De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

[p. 261]

[Zegesang ter eere van Frederick Henrick]aant.

ZEGESANG TER EERE VAN FREDERICK HENRICK, Boschdwinger, Wezelwinner, Prince van Oranje wordt hier afgedrukt naar de tekst van de eerste uitgave ('tAmstelredam by Willem Blaev, 1629). Zie op blz. 264 't titelblad typografies nagevolgd. Unger: Bibliographie, nr. 172.

De Zegeprent op 's Hertogenbosch, die we hier aan de Zegesang vooraf doen gaan, behoort niet tot de uitgave zelve.

Als Brandt zich niet vergist in zijn Leven (oorspr. uitgave, blz. 28), zou er in 's dichters tijd een plano van de prent met het gedicht hebben bestaan, die Unger en wij niet kennen. Brandt schrijft daar namelik:

‘In den jaare MDCXXIX gaf hem 't veroveren van 's Hertogenbosch en 't winnen van Wezel stof tot dien treffelyken Zegezang ter eere des Prinsen van Oranje, die hy den tytel geeft van Boschdwinger en Weezelwinner. Dit gedicht was gestelt onder een print, daar men den Prins, op een' triomfwagen gezeten, en gevolght van zyne Helden, in den Haaghe de poort van 't Hof zagh inryden. Boven in den heemel zat Keizer Adolf van Nassau, omringt met Nassausche Helden, en verzelt met Henrik den Grooten, Koning van Vrankryk. Ook hadt men den Advokaat Oldenbarnevelt in deezen heldenheemel gezet, daar veel op te zeggen viel. Maar als iemant den Dichter in een Boekverkoopers winkel vraaghde, Waarom stelt gy Barnevelt onder de Nassausche Helden in den heemel? schreef hy op staande voet het steekend antwoordt, dat onder zyn Heekeldichten geleezen wordt.’

Unger vermeldt in zijn Bibliographie op nr. 175 wel zo 'n prent met tekst, maar eerst van 1721, die hij als volgt beschrijft:

‘Zegezang ter eeren van Frederik Hendrik Prince van Oranje. Onderaan: Te Rotterdam, by Pieter vander Veer Boekverkooper, 1721. In plano (hg.363, br. 235 mM.).
Het vel is in drie kolommen verdeeld. In de eerste een gedeelte van den Zegezang, in de tweede een kopergravure, voorstellende de Zegewagen van Frederik Hendrik, met het versje: “Vraagt men waarom Barneveldt in den hemel werd gesteld”. Daaronder leest men: “Dit plaatje hoort in J.v. Vondels Pozy (sic) I deel Pag. 28, alsmede inde Hekeldigten in Quarto en in Octavo Pag. 59”.
Eindelijk daaronder en in de derde kolom het vervolg van den Zegezang, onderteekend “J.v. Vondel”.

Bij vs. 8 van 't hekeldichtje op blz. 263 tekent de zgn. Amersfoortse uitgave aan:

‘Sommige Contra-Remonstranten gaven voor, dat Olden-Barnevelt in de belijdenisse van hun gevoelen, ten aensien van 't geschil der Predestinatie, was gesturven.’

[p. 262]

Anonieme zegeprent op de verovering van 's Hertogenbosch door Frederik Hendrik in 1629.

[p. 263]

‘Nassausche heldenhemel’, Fragment op ware grootte uit de hiernaast verkleind weergegeven zegeprent op de verovering van 's Hertogenbosch.

Vondel wierdt gevraagt waarom hy Barnevelt in een print in den heemel had doen zetten:

Vraagt men waarom Barnevelt
In den Hemel wordt gestelt.
't Is om dat de Predikanten,
Die als heylige Gesanten
Voor hem baden op 't Schavot,
Voerden soo sijn ziel tot Godt.
Doen hy om 't quaadt bloet te koelen
Storf in 't Gommarist gevoelen,
In 't gevoelen van een swaardt,
Dat geen Patriot en spaardt.

[p. 264]

Zegesang ter eere van Frederick Henrick,
Boschdwinger, Wezelwinner,Prince van Oranje.

t' Amstelredam

By Willem Blaev,
M. DC. XXIX.

[p. 265]

Den E. grootachtbaeren, Eerentvesten, wijsen, en voorsienigen Heeren, Mijnen Heeren den Bvrgermeesteren en regeerderen
Der wijd beroemde koopstad Amstelredam.aant.^*

Ghy Burgervaders van dese hooghgemelde stad,^{Vs. 1}
Die rijck van burgery, van schepen, pracht en schat,
Verstreckt des oorlooghs siel, het oogh der vrye steden;³
Waer doorghe in Staetenraed als Goôn word aengebeden,⁴
Geviert van onsen Vorst, die sich op God verlaet,
Op u, en op sijn' deughd, wan 't heyr te velde gaet:⁶
Ick bid ontslaet u wat van 's lands bekommeringen,
Nu d'algemeene vreughd mijn' geest bekoort tot singen:
Mijn' Sangheldinne volght het triomfeerend swaerd,⁹
Dat Spanjens Monarchy, en Oostenrijck vervaert.

Vwe E. onderdaenighste

I.V. Vondelen.

* In de titel: Eerentvest: naar het Duitse Ehrentfest; oorspr. een adellike titel, later gebruikt voor alle hooggeplaatste personen; voorsienig: vooruitziend, beleidvol.

Vs. 1 hooghgemeld: zeer beroemd.

3 Verstreckt des oorlooghs siel: de kern van de oorlogvoerende Nederlanden zijt, vooral door de krachtige, geldelike steun; het oogh: wegens de voortdurende waakzaamheid en voortuitziend beleid.

4 Staetenraed: in de Staten van Holland, waar Amsterdam de meeste invloed had.

6 deughd: dapperheid.

9 Vgl. Verovering van Grol, vs. 9-10.

[p. 266]

[Afbeelding op 3/4 der ware grootte]

[p. 267]

Zegesang ter eere van Frederick Henrick,
Boschdwinger, Wezelwinner, Prince van Oranje.

Wie is hy, dien de lauwer voeght,

En met een aensicht soo vernoeght,

Geseten op den zegewagen,^{Vs. 3}
Keert weer van vyands nederlaegen?

Is 't oock de schutter, wiens geweer⁵

De landsmet Python ley ter neer,

Om wien de volcken vrolijck dringen,
Die hupplende het triomflied singen?

Of is 't d'wtdaeger van de moeyt,⁹

Die Hydraes bloedende aders schroeyt:

Wien danckbaerlijck Thebaensche schaeren¹¹
Toewijen kercken en autaeren?

Of is 't een held van 't oude Room;

Die op den vyandlijcken boôm,

Tot weering van gemeene ellende,¹⁵
Geluckigh d'oorloogstoomen mende?¹⁶

Of is 't der weereld wonderding,

De Macedoonsche jongeling;¹⁸

Die, doen het jonge Tyrus schempte,¹⁹
De zee met 't oude Tyrus dempte,²⁰

En smoorde soo veel stofs en puyn,²¹

En Libans cederrijcke kruyn,

Tot dat hy stormde wt haeren setel,²³

Vs. 3 zegewagen: zinspeling op de prent.

5 de schutter: Apollo, die de reusachtige slang Python (vs. 6), die verderf bracht in het land (landsmet) gedood heeft.

9 d'wtdaeger van de moeyt: Hercules, die alle vermoeidheid trotseerde, toen hij de Hydra, een veelkoppige draak, wier afgeslagen koppen telkens aangroeiden, overwon door de gapende wonden met vuur te verschroeien.

11 Hercules (Heracles) werd in het biezonder te Thebe, waar hij geboren was, vereerd.

15 gemeene: gemeenschappelike, algemene.

16 d'oorloogstoomen mende: leiding gaf aan de oorlog, met sukses als veldheer optrad.

18 Alexander de Grote.

19 schempen: zich beledigend, uitdagend gedragen.

20 Toen Nieuw-Tyrus weigerde zich aan Mexander over te geven, wierp deze, voornamelik uit de puinhopen van het oude Tyrus, een dam op, die het vasteland met het eiland verbond, waardoor hij de nieuwe stad kon belegeren en innemen.

21 smoren betekende behalve verstikken ook: verdrinken. De bedoeling is dus, dat het stuivende puin en het hout van de Libanon in het water geworpen werd om de dam te bouwen.

23 stormen (transitief): door bestorming uitwerpen. De stad is hier weer verpersoonlikt in de Stedemaagd.

[p. 268]

 

Die elck te trots was en vermetel?

25

Neen, 't is geen held van d'oude tijd,

 

't Is Fredrick Henrick, die den nijd

 

En all' die hem sijne eer misgonnen,

 

Door moedigh worstlen heeft verwonnen:

 

Die d'Oldenzeelsche vesten dwong:²⁹

30

Die Wesel innam met een' sprong:³⁰

 

En Grol heeft tot sijn' winst gestreecken;³¹

 

Dat tweemael 't leger op sagh breecken:³²

 

Die met sijn volck te voet te ros,

 

Verovert heeft 's Hartogenbosch;

35

Dat tweemael 't leger op sagh breecken.

 

O groote winst van weynigh' weecken!³⁶

 

O temmer van dat woest gedroght,³⁷

 

Daer noyt geen kamper tegens moght!³⁸

 

Kan haet en nijd dien brock verduwen!

40

Kon die moerasdraeck dan met spuwen

 

Van vier en voncken, vlam en roock,

 

Met overyslijck ysren spoock,

 

Sijn' vyand niet ten poel wtjaegen?

 

Dit ondier, oorsaeck veeler plaegen,

45

Staegh knabbelde heldenbeen verwoed.⁴⁵

 

Het leckte Truxis edel bloed,⁴⁶

 

En vatte (schuw van staelen banden)⁴⁷

 

Graaf Hohenlo met ysren tanden.⁴⁸

 

Maes, Wael en Yssel, Leck en Rhijn

50

Vergiftighde het met boos venijn.⁵⁰

 

Naest God sy lof den roem der vorsten,

 

Aen wiens granaeten 't is geborsten.

 

Wie sou gelooven kunnen, dat

 

Eene oude en noyt gewonne stad,

55

Gewent te swaeyen 't oorlogsvendel;

 

Die sleutel was en grensegrendel,

29 Oldenzaal werd eigenlik door Ernst Casimir ingenomen.

30 met een' sprong: bij verrassing.

31 tot sijn' winst gestreecken: aan zijn winsten toegevoegd.

32 nml. toen Maurits een vergeefse aanval deed; evenzo in vs. 35.

36 weynigh' weecken: het beleg duurde van begin Mei tot 14 September.

37 dat woest gedroght: in verband met de aanhef van het gedicht wordt de geweldige Spaanse krijgsmacht vergeleken met monsters, die de held moet overwinnen; zo ook in vs. 40 moerasdraeck (wegens de strijd in het overstroomde land?) en in vs. 42 spoock.

38 noyt geen: versterkte ontkenning; tegens moght: tegen op kon, tegen opgewassen was.

45 knabbelde heldenbeen (te lezen zonder h; daarom later gewijzigd in knabbelt): eist slachtoffers onder de dapperen.

46 Truxis: Ferdinand von Waldburg Truchses, broeder van de verstoten Keurvorst, die in 1585 bij een aanslag op Den Bosch sneuvelde (Hooft: Ned. Hist. XXII).

47 schuw van staelen banden: bevreesd om in boeien geslagen te worden.

48 Philips, graaf van Hohenlo had in Januarie 1585 's Hertogenbosch bij verrassing genomen, maar bijtijds herwonnen de Spanjaarden de stad.

50 boos venijn: nog steeds wordt het beeld van het gifspuwende oorlogsmonster volgehouden.

[p. 269]

 

En trots als Brabants pylaer stond,⁵⁷

 

En Holland scheyde en Brabants grond,

 

Soo onversiens, soo ongewroken

60

Gesloopt sou leggen afgebroken,

 

Door 't woen des Hollandschen soldaets?

 

Dat d'eer van Tilburgh sijne plaets

 

Sou laeten d'eere van Oranjen?^62-63

 

Dat d'oorloghssetel van Hispanjen,⁶⁴

65

En Isabels doorluchte troon

 

Sou open staen voor Welhems soon,

 

Tot schrick van Phlippes bondgenooten?

 

Breda had een' Baron verstooten:⁶⁸

 

't Was billijck dat weer een Baron⁶⁹

70

Den Bosch most ruymen voor dees' son:⁷⁰

 

Dat's Hartoginnebosch most worden⁷¹

 

Des Princen bosch, na 's hemels orden.⁷²

 

Ay lieve, sie doch eens 't gedrang

 

Van 't vrye Nederland, met sang

75

En spel voor Hollands heyland krielen:⁷⁵

 

Hoe burgers en hoe boeresielen,⁷⁶

 

Hoe oud en jong, hoe vrou en maeghd,

 

En wie 't gemeene gunst toedraeght,⁷⁸

 

Al lachend door malkandren swieren:

80

Hoe vrolijck steên en dorpen vieren,

 

En luyen in 's verwinners feest:⁸¹

 

Die als een hopman onbevreest

 

En rustigh 't heyr vooraen geleyde,⁸³

 

Op 't vlacke van de Mouckerheyde;⁸⁴

85

Alwaer hem inviel 't waerde lijck⁸⁵

 

Van sijnen oom graef Luydewijck;⁸⁶

 

Die hier in 't harrenasch gebleven,

 

Of na den slagh gevaen, most sneven

 

Door Spaenschen haet, soo schendigh wreed,⁸⁹

90

Als hy sich vroom en eerlijck queet:⁹⁰

 

Terwijl hy dacht aen dese dingen,

57 pylaer: met accent op de eerste silbe (daaruit ook: pijler).

62-63 d'eer van Tilburgh: Antonie Grobbendonck, die de stad verdedigd had; sijne plaets sou laeten: zou moeten wijken voor.

64 nml. Brabant, met de hoofdstad Brussel.

68 Op het eind van zijn leven had Maurits de baronie van Breda verloren.

69 weer een Baron moet slaan op de verdediger Grobbendonck.

70 ruymen voor dees' son: ontruimen voor deze held.

71 hartoginne: nml. de Aartshertogin Isabella.

72 na 's hemels orden: volgens goddelike beschikking.

75 heyland: redder.

76 boeresielen: boeren.

78 't gemeene gunst toedraeght: het Gemenebest een goed hart toedraagt (gunst = genegenheid).

81 inluyen: met klokgelui openen.

83 rustigh: dapper.

84 Mouckerheyde: later vervangen door Moockerheide.

85 inviel: in de gedachte kwam.

86 graef Luydewijck sneuvelde daar 10 April 1574.

89 schendigh: schandelik.

90 eerlijck: eervol.

[p. 270]

 

Gevoelde hy scharpe prickelingen,

 

En wraeck opsiedend 't edel bloed⁹³

 

Verdobbelt sijnen oorloghsmoed.

95

Terwijl hy sich ten oorlogh ruste

 

Soo doodverwt hy de Vlaemsche kuste.⁹⁶

 

De starcke steên, hoe vast bemuurt,

 

Van Maes, en Rhijn, en Scheld geschuurt,

 

Gevoelen 't bange sweet wtbreecken.

100

Hy houdse in twijffel met sijn' treken:¹⁰⁰

 

En Handwerp wacht syn heyr aen boord¹⁰¹

 

In 't harnasch. schielijck ruckt hy voort,

 

En draeft op pijp, trompet, en trommel¹⁰³

 

De Maesbrug over naer den Dommel:

105

En vroegh voor bot, voor bloeyend blos,¹⁰⁵

 

Op 't veld koomt vallen voor den Bosch,

 

Met ruyterbenden nau om noemen,¹⁰⁷

 

Gelijck de byen op de bloemen.

 

Dit sagh de grijse Grobbendonck.

110

Denck of het als een donder klonck

 

In d'onverwachtheyd sijner ooren.¹¹¹

 

Hy lachte en grenickte wt den tooren,¹¹²

 

Doen hy op May den eersten dagh¹¹³

 

Hier Mars den Mayboom planten sagh:

115

Maer 't lachen dat verging ten leste;

 

Doen hy omringen sagh de veste,

 

Die soo veel' rampen had gestuyt,

 

En meermaels lachte ons' legers wt:

 

Die, zedert mense lest ontsette,

120

Noch bet op haer' versekring lette,¹²⁰

 

Met schans by schans, en werck op werck,

 

Van graft aen graft en hoornen sterck.¹²²

 

Hier lagh nu d'eer der heeren Staeten.

 

Flux quam by 't leger der soldaeten

93 opsieden (transitief): doen bruisen, in beroering brengen.

96 doodverwen: een doodschrik aanjagen.

100 treken: krijgslisten.

101 Handwerp: Antwerpen. Door deze schrijfwijze zinspeelt Vondel op de bekende sage van de hand-werpende reus, nu nog op de Antwerpse markt in beeld gebracht.

103 op: met begeleiding van.

105 voor bot: voordat het groen uitbot (de belegering begon in het eind van April); bloeyend blos (door latere uitgevers ten onrechte veranderd in: bloey en blos), waarin blos = bloesem (Ned. Wdb.). Vgl. dezelfde verbinding bot en blos in Geboortklock, vs. 536.

107 nau om noemen: nauweliks op te sommen, talloos.

111 In d'onverwachtheyd sijner ooren: in zijn oren, die daarop niet verdacht waren. Wegens de gezochtheid van deze wending, verandert Vondel deze regels in: ‘Men magh eens dencken hoe dit klonck | Gelijck een donder in zijn ooren’.

112 grenicken: hoonlachen.

113 Het planten van de Meiboom op de eerste Mei, een vreugdefeest, geschiedt hier, ironies, door de Oorlogsgod.

120 bet: meer; versekring: beveiliging.

122 hoornen: een buitenwerk, bestaande uit een eenvoudig gebastionneerd front, aan het hoofdwerk door twee lange vleugels verbonden. (Ned. Wrdb. VI, 1102).

[p. 271]

125

Een boerenheyr. men wroet, men slaeft:¹²⁵

 

De bijl die kerft, de schup die graeft.

 

Veel' bosschen worden omgehouwen

 

Om eenen Bosch: soo veel' landouwen

 

Geplondert kael van ruyghte en rijs.¹²⁹

130

Geen' veldnymf vlecht nu krans om prijs:

 

Geen Pan nocht Satyr hoortmen queelen,

 

Door 't derven van hunn' lustprieelen¹³²

 

En naere schaduw; die Natuur,¹³³

 

Aenqueeckster van het minnevuur,

135

Gevlochten had tot vriendlijck vryen,

 

Boeleeringen, en snoeperyen.¹³⁶

 

De deughd, gewoon na lof te staen,¹³⁷

 

Sich maeckte een'^* princelijcke baen:¹³⁸

 

Sloegh mijlen dijcx door waterplassen,

140

Door diepe meeren en moerassen.

 

Sy stiert de vlieten met een' toom,

 

En damt met kracht den Dommelstroom:^141-142

 

Sy dar den ouden kil verleyen,¹⁴³

 

En 't meyr een' nieuwe plaets bereyen,

145

Daer t'hans de visscher set sijn' fuyck,¹⁴⁵

 

Beurt 't land de mossige perruyck

 

Nu onverdroncken in het hooge,¹⁴⁷

 

En vraeght: wat God scheyd vocht en drooge,¹⁴⁸

 

En binnen andren oeverboord

150

Bedwinght de watren door sijn woord?

 

Daer t'hans de visschen swaenen aesen¹⁵¹

 

Nu legerpaerden weeligh graesen:

 

En om het leger bruyscht de zee,

 

Die flus onwinbaer maeckt de steê.¹⁵⁴

155

Dat heet voorby treen Cyrus stappen;¹⁵⁵

 

Die, met d'Eufraetstroom af te tappen,¹⁵⁶

125 Een boerenheyr: honderden boeren werden uit Betuwe, Veluwe en Zuid-Holland gelicht om met de soldaten de schansen op te werpen.

129 ruyghte: struikgewas, voor het maken van takkenbossen.

132 lustprieelen kan hier nog de oude betekenis hebben van lusthof, maar in verband met Gevlochten (135) is eer te denken aan de moderne betekenis: schuilhoek onder het geboomte.

133 naer: somber.

136 snoepery: heimelik mingenot.

137 deughd: dapperheid.

* Hollandsche dyck

138 een princelijcke baen: een vorstelike weg (woordspeling met de Prins), in de oude kanttekening verduidelikt.

141-142 De Prins leidde de Dommel en de Aa af, en deed ze in nieuwe beddingen om zijn eigen kwartieren heen stromen.

143 dar: durft het aan; kil: bedding; verleyen: anders leiden.

145 t'hans: nog kort te voren (evenzo in vs. 151).

147 onverdroncken is in verband met Nu ongetwijfeld de juiste lezing. De verklaring van het Ned. Wrdb. (XI, 1665): ‘van nat verzadigd’ is niet meer dan een onbewezen gissing.

148 wat God: welke godheid. Zinspeling op het Scheppingsverhaal Genesis I:9).

151 aesen: voeden, als voedsel dienen voor.

154 flus evenals t'hans: kort te voren.

155 voorby treen: overtreffen.

156 aftappen staat gelijk met verleien in vs. 143 later ook veranderd in verleiden).

[p. 272]

 

Vermeestert 't pratte Babilon,¹⁵⁷

 

Soo ras de ruyter waden kon.

 

'k Sie dorpen hier in 't rond gelegen,

160

Als met een snoer aen een geregen,

 

Met dobble graft, en schans op schans.

 

d'Ontsetter heeft hier kleene kans.

 

Ick sie 's Hartogenbosch vergrooten,

 

En 't leyt in 's Princen wal beslooten;^163-164

165

Wiens krunckeligen ommekreys¹⁶⁵

 

Verstreckt een' somer sonnereys.

 

O Boschmaeghd, reken tot u vordel,¹⁶⁷

 

Dat met soo rijcken legergordel

 

Vw vryer uwe lenden nijpt.¹⁶⁹

170

Wt liefde hy sijnen degen slijpt,

 

Op dat hy u den grijse ontrucke,¹⁷¹

 

En 't heylighdom uws bloessems plucke.¹⁷²

 

De Christe Koningen alom

 

Begroeten uwen bruydegom:

175

Soo verre heeft sijn' kortou gedondert.¹⁷⁵

 

De grootste Vorsten al verwondert¹⁷⁶

 

Besoecken hem van wijd en veer,

 

Om deel te hebben aen dese eer:

 

Soo luyde heeft sijn trompet gekloncken.

180

Der Staeten achtbaerheyd gesoncken

 

Vry laeger dan haer voorigh heyl,¹⁸¹

 

Die overschrijd 't gesette peyl,¹⁸²

 

Door 't braef bestaen van uwen minner,¹⁸³

 

Den allerstoutsten stedewinner.

185

Philippes send gesanten wt

 

Om vorderen het vrebesluyt.¹⁸⁶

 

Hy port den Keyser sorgh te draegen¹⁸⁷

 

Om Fredrick van den Bosch te jaegen:

 

't Welck sal verplichten kroon aen kroon,

157 prat: trots.

163-164 vergrooten: de wal is niet meer de grens, maar wel de vergrote kring van 's Princen wal (164).

165 krunckeligen ommekreys: een omtrek die geen cirkel vormt maar uitbuigingen vertoont, en die Vondel vergelijkt (Verstreckt = is) met een somer sonnereys. Vermoedelik denkt hij hier aan de zonnebaan om de aarde, die volgens het stelsel van Ptolemaeus, waaraan Vondel hecht, geen zuivere cirkel is maar telkens lussen (epicycli) maakt (vgl. de dansrei uit de Adam in Ballingschap).

167 vordel: blijkens het rijm op gordel met sterk verzwakte slotsilbe (vgl. verrel uit vierddeel).

169 Vw vryer: de Prins dingt naar de liefde van de Stedemaagd.

171 den grijse: de grijsaard, nml. Grobbendonck.

172 't heylighdom uws bloessems: de maagdelikheid.

175 kortou: geschut.

176 al verwondert: vol bewondering. Franse edelen als de Graaf van Châtillon en de hertog van Bouillon namen aan het beleg van Den Bosch deel om de krijgskunst van Frederik Hendrik te leren.

181 haer voorigh heyl: haar vroegere voorspoed.

182 overschrijd 't gesette peyl: stijgt boven het bereikte peil.

183 't braef bestaen: de dappere onderneming.

186 Om het sluiten van de vrede te bevorderen (vgl. vs. 191-vlg.).

187 porren: aansporen.

[p. 273]

190

Als waer belegen sijn persoon.¹⁹⁰

 

Dies sluytmen, op der vorsten bede,

 

Met 't rijck van Denemarcken vrede,

 

Om Spaensche en Oostenrijcxsche maght

 

Te paeren tegens Hollands kracht.

195

Soo veel gewoels aenschout de sonne,^191-195

 

Tot redding deser Roomsche nonne.¹⁹⁶

 

Te Brussel, onder 't Boschbelegh,

 

Daer twistme' om d' appel van 't gesegh,¹⁹⁸

 

Waer heen met dese raserije?

200

Graef Henrick met veldheerschappije²⁰⁰

 

Gemoedight, komt ten lesten aen:²⁰¹

 

De tiger sal den leeu verslaen.

 

Het is hem mogelijck vergeeten²⁰³

 

Hoe fel hy werd voor Grol gebeeten.

205

Met schup en spaden hy by nacht

 

Den Dommeldam te breecken tracht:

 

Maer die het leger onderkruypen²⁰⁷

 

In doods vergetelnat versuypen,²⁰⁸

 

En 't grof geschut dat dondert in

210

't Hooghhartigh heyr der Hartogin:

 

'tWelck moedeloos te rugh moet wijcken.

 

Wy visschen de verdroncke lijcken.

 

Ia Hollands Hercules en held

 

Den vyand wacht in 't vlacke veld,

215

En dart sijn' veyligheyd misbruycken.²¹⁵

 

Hy denckt niet eens om 't oogh te luycken²¹⁶

 

Ten slaep, als of hy waer gewoon

 

Te waecken eewigh met den goôn.

 

Hy luystert watter word gemompelt.

220

En als Achil in Styx gedompelt,²²⁰

 

En scheutvry tegens kling en kloot,²²¹

 

Soo geeft hy sich op 't spitste bloot:²²²

190 belegen: belegerd.

191-195 Half Julie naderde een keizerlik leger, dat door de vrede tussen de Keizer en Denemarken was vrijgekomen, de Oostelike grenzen.

196 Roomsche nonne: het Katholiek gebleven 's Hertogenbosch.

198 't gesegh: het opperbevel.

200 Graef Henrick van den Berg (vgl. Verovering van Grol, vs. 12), die na het terugroepen van Spinola op het einde van 1627 als Spaans veldheer opgetreden was.

201 Gemoedight: met nieuwe moed bezield.

203 hem is vergeeten: vroeger ook onpersoonlik gebruikt.

207 onderkruypen: als verspieders naderen.

208 doods vergetelnat: in het water waar zij een weinig eervolle dood vinden (in tegenstelling met de heldhaftige dood op het slagveld).

215 dart (later durf): durft; sijn' veyligheyd misbruycken: een verkeerd gebruik te maken van zijn veiligheid; d.w.z. er te zeer op te vertrouwen dat hij zich weer in zijn veilige linie zal kunnen terugtrekken.

216 luycken: sluiten.

220 Volgens een jongere sage werd Achilles door zijn moeder Thetis in de Styx gedompeld om hem onwondbaar te maken.

221 kloot: kanonskogel.

222 op 't spitste: aan de spits van het leger.

[p. 274]

 

En leyt slechs toe op hoornenwringen,²²³

 

Op nadren, en op mijnespringen:²²⁴

225

En in die vorsten worstelplaets,

 

Verselt de vroomheyd des soldaets,²²⁶

 

En wroet, by sonne en maeneschijnen,

 

In stof van loopgraef en van mijnen,

 

Gehaspelt tot aen 's hemels troon,²²⁹

230

Vermengt met vlammen, roock en doôn,

 

Met colonellen en soldaeten;²³¹

 

Die eerlijck hunnen dienst verlaeten,²³²

 

Met eenen oock alle oorlogsramp:

 

En sijn door dien ontsteken damp,

235

Als in triomf voor yeders oogen,

 

Met Mavors wagen opgetogen,²³⁶

 

Op dondertoonen fijn en grof.

 

Dit lijckt nu by 't Olympisch stof,²³⁸

 

Als een kortouscheut in mijn' dichten,

240

By 't snorren van geschote schichten;

 

Al maeckt het Pindarus soo fier,²⁴¹

 

Om stijf te stoffen op sijn' lier,²⁴²

 

Van Grieckenlands vergode sielen:

 

Op 't barnen van geswinde wielen,²⁴⁴

245

Ten renstrijd licht gevoert voor wt.²⁴⁵

 

Terwijl de raden van d'affuyt

 

Op roockend rijswerck, langs hoe traeger,²⁴⁷

 

Voor desen Delfschen blixemdraeger,²⁴⁸

 

Den wegh, door omgewroete duyn,

250

Opbaenen langs der vesten puyn:^249-250

 

Wtlachend d'oude kinderstryen:²⁵¹

 

Die 't groot gevaer der gaelderyen²⁵²

223 hoornenwringen: door middel van ‘hoornen’ (zie bij vs. 122) in te dringen op vijandelik terrein.

224 nadren: techniese term voor het naderen van de vijand door middel van loopgraven (vgl. bij Hooft het subst. naadernissen); mijnespringen: het doen ontploffen van mijnen met buskruit.

226 Verselt: houdt gezelschap, voegt zich bij; de vroomheyd des soldaets: de dappere soldaten.

229 Gehaspelt: warrelend omhooggaande (vgl. Hyppolytus vs. 892).

231 Met colonellen enz.: te verbinden met En wroet (vs. 227).

232 eerlijck hunnen dienst verlaeten: eervol sterven.

236 opgetogen: omhoog getrokken, nml. in de heldenhemel.

238 Deze stof verhoudt zich tot de dichtstof die de Olympiese spelen boden, als een kanonschot, gelijk ik beschrijf, tot het snorren van afgeschoten pijlen.

241 Pindarus: ± 500 v. Chr., de grootste Griekse lierdichter, die zegezangen schreef ter ere van de overwinnaars in de Olympiese spelen.

242 stijf te stoffen: hoog te verheffen, te verheerliken (stoffen heeft nog niet de latere ongunstige betekenis).

244 barnen: onstuimig bewegen (Ned. Wdb. II, 1031), ook van onstuimig bewogen water.

245 licht gevoert voor wt: vlug voortbewogen.

247 roockend: dampend van het stof.

248 Delfschen blixemdraeger: Frederik Hendrik (te Delft geboren), hier met Jupiter vergeleken.

249-250 duyn: zandmassa; Den wegh opbaenen: de weg banen naar boven.

251 Wtlachend hangt af van blixemdraeger (248); d'oude kinderstryen: de primitieve wedstrijden, nml. op de renbaan.

252 gaeldery: loopgraaf.

[p. 275]

 

Waer door mijn held ten hemel gaet,²⁵³

 

Aenhooren als een sotte praet.²⁵⁴

255

Hier volgen Britten, Schotten, Vrancken,²⁵⁵

 

En Duytschen de Nassausche rancken,²⁵⁶

 

Bebloed bekrosen en besweet:²⁵⁷

 

Of soo sich ergens Vranck vergeet,²⁵⁸

 

Koomt Briauté den sloffen wecken;²⁵⁹

260

Wiens groote schim in dese plecken

 

Noch ongewroken waert en spoockt,

 

En 't harte sijner landslien koockt,²⁶²

 

Om wraeck te nemen aen den woede,²⁶³

 

Die hem doorschoot met koelen bloede,

265

En verwde valbrug en stepoort

 

Met sprencklen van soo vuylen moord:

 

Een' ope wond, die lange smarten

 

Sal Vranckrijcx eedle en strijdbaere harten.

 

De Bosdraeck 't hoofd opbeurt na Vucht.²⁶⁹

270

En snoffelt in de bange lucht,²⁷⁰

 

Vermits de watren hem ontsincken.

 

Sijn' kiesen laet hy grimmigh blincken,

 

En hoopt vast elcken oogenblick

 

Dat hem d'ontsetter hulpe schick.

275

De Berghgraef siet geene eer te haelen,

 

Met binnen 's Princen storrempaelen

 

Het hoofd te steecken tegens 't spits,²⁷⁷

 

En vreest des legers Lynceus Wits.²⁷⁸

 

Hy gaet sijn krïjghsheyl elders soecken;

280

Dies hem de Boschenaeren vloecken,

 

En Grobbendonck sijn hartseer kropt.²⁸¹

 

Het daeghlijcx quetsen 't gasthuys propt,²⁸²

 

En 't kerckhof mest. de Brit en Franssen²⁸³

 

Gaen strijcken met de Vuchterschanssen.²⁸⁴

253 ten hemel gaet: roem verwerft.

254 Aenhooren als een sotte praet (later veranderd in: Gelijck een klucht in d'ooren smaeckt): bespottelik zouden vinden. Als subjekt is hier bij te denken, de oude strijders (ontleend aan: d'oude stryen).

255 Onder Frederik Hendrik streden Engelse, Schotse, Franse en Duitse regimenten.

256 rancken: krijgslisten.

257 bekrosen: bevuild (gewoonlik van bloed, zweet of stof, Ned. Wdb.).

258 sich vergeet: zijn plicht verzuimt.

259 Briauté: Karel van Briauté (zie Bor: Hist. Boek 37, waar zijn gevecht tegen Leckerbeetje verhaald wordt).

262 koockt: doet koken.

263 woede (adj.) = verwoede.

269 Bosdraeck: vgl. de moerasdraeck in vs. 40 en de aant. bij vs. 37.

270 snoffelen: snuiven; bang: benauwend, beklemmend.

277 steecken tegens 't spits: stoten tegen de voorhoede van de vijand (vgl. vs. 222).

278 Jacob Wits, de wachtmeester van het leger, hier wegens zijn waakzaamheid een Lynceus genoemd, naar de scherpziende Argonaut, wiens blik door muren heenboorde.

281 kropt: verkropt.

282 proppen: overvol maken (vgl. propvol).

283 de Brit(ten) en Franssen: onder bevel van de hertog van Bouillon.

284 Gaen strijcken met: maken zich meester van.

[p. 276]

285

Ernest en Willem 't achterst klooft.²⁸⁵

 

De Veldheer kneust het draeckenhoofd,

 

En Brero sloopt de slincke lenden,²⁸⁷

 

De rechte Pinsen met sijn' benden.²⁸⁸

 

Het ondier woelt en worstelt lang,

290

Als eertijds dese waterslang,

 

Die vruchtbaer van doorsnedene aeren,²⁹¹

 

Niet deede als nieuwe koppen baeren.

 

Terwijlmen 't eene lidt doorvlimt,²⁹³

 

Soo leyt een ander hoofd en grimt.²⁹⁴

295

De sprencklen bloeds sijn nieuwe saeden.

 

O vruchtbaer veld van oorloghsdaeden!

 

Maer wat voor een verbaest gerucht²⁹⁷

 

Veroorsaeckt ons de Veluwvlught?²⁹⁸

 

Ah Aernhem sijtghe in slaep betovert!²⁹⁹

300

Alreede is d'Ysselstroom verovert:

 

De wollef jaeght uw' schaepen na,

 

Tot uwe en tot uw nabuurs scha.

 

Wien sal ick dese rampen wijten?

 

't Moet billijck onsen Prince spijten,³⁰⁴

305

Dat 't geen hy lang te vooren spelt³⁰⁵

 

By reuckloos breyn niet meer en geld.³⁰⁶

 

Ghy waert gelijck verstroyde lammers,

 

Had Hollands harder d'Amsteldammers

 

Om u t'ontsetten niet beroert;³⁰⁹

310

Die voor en na de vlagge voert.³¹⁰

 

De Burgermeesters van den Ystroom

 

Handhaeven Vechts en Yssels vrydoom.

 

De^* vruchthoorn van Europe stut³¹³

 

De steên, en levert wt geschut,³¹⁴

285 Ernest: graaf Ernst Casimir; Willem: graaf Willem van Nassau; 't achterst: de achterhoede; klooft: stuk hakt.

287 Brero: Jan Wolfert van Brederode.

288 rechte: nml. lenden; Pinsen: kolonel Pinsen van der Aa, een neef van Hooft.

291 van: door. Ten gevolge van de snede ontstond de nieuwe kop.

293 doorvlimt: doorsnijdt. Dit woord is hier gekozen omdat een vlijm een mes of lancet is, waarmee men de aderen opent. Dit monster is dus de Hydra (zie bij vs. 10).

294 leyt en grimt: eig. ligt te grimmen. Hier: begint dreigend te worden.

297 verbaest: ontstellend.

298 Veluwvlught: de strooptocht over de Veluwe, door Oostenrijkse en Spaanse troepen onder Montecuculi en Graaf van den Berg (23 Julie 1629), die zelfs Amersfoort bezetten.

299 Nog voordat Frederik Hendrik Gelderland tegen de keizerlike troepen had kunnen dekken, was de Spaanse goeverneur van Lingen, Caïro, bij Westervoort over de IJsel gekomen, had de zwakke Arnhemse schutterij teruggedrongen en zich daar verschanst.

304 billijck: met reden.

305 spelt: voorspelt, voorziet.

306 ondoordacht in de wind geslagen wordt (reuckloos breyn: weinig doordenkende hersenen).

309 beroert: bewogen.

310 Die voor en na de vlagge voert (aansluitend bij Hollands harder: de Prins): die steeds voor de leiding zorgt. Dit beeld kan aan het admiraalschip ontleend zijn.

* Amstelredam.

313 vruchthoorn: horen des overvloeds. Zoals uit de oude kanttekening blijkt, is hier de rijke koopstad bedoeld, die op alle wijzen steun verleende; stut: ondersteunt.

314 wtleveren: verschaffen.

[p. 277]

315

En kruyt en lood, en oorlogslieden,

 

En graen, om 't hoofd den beer te bieden,

 

Die om den biekorf woelt ontrust,³¹⁷

 

En laegen leyt de Betuwkust:

 

Maer Cazimir en Styrum waecken,³¹⁹

320

Tot redding der verlegen saecken,³²⁰

 

En treffen, volgens 's Princen last,

 

Op d'oorden, daer de vyand bast.^321-22

 

De vyand self die kan getuygen,

 

Hoe noo den vryen hals wil buygen,³²⁴

325

Om op te nemen 't slaefsche juck.

 

De nood maeckt d'onbeslepe tuck,³²⁶

 

De vrygevochte willghe slaeven.

 

Men siet veel mylen lands begraven,³²⁸

 

En schanssen rijsen sonder end:

330

Elcx lusthof sonder leet geschend.³³⁰

 

De Vechtvliet opent dijck en sluysen:³³¹

 

Dies soute en soete baeren bruysen

 

En weyden over vee en stal:³³³

 

Die 't al wil houden waeght het al:³³⁴

335

't Is voor den vrydom al ten besten.

 

Doch wint hy d'Amersfoortsche vesten:³³⁶

 

Dat veelen schielijck vreese gaf.

 

Maer Hattem slaet sijn' stormen af,

 

En Elburgh fier hem voeder weygert.

340

Het brieschend paerd komt aengesteygert³⁴⁰

 

Op Harderwijck: sijn hoef alree

 

Het strande schud der zuyder zee:

 

Noch wil 't niet luystren na de wetten

 

Der Keyserlijcke krijghstrompetten;³⁴⁴

345

Op dat het onvermogen blijck

 

Van 't Spaensche en basterd Roomsche rijck.³⁴⁶

317 woelt: rondsnuffelt; ontrust: onrustig.

319 Ernst Casimir leidde de verdediging van Gelderland met troepen, die deels aan het beleg van Den Bosch onttrokken waren, terwijl de graaf Van Styrum met een deel van deze troepen naar Nijmegen en Arnhem gezonden was.

320 verlegen saecken: benarde toestand.

321-22 treffen op: begeven zich naar, richten hun aanval tegen; bast: eigenlik blaft; dus: woest te keer gaat.

324 den vryen hals is onderwerp. De n's zijn later geschrapt.

326 onbeslepe (meerv.): de onbedrevenen; tuck: geslepen, afgericht (Van Dale).

328 begraven: met loopgraven doorkruist.

330 Ieder duldt zonder klagen dat zijn tuinen geschonden worden.

331 Bij de nadering van Van den Berg werden met wanhopige inspanning de landerijen in de Vechtstreek onder water gezet.

333 weyden: zich verbreiden.

334 Die alles in vrijheid wil behouden, zet alles op het spel.

336 Doch: toch. Het zwakke Amersfoort moest zich aan Van den Berg overgeven.

340 Het brieschend paerd: nml. de Spaanse vijand, briesend van toorn wegens de tegenslag.

344 Het verwachte keizerlike leger was begin Augustus ons land binnengetrokken, maar de plunderende troepen op de Veluwe gingen hun eigen gang.

346 basterd Roomsche rijck zegt Vondel voor het Heilige Roomse rijk, de eretitel van het Duits-Oostenrijkse rijk.

[p. 278]

 

Laet Phlips en Ferdinand sich kittlen

 

Met overydele eerentitlen:^347-348

 

Of Cuculi wat weeldigh weyt,³⁴⁹

350

's Lands veldheer op sijn' luymen leyt.³⁵⁰

 

De blijde bo komt aengeronnen,

 

Die wtblaest: Wezel is gewonnen,

 

Graef Henrick siet verbaest te rugh,³⁵³

 

En steent om sijn' gebroke brugh,³⁵⁴

355

Zijn' koorenschuur, sijn' blixemkoker.³⁵⁵

 

Losano vloeckt hy en den moker,³⁵⁶

 

Die poort en poortslot brack te ty,³⁵⁷

 

En inliet Didens ruytery.³⁵⁸

 

Prins Henrick loost sijn schut al tevens.³⁵⁹

360

Al 't land, al 't leger is vol levens.

 

Men swaeyt de Wezelsche banier.

 

De Vuchter tooren bralt met vier.³⁶²

 

O Wolf die past voor Mavors wagen!³⁶³

 

O Gent, die Gent noch sult belaegen,³⁶⁴

365

En stormen op der Staeten leer,³⁶⁵

 

De muurkroon drucke uw' kruyn met eer.³⁶⁶

 

Die blixem Brussel trof van boven,

 

Doen 't sich vermetel dorst beloven,³⁶⁸

 

Eer lange binnen Amsteldam

370

t'Ontsteecken d'overwinningvlam.³⁷⁰

 

O Prins, God heeft u wtgekosen,

 

't Geen andre dwaes verreuckeloosen,³⁷²

 

Dat brengtghe wederom te recht,

 

Al sijtghe aen 's legers sorgh gehecht:³⁷⁴

375

Gh'ontruckt een' stad des vyands tanden,

 

Terwijl hy glory soeckt met branden

 

En blaecken van de boerenhut;

 

Die naulijcx wind en regen schut:

 

Terwijl hy, van verdriet verbolgen,

347-348 sich kittlen met: zich gestreeld voelen door.

349 Cuculi: Ernst, graaf van Montecuculi, de bevelhebber van het keizerlike leger; weeldigh weyt: zich in plundering te buiten gaat.

350 op sijn' luymen liggen: op de loer liggen.

353 verbaest: ontsteld.

354 gebroke brugh: verbroken verbindingslijn.

355 blixemkoker: de plaats die hem van munitie voorzag.

356 Francisco Losano was goeverneur van Wezel.

357 te ty: op het juiste ogenblik.

358 Diden: Otto van Gent, heer van Dieden was de bevelhebber die Wezel innam.

359 losen: afschieten; sijn schut al tevens: al zijn geschut tegelijk.

362 bralt met vier: praalt met vreugdevuren.

363 De overste Wolf, stadhouder van Breevoort; wagen: zegewagen.

364 Gent: zie bij vs. 358.

365 stormen: bestormen; leer: ladder.

366 De muurkroon: De Romeinen gaven een gouden corona muralis (met afbeelding van de vestingmuur) aan degene die het eerst de muur van een belegerde vesting besteeg.

368 sich beloven: zich ergens op verheugen.

370 d'overwinningvlam: de vreugde-vuren.

372 verreuckeloosen: roekeloos verzuimen, bederven.

374 Al moet gij ook zorg dragen voor het leger te velde.

[p. 279]

380

De wapenloose gaet vervolgen:

 

Den landman met sijn ega blood,³⁸¹

 

De kinders bergende in haer' schoot,

 

Al schreyend d'ackers doet verlaeten;

 

Wt scrick der schennende Croaten:

385

Geen strijdbaer slagh, maer wreed in 't woen;³⁸⁵

 

Als op een duyfken een Griffoen:³⁸⁶

 

Misschien in 's vyands heyr betrocken,³⁸⁷

 

Om Holland daermede aen te locken,³⁸⁸

 

Dat onbeluyd de Spanjaerds dolf:³⁸⁹

390

Maer 't geld ons even beer of wolf.³⁹⁰

 

Most Fredrick niet den Boschdraeck temmen,

 

Hy souse wacker leeren swemmen

 

Den Yssel over en den Rhijn.

 

Sy voelen 't voorspoock van die pijn.³⁹⁴

395

't Verlies van Wesel komtse wecken,

 

En roept: 't is tijd te rug te trecken.

 

Vertsaeght verlaetense Amersfoort,

 

Geplondert tegens eer en woord.

 

Hun vloecken Cerberus vervaerde;³⁹⁹

400

Vermits al watse met den swaerde

 

Oyt wonnen, in den Duytschen strijd,

 

In Wesels onweer schipbreuck lijd.⁴⁰²

 

Noch laeten de beschote wallen

 

Van krijgelheyd den moed niet vallen:⁴⁰⁴

405

Maer streng geparst van 't bitter lot,

 

Soo vliense met gebeên tot God,⁴⁰⁶

 

En all' sijne heylgen. 's vollex yver

 

Aenroept den Euangelischrijver

 

Sint Ian den opperheyligh aen,⁴⁰⁹

410

Dat hy sijne hoofdkerck by wil staen.

 

Men offert op de hooge autaeren:

 

Men wieroockt tusschen kerckpilaren:

 

Na Roomsche zede, en viert alom

381 blood: bang, angstig.

385 woen: woeden, nml. tegen weerloze bevolking.

386 Griffoen: een fabelachtig dier, half adelaar, half leeuw; maar in Vondels taalgebruik: roofvogel.

387 betrocken: opgenomen.

388 Waarschijnlik, ironies: om Holland belust op hen te maken, d.w.z. te doen hopen dat ze op Hollandse bodem hun graf zouden vinden.

389 Waar reeds zo menige Spanjaard sneuvelde. Holland begroef ze (dolf van delven) zonder begrafenisplechtigheid (onbeluyd).

390 't geld ons even: 't is ons om 't even, onverschillig, of wij met beren of met wolven te strijden hebben.

394 voorspoock: voorteken, voorgevoel.

399 Cerberus vervaerde: joeg zelfs de hellehond vrees aan, drong tot in de onderwereld door.

402 onweer: ramp.

404 krijgelheyd: hardnekkigheid, onverzettelikheid.

406 vlien: zijn toevlucht nemen.

409 Sint Ian is de beschermheilige van 's Hertogenbosch.

[p. 280]

 

Met ommegang, en heylighdom.⁴¹⁴

415

Kapellen, kloosters, kercken stenen:⁴¹⁵

 

Gewijde en ongewijde weenen.⁴¹⁶

 

Sy hopen dat op 't allerlest

 

Geene hemelhulp de heylghe vest

 

In't allerwterst sal ontbreecken:

420

Al schijntse een weeskind, gants versteecken

 

Van menschentroost, in dit gevaer:

 

En hy, die voormaels wonderbaer

 

Den vyand sloegh met duysend vreesen,

 

Door een dood lichaem, nau verresen,⁴²⁴

425

Door 't plompen van een' lossen steen,

 

Door 't roeren van een' trom alleen,

 

Sal middel ter verlossing vinden.

 

Maer 't is vergeefs, mits weer en winden⁴²⁸

 

Ten dienste staen 't Nassausch geslacht,

430

En 't water losen wt de gracht.

 

Voor 's Princen godheyd neyght sijne hoornen⁴³¹

 

De Maes. 't geschut dat schud de toornen,⁴³²

 

En donderd reys op reyse los,

 

En beuckt het bolwerck van den Bosch.

435

Bellone blixemt met granaeten,⁴³⁵

 

Met storm op stormen wtgelaeten.

 

De veldheer siet den zege bly

 

Ten ende van sijn' gaeldery:

 

Daer koevoet hamers en houweelen

440

Volendigen de krijghskrackeelen.⁴⁴⁰

 

Soo ras de jongste mijne springt,

 

De stad geknielt genade singt,⁴⁴²

 

En kust des overwinners handen,

 

Tot glory der vereende landen:

445

En word der landen medelidt,⁴⁴⁵

 

Met 't overtreffelijck besit⁴⁴⁶

 

Van allen vlecken, steên en dorpen,

 

Die haer gebied sijn onderworpen:⁴⁴⁸

 

Dies danckt, ô Staeten, uwen Held,

414 ommegang en heylighdom: processies met de reliquieën.

415 stenen: uiten hun klachten.

416 Gewijde en ongewijde: geesteliken en leken.

424 ‘Dit slaat op vroegere uitreddingen van Den Bosch, veroorzaakt door het wegsluipen van een half doodgeslagen portier, het plompen van een steen en het ontijdig roeren van een trom’ (Van Lennep), door de bewoners aan goddelike inmenging toegeschreven.

428 mits: omdat.

431 sijne hoornen neyghen: bukken, onderdanig zijn.

432 toornen: torens.

435 Bellone is de oorlogsgodin.

440 Volendigen: tot een beslissing brengen.

442 genade singen: om genade smeken.

445 medelidt: als Staats-Brabant.

446 overtreffelijck: zeer voortreffelik.

448 gebied: heerschappij.

[p. 281]

450

Die 't onverwinnelijck geweld,

 

Vw' staet ten goên, bestond te kneusen,⁴⁵¹

 

In't aengesicht der Berghsche reusen:⁴⁵²

 

Welck' dreyghden met een' trotse tre

 

Te stappen door sijn' legerzee:

455

Maer die niet suft voor 't luyde schreeuwen,⁴⁵⁵

 

Dat is de leeu der waterleeuwen;

 

Die stal hiel als een stijl dat pas,⁴⁵⁷

 

In 't perck dat hem bevolen was:⁴⁵⁸

 

Die noo 't gegreepen wou verliesen,

460

Doen suffers ree den aftoght bliesen,⁴⁶⁰

 

En had bestemt te vlien ter nood,⁴⁶¹

 

In eene onsterfelijcke dood.⁴⁶²

 

Waerop sal Spanjen wijders hopen?⁴⁶³

 

Voor Holland leydt heel Brabant open.

465

Self Henegou en Lutzenborgh,

 

En Namen brandschat schaft wt sorgh.⁴⁶⁶

 

Ons' vlieten voelen geen' besmetting;⁴⁶⁷

 

En met een' eenge stads besetting⁴⁶⁸

 

Bespaeren wy een legers last.⁴⁶⁹

470

De Betuw dar geen' wtheemsch gast⁴⁷⁰

 

Den vryen disch met dalers decken.⁴⁷¹

 

Soo veele starckten, steden, vlecken,

 

En waerden voelen ademtoght:⁴⁷³

 

Die eerst door daeghlijcx ramp besocht,

475

Van loopers, stroopers, stokebranden.⁴⁷⁵

 

Van knijpers, knevlers, ruw van handen,

 

Alle oogenblick met ope tesch,⁴⁷⁷

 

Verwachten het getrocken mes

 

Op bloote keel, de schuur aen koolen,

480

Op 't kloppend hart gelaen pistolen:

 

Dies roepe een yeder, dien dit raeckt:

 

Een god heeft ons dees' rust gemaeckt:⁴⁸²

451 ten goên: ten goede, ten bate van.

452 Berghsche reusen: de krijgsmacht van de graaf Van den Berg.

455 suffen: bang zijn.

457 stijl: pilaar, zuil; dat pas: op die tijd.

458 perck: afgesloten ruimte; hier: de ‘Hollandse tuin’; bevolen: toevertrouwd.

460 suffers: lafaards.

461 had bestemt: was besloten; ter nood: als de nood drong.

462 onsterfelijcke dood: een dood die hem onsterfelik zou maken door zijn roem.

463 wijders: verder nog.

466 wt sorgh: uit bezorgdheid voor een inval van de Hollandse krijgsmacht.

467 geen' besmetting: vgl. het boos venijn in vs. 50.

468 een' eenge stad: nml. Den Bosch.

469 een legers last: de last, de kosten om een geheel leger te onderhouden.

470 dar: behoeft; geen' wtheemsch gast: voor geen vreemde indringer (nml. een vreemd legerhoofd).

471 Den disch me dalers decken: als de geeiste afkoopsom voor een plundering of brandstichting.

473 waerden: polders; voelen ademtoght: halen weer vrij adem.

475 stokebranden: hier letterlik: brandstichters.

477 met ope tesch: terwijl ze al hun geld ter beschikking moeten houden (tesch = tas, geldzak).

482 Vertaling van een bekende regel bij Vergilius: ‘Deus nobis haec otia fecit’. Vgl. het titelblad van de Verovering van Grol en Geboortklock, vs. 27.

[p. 282]

 

Doen Spanjen wou Euroop verbaesen:⁴⁸³

 

Doen d'Oostenrijcker opgeblaesen,

485

Had van den Donau met sijn heyr,

 

Verwinner tot aen 't Baltisch meyr,

 

Gants Duytschland in sijn bloed versopen,^484-487

 

En Holland droomde t' overloopen:⁴⁸⁸

 

Ia stofte van den hoogen stoel:⁴⁸⁹

490

De leeu leyt in den modderpoel

 

Gesneuvelt, door te veel te willen:⁴⁹¹

 

De Boschkrijgh sal sijn' krachten spillen.

 

Nu hang wie wil, tot zegemerck,⁴⁹³

 

In hofgewelf, in sael en kerck

495

De Thurenhoutsche ruytervaenen,⁴⁹⁵

 

Borgoensche kruyssen van Maraenen,⁴⁹⁶

 

En Vlaemsche standerds, die vol moeds

 

Wel tuygen storting van veel bloeds;

 

Maer dees' verwinning stoot de wolcken,⁴⁹⁹

500

En streckt tot vrucht der vrye volcken.

 

Dat ander overst vry braveer⁵⁰¹

 

Met bynaem, en met tyteleer,

 

En stoffe en swelle op Asianer,

 

En op De Groote, en Africaner;^503-504

505

't Vernoeght ons dat de schelle Faem⁵⁰⁵

 

Hem noemt Boschdwinger by sijn' naem,

 

Die als August komt ingereden.⁵⁰⁷

 

Bout sijn' triomfboogh op twee steden,⁵⁰⁸

 

Die als onsloopbre zuylen sijn,

510

Waer tusschen vlieten Maes en Rhijn.

 

Fortuyn in't alleropperste houde⁵¹¹

 

Een' weeghschael, fijn van loutren goude,

 

Die 's Konings scepter 's Keysers kroon,

 

En 's Tibers mijter luysterschoon,⁵¹⁴

483 verbaesen: onderwerpen.

484-487 opgeblaesen: trots, hovaardig; Keizer Ferdinand II onderwierp geheel Duitsland; zijn beide veldheren, Tilly en Wallenstein, drongen tot in Jutland door.

488 overloopen: onder de voet lopen.

489 stoffen: hier ongunstig op te vatten: bluffen; stoel: troon.

491 Gesneuvelt: neergeworpen (gevallen).

493 zegemerck: bewijs van de zegepraal.

495 In 1598 in het gevecht bij Turnhout veroverd.

496 De Maraenen: (Spanjaarden) waren hier te lande de opvolgers van de Bourgondiese vorsten, die het Andreaskruis in hun wapen voerden.

499 stoot de wolcken: verheft zich hemelhoog.

501 Laat andere veldheren gerust pronken.

503-504 swellen op: trots zijn, zich verheffen op; Asiaticus, Magnus, Africanus waren de erenamen van verschillende Romeinse veldheren, naar de streken waar ze hun roem behaalden.

505 schel: luid klinkend.

507 komt ingereden: zijn triomftocht houdt.

508 twee steden: 's Hertogenbosch en Wezel.

511 in't alleropperste: nml. van die triomfboog. De volgende regels geven een beschrijving van de prent, waar men die weegschaal ziet afgebeeld (zie de Zegeprent op blz. 262).

514 de luisterrijke pauselike mijter.

[p. 283]

515

Vind lichter dan Oranjens degen;⁵¹⁵

 

Die dees' Meduse heeft afgeslegen⁵¹⁶

 

Het schaedlijck hoofd, doen Pallas mild

 

Hem schonck den kristalynen schild.⁵¹⁸

 

God wil prins Fredrick Henrick spaeren,⁵¹⁹

520

En rijcklijck recken sijne jaeren,

 

En seegnen hem met moed en raed,

 

Die wijse wetten blincken laet:

 

Die vaderlijck en recht als speelend,

 

De burgerlijcke wonden heelend,⁵²⁴

525

Den vyand op de hacken treed

 

Soo schielijck, dat hy 't naulijcx weet,

 

En doet hem staen tot sijn' genade:⁵²⁷

 

En haelt met woecker in de schade

 

Van sijn Breda, om 't welck onnut

530

Castiljens kroon is wtgeput.

 

Op 't rijsen van Prins Henricx starre,

 

Heyn veel geluckiger van verre

 

Keert van Matance, aen onse ree,⁵³³

 

Als l'Heremijt van Lima deê.⁵³⁴

535

Hoe most Havaen uw hart beswijcken,⁵³⁵

 

Doen ghy uw Konings seyl saeght strijcken

 

Voor 's Princen vlaggen al benout?⁵³⁷

 

Doen ghy het silver en rood goud

 

Saeght plondren, en de purperoegsten,⁵³⁹

540

Die Holland dreyghden te verwoesten?⁵⁴⁰

 

De schim van Attabaliba⁵⁴¹

 

Vernamt, en huppelde om uw' scha:

 

Om datmen hem de zeenwen kerfde,⁵⁴³

 

Die niet door deughd sijn' scepters erfde;⁵⁴⁴

545

Maer schoot met voordeel van geweyr⁵⁴⁵

515 Vind: bevindt.

516 afgeslegen: Vlaamse bijvorm naast: afgeslagen.

518 den kristalynen schild. Toen Perseus uittrok om Medusa het hoofd af te slaan, kreeg hij van Pallas Athene een gepolijst schild. Niemand kon namelik de Medusa-kop aanzien zonder te verstenen. In het schild zag hij slechts haar teruggekaatst beeld, zodat hij zijn daad kon volbrengen.

519 wil: moge.

524 In de (Amsterdamse) godsdiensttwisten verzoenend optredend.

527 tot sijn' genade doen staen: onderwerpen.

533 Bij Mantanzas, aan de Noordkust van Cuba, had Piet Heijn in September 1628 de zilvervloot bemachtigd.

534 l'Heremijt: Jaques l'Hermite was de admiraal die in 1623 met elf schepen uitgezonden werd door de Staten om de vijand in West-Indië afbreuk te doen. Hij zeilde Zuid-Amerika om, maar slaagde er niet in, een plaats te veroveren. Hij stierf onderweg; zijn vloot keerde in 1626 in het vaderland terug.

535 Havaen: Havanna.

537 al benout: in doodsangst.

539 purperoegsten (blijkens het rijm te lezen met oe en zonder g): de kostbare verfstoffen die uit West-Indië werden aangevoerd.

540 De voor Spanje bestemde schatten zouden verdere krijgsvoering tegen Holland mogelik maken.

541 Attabaliba: de door de Spanjaarden verslagen koning van Peru.

543 hem (met accent!): de Spanjaard; de zeenwen kerven: machteloos maken, door hem van 't goud te beroven.

544 deughd: persoonlike dapperheid.

545 met voordeel van geweyr: door betere bewapening.

[p. 284]

 

In 't moedernaeckt en weerloos heyr.

 

Dat heet den draeck op 't harte trapplen,⁵⁴⁷

 

Den wachter der Hesperische applen,

 

En na'et verovert Indisch vlies⁵⁴⁹

550

Hem suchten doen, om 't Boschverlies,

 

In Lissebon en oud Siviljen.⁵⁵¹

 

De schrick schud beyde de Castiljen,

 

Als of ons' vloote Carthageen⁵⁵³

 

Hadde wtgeplondert en bestreen;

555

Daer soo veele afgeslaefde sielen⁵⁵⁵

 

Vol hoops najuychen onse kielen,

 

Die bruysen door den Oceaen,

 

Met schat tot sinckens toe verlaen:

 

't Is tijd dat Spanjens beurt sich wende.⁵⁵⁹

560

Hier is, hier is het oorlooghsende.

 

Prins Welhem heeft den grond geheyt,

 

Sijn nasaet vrydoms muur geleyt⁵⁶²

 

In rood ciment van 't bloed der helden;

 

Niet sonder raedsman, dienmen selden⁵⁶⁴

565

Ter weereld als een Phoenix socht:⁵⁶⁵

 

Maer Fredrick heeft het werck volwrocht,

 

En d'opperoverwinnings kroone

 

Geset voor Christenrijck ten toone

 

Op 't spits der vryheyd, 't oorloghs wit.⁵⁶⁹

570

Maer vryheyd, handvest, wat is dit?⁵⁷⁰

 

Sijn 't enckle krachteloose klancken?

 

Niet niet, ô edelste aller rancken!⁵⁷²

 

Laet yeder eygnaer hier af sijn.⁵⁷³

 

De vryheyd als een' sonne schijn'

575

Op allerhande slagh van menschen,

 

Die om 't gemeene beste wenschen.⁵⁷⁶

 

Men maeck' van 't Christelijck geloof

 

Geen' plondering en sielenroof:

547 De draeck, die de gouden appelen in de tuin der Hesperiden bewaakte, is hier weer de Spanjaard.

549 Indisch vlies: woordspeling met het Gulden vlies, dat door Jason veroverd werd.

551 oud Siviljen (Sevilla): als zetel van de Spaanse macht.

553 Carthageen: het oude Carthago nova, aan de Oostkust van Spanje.

555 afgeslaefde sielen: de galeislaven, waaronder ook Hollanders.

559 beurt: lot, fortuin.

562 Sijn nasaet: Prins Maurits.

564 Niet sonder: met krachtige hulp van; raedsman: Oldenbarnevelt.

565 Phoenix: zeldzame, heilige vogel, in adelaarsgestalte met rode en gouden vleugels; socht nadert hier de betekenis van: aantrof.

569 't spits: de top, het hoogste punt; wit: einddoel.

570 handvest: schriftelike waarborg, wet.

572 rancken: afstammelingen.

573 hier af: hiervan.

576 wenschen om: verlangen naar; 't gemeene beste: het algemene welzijn.

[p. 285]

 

Men onderdruck geen vroom gewisse,⁵⁷⁹

580

Met boeten en gevangenisse:

 

Maer laet God rechter van 't gemoed,

 

Vw Vader storte hierom sijn bloed.

 

Soo dat geschied, soo sal de vrye

 

In liefd tot Hollands heerschappye

585

Ontvoncken; soo sal yeder een

 

Om 't beste bidden van 't gemeen:

 

Soo sultghe voelen's hemels segen,

 

Vw' vyand schricken met uw' degen:⁵⁸⁸

 

Soo sultghe sijn der vroomen wijck,⁵⁸⁹

590

Het voorbeeld van gants Christenrijck,

 

En leven op de tong der geesten:⁵⁹¹

 

Tot datghe moe van aerdsche feesten,⁵⁹²

 

En levens sat, uw' sterflijckheyd⁵⁹³

 

Laet hier beneen van elck beschreyt.

595

't Onsterflijck word van Iupijns vogel,⁵⁹⁵

 

Op gouden wagen met sijn' vlogel

 

(Die t'hemwaert neyght, die oirsprong nam⁵⁹⁷

 

Van Duytschlands Keyserlijcken stam:

 

Stam die in standerds aernen swaeyde,⁵⁹⁹

600

Soo dickmael Mavors oorlogh kraeyde)⁶⁰⁰

 

Gevoert ten hoogen hemel, daer⁶⁰¹

 

't Ontmoet de salige heldenschaer,

 

Den Grootvaer Adolf, met sijn' neven,⁶⁰³

 

Gestreden in het eeuwigh leven.⁶⁰⁴

605

My dunckt ick sie alree van verr

 

Sijn aenschijn schittren als een' star,

 

Wien Holland wieroockt met gebeden:

 

Om dat hy 't hoofd van 's vyands steden

 

Opofferde als een heyligh pand,⁶⁰⁹

610

Sijn vaders graf, sijn vaderland.

EYNDE.

579 Hier komt opnieuw de herinnering aan Oldenbarnevelt en aan de Palamedes-zaak boven.

588 schricken: schrik aanjagen.

589 wijck: toevlucht.

591 geesten: hierbij zal Vondel wel aan de dichters gedacht hebben. Geesten betekent in de 17e eeuw: vernuften, geletterden (ook voor de rederijkers gebruikt).

592 feesten: genietingen.

593 sterflijckheyd: stoffelik overschot.

595 Iupijns vogel: de adelaar.

597 t'hemwaert neyght: zich buigt, zich beweegt naar hem.

599 standerd: banier, vaandel; aernen: arenden.

600 oorlogh kraeyde: de oorlog uitriep, verklaarde.

601 Zie de afbeelding van de Nassausche Heldenhemel op de Zegeprent (blz. 263).

603 Keizer Adolf van Nassau; neven: nakomelingen.

604 Gestreden in: die door een roemrijke dood in de strijd het eeuwige leven verwierven.

609 opofferen: als een offer aanbieden, toewijden.

* Van 1629? - Afgedrukt naar de tekst in Poesy II² van 1647, blz. 174.

TEKSTKRITIEK: vs. 147 onverdroncken, de oude uitgave heeft overdroncken (vgl. de variant).

TEKSTKRITIEK: vs. 557 Oceaen, de oude uitgave heeft Ocean. - 577 maeck', de oude uitgave heeft maeckt.

TEKSTKRITIEK: vs. 583, de oude uitgave heeft achter vrye 'n komma.