen,³⁵

 

Indienghe nu uw bloed geschopt saeght van het kussen,³⁶

 

Vervloeckt, vervolght, en van verradery betight,

 

En, op ons vry autaer, de tyranny gesticht:

 

Ghy soud uwe oogen nocht uwe ooren nau gelooven.

40

Wy klaegen 't God, en u, en roepen 't voor den dooven:⁴⁰

 

Wat wterlijck geweld niet winnen kon, op 't land,

 

Word, onder decksel van een' suyver' predikant,

 

Behendigh ingevoert, met ongestuymigh woelen.⁴³

 

De Duyvel raeskalt, door 't Orakel van de ^d Doelen,⁴⁴

45

Met maght gewapent: en het Trentische besluyt⁴⁵

 

Word, op den titel van hervorming, ingekruyt.⁴⁶

 

^e De spiegels van de deughd sijn martelaers t'Athenen.⁴⁷

 

Men hoort op 's Gravensteyn de Christe sielen steenen.⁴⁸

b [Randschrift:] Claudius Civilis, die de Roomsche maght gestuyt heeft, gelijck Vander Werf de Spaensche.

20 de stormen van den Iber: de Spaanse aanval.

24 lijck: lichaam.

25 verplicht: houdt gebonden.

28 vrijen voor: beschermen tegen.

31 vervarschen: in herinnering te brengen.

33 't verschoppen van den Graef: het afzweren van Filips II.

c [Randschrift:] Beter verheert als verboeft.

34 In de toelichtende kanttekening betekent verboeft: onderworpen aan ‘boeven’, oorspr. wel als knechten laaggeborenen, bedoeld.

35 den burgerbrand: de onenigheid onder de burgerij, waarvan een deel op overgave aandrong.

36 uw bloed: Frans Pieterzs. Duist van der Werf (geb. 1574), die in 1618 schepen te Leiden werd, tegelijk met zijn zwager Bartholomeus Willemsz. van Assendelft bij de verandering der regering in dit jaar van die waardigheid ontzet.

40 voor den dooven: zo hard dat doven het kunnen horen.

43 door een heimelik, listig, behendigh middel, nl. het beroepen van een predikant die zuiver in de leer is; met ongestuymigh woelen: door het verwekken van hevige beroering.

d [Randschrift:] Het Synode is te Dordrecht op de doelen gehouden, daer de Christenen verdoemt werden, die Duyvels eygenschappen Gode niet darren toeschrijven.

44 raeskalt slaat op de verkondiging van de praedestinatie-leer (zie de randnoot).

45 het Trentische besluyt: het besluit van de Dordtse synode wordt vergeleken met die van het concilie van Trente, waar ook over belangrijke geloofspunten (o.a. genade en vrije wil) beslissingen genomen werden.

46 op den titel van hervorming: als of het de naam ‘hervorming’ verdiende (titel: aanspraak); ingekruyt: binnengeloodst.

e [Randschrift:] Hogerbeets, d'oprechtigheyd self, en sijne getrouwe gemaelin, die degelijcke siel, sijn in eeuwige gevangenis verstickt: wier bloed noch het verleden jaer, so bitter vervolght werdt, om ymmers de Remonstransche Christenen met verradery te brandmercken. ô booswichten! ô Nerones!

47 t'Athenen: nl. in het Leidse Athene.

48 's Gravensteyn: de stadsgevangenis te Leiden.

[p. 331]

 

Griffoenen slaen hun' klaeu in 't eerlijck burgers goed.⁴⁹

50

Men plaeghtse om 's Heeren woord met ballingschap, en boet.

 

Men dwingtse, tegens recht, sich selleve te grieven

 

Met eed, en leydse voort, als knevelaers en dieven.⁵²

 

Men geeftse om een sermoen den plondergeus ten roof,⁵³

 

En krijghslien. dit's de vrucht van 't Gommarist geloof.

55

Vergeefs hebt ghy gestreen, met Welhem van Oranjen,

 

En voor de borst gehad de monarchy van Spanjen.⁵⁶

 

Een lichte ^f monnick, die sijn' kap hing op den tuyn,⁵⁷

 

Stelt Leyden nu de wet, en maeckt sich 's volcx tribuyn,

 

En treckt 't gesegh aen sich, met eenen Burgermeester,⁵⁹

60

Soo boos als onbeschaemt. elck ziddert'er, elck vreest'er.

 

Heeft uwe stad nu voor Calvin de speer gevelt?⁶¹

 

Heel anders spreeckt 't geschrift van 't stom papieren geld.

 

s'Ontfang haer eyge munt, in deughdige betaeling:⁶³

 

Die tuyght van Vryheyd, en verlochent de bepaeling⁶⁴

65

Der lange mantels, en der breed gerande hoên:

 

Die, onder de gemeent, ^g soo grove logens voen:

 

En sulck een' logentael betreed den stoel der waerheyd,⁶⁷

 

En schept erfduysternis, wt middaghs heldre klaerheyd.⁶⁸

 

Ghy blaffers, schuurt uw' poort. geen' logen heeft hier kans.⁶⁹

70

De Leeu die voert 't blasoen der Vryheyd op sijn' lans.⁷⁰

 

Hy pronckt hier niet vermomt, met Schriftgeleerde grijnsen.⁷¹

 

Om Vryheyd geeft hy schot en lot, en pacht en chijnsen,

 

En sweet van al den last: dus verght hem niet te veel.⁷³

 

't Is noch het selve dier, dat ^h Phlips greep by de keel:

75

Dat Albaes aenval schutte, op sijn' bebloede tanden.⁷⁵

 

Men ringeloor het niet, met Synodaele banden.

 

Men nijp het in geen' kou van Loeve of Graevesteyn.⁷⁷

 

't Wil ruymschoots weyen: sulcke koten sijn te kleyn.⁷⁸

49 Dit slaat op verbeurdverklaring van bezittingen der veroordeelden.

52 Met eed: nl. door afgedwongen eden; knevelaers: afzetters; dieven: misdadigers.

53 om een sermoen: om 't bijwonen van een sermoen; plondergeus: vgl. Rommelpot, vs. 67.

56 voor de borst: tegenover u.

f [Randschrift:] 't Heeft geen kleen bedencken, waerom verloope monicken, en leerlingen van Iesuyten, in dit land soo den meester maecken boven anderen, gelijck Fabritius te Leyden, en Trigland noch onlangs t'Amsterdam.

57 Hendrik Fabritius, een gewezen monnik, later predikant te Leiden, was een der heftigste vijanden van de Remonstranten; licht: onbetrouwbaar (Ned. Wdb. VIII 1948); tuyn: oorspr. omheining, heg (de uy te lezen als uu).

59 gesegh: gezag, macht; Burgermeester: Jacob van Broekhoven, een der rechters van Oldenbarnevelt.

61 de speer vellen: eerbied bewijzen, onderdanig zijn.

63 Laat zij haar eigen munt als gangbaar betaalmiddel aanvaarden, d.w.z. laat zij ernst maken met haar eigen zinspreuk ‘Haec libertatis ergo!’

64 de bepaeling: de beperking, nl. van die vrijheid door de predikanten (de lange mantels en de breedgerande hoeden).

g [Randschrift:] Wy roepen hemel en aerde tot getuygen, over d'onbeschaemde logens der oproerige predikanten, die, om heerschappye, tegens hunne wettige Overheden inspannen.

67 den stoel der waerheyd: de predikstoel, vanwaar de goddelike waarheid verkondigd moest worden.

68 erfduysternis: het heldere licht van het evangelie wordt verbasterd tot een helse leer; erf zal hier de kracht hebben van oer.

69 schuurt uw' poort: maakt dat gij weg komt! (poort = gat) zie Ned. Wdb. XIV 1211, zonder nadere verklaring.

70 't blasoen der vryheyd: de vrijheidshoed (zie de afbeelding boven de titel).

71 grijns: mombakkes, masker.

73 Eis niet te veel van de reeds zwaarbelaste.

h [Randschrift:] Doen tyranniseerde koning Philips, nu koning Broeckhoven.

75 schutten: afweren.

77 nijpen: beklemmen, vast zetten; kou: kooi.

78 ruymschoots weyen: zich onbelemmerd bewegen; koten: meervoud van kot: gevangenis.

[p. 332]

 

Sijn' munt roept dat hy heeft Voor 't Vaderland gevochten,

80

En niet sijn' tuyn alleen voor Bogerman gevlochten,⁸⁰

 

Voor ⁱ Wael, of Vlaming, die 's lands ingeboren terght:⁸¹

 

Van wien hy, in sijn' nood, is sacht geherreberght.⁸²

 

Ondanckbre vreemdeling, die om uw' oproerstucken,

 

Korts naeckt verbannen, tracht uw' huysheer te verdrucken,⁸⁴

85

En trappelt op het hart uw' voestervrou, die elck⁸⁵

 

Gebaeckert heeft, en opgekoestert, met haer' melck.

 

O bittre spruyten van dien alssembittren stamme,⁸⁷

 

^k Die, naulijcx 't vier ontvloon, Serveet verwees ter vlamme,⁸⁸

 

Hoe aerdghe na den struyck, daerghe wt gesproten sijt:

90

Wanneerghe galle braeckt, en in de glasen smijt,

 

En spoockt, als Duyvels, langs de straeten op en neder.

 

^l Schout Bont die graselt vast, en blinckt in 't gouden leder,⁹²

 

En, als een tiger, op d'onnooselheyd verwoed,

 

Parst wijn wt traenen, en laed smeer, by 't sweet en bloed

95

Der schaemle burgers, die soo mannelijck sich queeten:^94-95

 

Die liever eenen arm, op schildwacht, wilden eeten,⁹⁶

 

En met den andren noch verdadigen hun' saeck,

 

Als vallen in 't geweld des vyands, soet op wraeck.⁹⁸

 

Wat sijnse vryer nu als Indiaensche slaeven.

100

Hen pickt geen' Spaensche kray, maer ^m Gommers felle raeven,¹⁰⁰

 

Die krassen, om het aes van Hollands melleckkoe,

 

Die boter karnt, en krijght de huyd vol slaegen toe.¹⁰²

 

Haer' huyd, haer gras, haer smeer, haer' hoornen pacht betaelen:

 

Noch deedse 't willigh, moght haer' siel slechs adem haelen,

105

In d'algemeene lucht, vrypostigh ongemoeyt.¹⁰⁵

 

Maer ah! sy sucht vergeefs. vergeefs is 't datse loeyt.

 

Men slijt den tijd te hoof, met klassikaele grollen.¹⁰⁷

 

Men heeft het veel te drock, met Sisyfs steen te rollen.¹⁰⁸

80 sijn' tuyn gevlochten: de gevlochten omheining, waarin de Hollandse leeuw vaak afgebeeld is, het symbool van de beveiligde grenzen; Bogerman, als voorzitter van de Dortse synode.

i [Randschrift:] Vremdelingen Puriteynen en Akervarkens wroeten den Hollandschen tuyn om.

81 Wael of Vlaming: nl. de predikanten van Waalse of Vlaamse afkomst.

82 sacht geherreberght: vriendelik, gastvrij ontvangen.

84 Korts: kortgeleden; naeckt: van alles beroofd.

85 uw' voestervrou: de Republiek.

87 stam (evenals struyck in vs. 89): Calvijn.

k [Randschrift:] 't Moet vroegh krommen, dat een goed haeck wil worden.

88 Serveet: Michael Servetus, wegens ketterij door de Calvinisten te Genève verbrand.

l [Randschrift:] Schout Bont set sijne diefleyders in 't goed dervroome burgeren, die van den predikanten en het gepeupel voor landverraders en Princemoorders, alleen wt haet en bitterheyd, worden wtgekreeten.

92 Schout Bont: Willem de Bondt, berucht wegens zijn vervolging der Remonstranten (vgl. Aen alle Hondeslagers enz.); graselen: frequentatief van grasen: zich vermeien, genieten; blinckt in 't gouden leder: in zijn kamer met goudlederen behangsel. ‘Deeze kamer hadt de Schout laten maken of behangen van het geld en de boetens, 't geen hy den geenen hadt afgeperst, welke in verboode Conventiculen betrapt waren’ (A.).

94-95 Passchier de Fijne zegt in een van zijn Tractaten: ‘Nu hebben we binnen onze stadt (Leiden) een Bonten Schout, die smeer en goudt Leer parst uit het zweet en bloed van den armen Ambachtsman.’; laed smeer by zal betekenen: maakt zich vet door.

96 Zinspeling op het bekende gezegde van de Leidse schildwacht aan de Spanjaarden.

98 't geweld: de macht.

m [Randschrift:] Onverdraegelijck is de tyranny der Gommaristen.

100 Gommer: Gomarus (vgl. Weegschael, vs. 1).

102 Die boter karnt: die de melk verschaft om boter te karnen.

105 vrypostigh: vrijmoedig.

107 te hoof: voor de rechtbank; hier: de synodale rechtspraak; klassikaele grollen: malligheden, kinderachtigheden die de classes bedacht hadden.

108 Sisyfs steen te rollen: vergeefs werk te doen. Sisyphus was in de onderwereld veroordeeld om een steen omhoog te brengen, die telkens weer omlaag rolde.

[p. 333]

 

Broeckhoven vangt en spant, en graeft aan 't Malle gat:¹⁰⁹

110

Daer Amsterdam om lacht, die wel bestierde stad:

 

Wiens Vryheyd gaet ten Rey, op pijpspel, trom en snaeren:

 

Wiens Christen tempel rijst, met pylers op pylaeren:¹¹²

 

Dat lockt d'wtheemschen, die verbaest staen stijf en sterck,¹¹³

 

En breyen gunstigh wt hun' segen, over 't werck.

115

ⁿ God, God, seydt d'Amstelheer, sal elcx geweeten peylen.¹¹⁵

 

De Vrydom ga sijn' gang, en vliegh, met volle seylen,

 

Den Ystroom wt en in: soo word ons' vest gebout:

 

Soo tast de koopman tot den elleboogh in 't goud.

 

Geen paep, geen stokebrand magh hier den wervel draeyen.¹¹⁹

120

De toghtschuyt leydt gereed, voor all' die oproer kraeyen,¹²⁰

 

Als ^p Smout, en Kloppenburgh: wien nu het harte breeckt,

 

Soo dick hy, in den Briel, voor ses paer ooren preeckt:¹²²

 

Om dat hy trouweloos sijn' rotgans Paus wou hullen,¹²³

 

En botsen d'Overheyd met Geusen aflaetbullen.¹²⁴

Gemunt in Vrystad, met oude Leydsche stempels.

109 Broeckhoven: zie bij vs. 59; 't Malle gat: een doorgraving in de duinen bij Katwijk, in 1571 ondernomen. Aldus genoemd omdat het weldra ‘door een groot onweder verstopt en toegewelt is.’

112 Christen tempel: de nieuwe Remonstrantse kerk.

113 verbaest nadert hier de tegenwoordige betekenis, maar is nog wat sterker: versteld.

n [Randschrift:] Christelijck besluyt van den wijsen Raed der vermaerde koopstad Amstelredam.

115 d'Amstelheer: de Amsterdamse magistraat.

119 paep: hier: predikant; den wervel draeyen: de baas spelen (oorspr. het hek openen en sluiten; ook in gunstige zin: de macht in handen hebben; vgl. werweldraaier van 't hek, bij Brandt).

120 toghtschuyt: trekschuit, om de verbannenen uit de de stad te brengen (vgl. Een Otter in 't Bolwerck, vs. 45).

p [Randschrift:] Kloppenburgh, Smout, en de vier Leydsche Schriftgeleerden: hebben gepooght, onder schijn van Godsdiensticheyd, d'Amsterdamsche burgers meyneedigh te maecken, om de wettige Overheyd te schoppen, en het Gomariste Pausdom in te voeren: waerom men sich ooc jammerlijck behelpt, met den belachelijcken tittel van Theologische Faculteyt.
Herwt geck.

122 Soo dick: telkens als.

123 rotgans is hier een schimpnaam, waarschijnlik om het lelike geluid, waarnaar dat dier, volgens sommigen, genoemd is. Hier zal met sijn' rotgans Calvijn bedoeld zijn; Paus wou hullen: als Paus wilde doen erkennen. Het Ned. Wdb. (VI, 1296) vat hullen op als hulden: huldigen, maar wijst er op, dat dit w.w. in de zeventiende eeuw dooreenliep met hullen (VI, 1300): het hoofd sieren, bekleden.

124 botsen (transitief): de bons geven, uit het ambt stoten (Ned. Wdb. III, 731).