De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

[p. 201]

Vondelens
Hippolytvs of Rampsalige kvyscheyd.

Eerste bedriif.

Hippolytus:

 

Op, wufte jaegers, gaet beset^{vs. 1}

 

Het naere woud, met hond en net,²

 

En d'Atticaensche bergen. voort

 

Ter vlught doorsnuffelt yeder oord⁴

5

Van Parnes rotsen, en de streeck⁵

 

Bevochtight van de waterbeeck,

 

Die schichtigh door de daelen glijd⁷

 

Van Thria. gaet beklimt d'altijd⁸

 

Bevrosene heuvels, koud en grijs

10

Van Schytisch wintersneeu en ijs:¹⁰

 

En ghylien herwaert herwaert streeft,

 

Daer schootige els de bosschen weeft:¹²

 

Daer beemden leggen altesaem

 

Gestreelt van Westwinds dauwende aêm,¹⁴

15

En lieve luchjens; daer sijn mond

 

Meed lentsche kruyden lockt wt klont;¹⁶

 

En daer Illissus sacht en loom

 

Door keykens; daer de logge stroom¹⁸

 

Maeander valt op't vlacke land,

20

En schaeft met gierge plassen 't sand.²⁰

 

Ghy ghy, daer Marathon de stad

 

'tBosch opent, met een macklijck pad:

 

Daer met sijn' jongen't ongediert

vs. 1 wuft: beweeglik, vlug (vgl. vs. 61); besetten: rondom insluiten.

2 naer: somber.

4 Ter vlught: haastig.

5 Parnes: een bosrijke berg in het N.W. van Attica.

7 schichtigh: schielik, met snelle loop.

8 Thria: vlek in Attica, omgeven door een vlakte.

10 Schytisch: door de koude winden uit Noordelik Scythië aangebracht.

12 schootigh: slank; weeft: letterlike vertaling van: alta texitur alno; in de omwerking: ‘het bos bevlecht’. De bedoeling zal zijn: in de boommassa afwisseling brengt.

14 dauwend: vochtig, regen brengend.

16 lockt wt klont: uit de aardkluiten te voorschijn lokt.

18 Door keykens: te verbinden met valt in vs. 19; logge: veranderd in traege.

20 gierge plassen: golven, begerig om de oevers te schaeven.

[p. 202]

 

Verselschapt, 's nachts om voeder tiert.²⁴

25

Ghy, daer in't laeuwe zuyder deel,

 

Acharnas, streng in krijghs krackeel,²⁶

 

Geen' koude voelt. eens anders voet

 

Betrede Hymet, van honigh soet:²⁸

 

Eens anders kleene Aphidnen. weêr²⁹

30

Een verscher hoop na'et boghtigh meer;³⁰

 

Daer Sunion den oever druckt.³¹

 

Philipis roept dien, die verruckt³²

 

Staegh janckt na'et jaeghen, d'eer van't woud.

 

'tWild everswijn sich hier onthoud;³⁴

35

Die schrick, daer d'ackerman voor vlught,

 

Door moord en wonden wijd berucht.

 

Laet ghy de stille koppels los:

 

Maer houd aen banden den Molos:³⁸

 

Dat de Cretenser fel ten strijd,³⁹

40

Den hals met sijnen halsband slijt,

 

En 't starcke leyseel spanne en reck.⁴¹

 

Spartaenen strenger by den neck⁴²

 

In dwang hou, met een' vastren knoop.

 

Sie toe, gewislijck 'tis een hoop

45

Op 't wild ghebeten stout en trots.⁴⁵

 

De tijd ghenaeckt, dat holle rots

 

En klip sal wedergalmen straf,⁴⁷

 

En tegenbassen op 't gebaf.⁴⁸

 

Wel aen, dat d'wtgelaten toght,⁴⁹

50

Met snofflend neusgat, nu de locht

 

Insnuyve, en met gesloten beck

 

Doorsnoffle 'thol en 'tnaer vertreck;⁵²

 

Terwijl ons toeblaeckt Tithons vrou;⁵³

 

Terwijl de dauwige landou

55

Der dieren voetspoor wtmerckt vast.⁵⁵

 

Een ander spoeye met den last

 

Der wijde netten op sijn' hals.

 

Een ander draegh 'tlangworpt en valsch⁵⁸

24 tieren om voeder: luidruchtig uitgaan om voedsel.

26 Acharnas: vlek in Attica, bekend door zijn krachtige bewoners.

28 Hymet: de Hymettus, een berg, om zijn honing beroemd.

29 Aphidne: een buurt in Attica.

30 Een verscher hoop: een andere, later in 't veld gebrachte troep.

31 Sunion: Sunium, een voorgebergte in Attica.

32 Philipis: naam van een der jagers? verruckt: opgewonden, onrustig.

34 sich onthouden: zich ophouden.

38 Molos, zijn soorten van jachthonden.

39 Cretenser, zijn soorten van jachthonden.

41 leyseel (seel = koord); later vervormd tot leidsel.

42 Spartaenen zijn soorten van jachthonden.

45 trots: fier (synoniem van stout).

47 straf: krachtig.

48 tegenbassen op: als echo weergeven; gebaf: van het klanknabootsende baffen = bassen, blaffen.

49 toght: troep.

52 vertreck: plaats waar het wild zich terugtrekt; dus: de holen en duistere schuilhoeken.

53 Tithons vrou: Aurora.

55 wtmerckt: kenbaar maakt, de indrukken bewaart.

58 langworpt (adj.): langwerpig; valsch: evenals loos (60): bedrieglik (voor het wild).

[p. 203]

 

Getuygh der stricken me ter jaght.⁵⁹

60

Het loose net, met roode schacht

 

Vermaelt, besluyte het wufte wild;^60-61

 

Wiens hart van ydle vreese trilt.⁶²

 

Dril ghy een' schicht, ten scheut bereed:

 

Grijp ghy den eycken swijnspriet, breed

65

Van yser, met twee handen aen:

 

En ghy bespieder, sult bestaen⁶⁶

 

Het snelle dier te jaegen met

 

Geroep, in 't wtgespannen net:

 

Ghy overwinner, sny den buyt

70

Der jaght alree de darmen wt,

 

En 't ingewand met 't kromme mes.

 

O boschheldin, o jaghtgodes!

 

Wiens wouden en speloncken vry

 

Van staetsucht sijn en heerschappy;⁷⁴

75

Weest uwen meedgesel ontrent.⁷⁵

 

Der sekre schichten dreygement⁷⁶

 

Staet na uw dier, waer dat het springkt:⁷⁷

 

Dat kil Araxes water drinckt:⁷⁸

 

Dat in den staenden Ister speelt.⁷⁹

80

Vw' rechtehand staegh onverveelt⁸⁰

 

Getulische leeuwin met smart

 

Vervolght: uw' vuyst treft 't Candisch hart.^81-82

 

Geswinde dassen schietghe nu.

 

Gevlackte tigers geven u

85

Hunn' borst ten besten. d'eland vlugh⁸⁵

 

En hayrigh laet u sijnen rug;

 

Soo woudos breed van hoornen doet.⁸⁷

 

Al wat de wildernisse voed:

 

'tSy dat de Garamas gewent⁸⁹

90

Tot armoe dat vervolght en kent;

 

Of d'Arabier in't balssemwoud:⁹¹

 

Het sy dan dat het sich onthoud

 

In Pyreneesche bergen, of

59 getuygh (collectief): tuig.

60-61 met roode schacht vermaelt: rood geverfd met het penseel (eig. slagveder) Latijn: picta rubenti pinna; besluyten: omsluiten, gevangen houden.

62 wiens werd oudtijds bij alle geslachten gebruikt: vgl. vs. 73; ydel: omdat het vlugge wild licht ontkomen kan (ook in 't Latijn: vano terrore).

66 bestaen: ondernemen.

74 staetsucht: heerszucht.

75 ontrent: nabij.

76 seker: onfeilbaar treffend.

77 Staet nae: (vgl. naar het leven staan).

78 Araxes: een stroom in Armenië; kil: koel.

79 den staenden Ister is een letterlike vertaling uit het Lat. stanti in Histro: de bevroren Donau.

80 onverveelt: onvermoeid.

81-82 Getulisch: uit Getulië, aan de Noordkunst van Afrika; met smart vervolghen: om ze leed aan te doen; Candisch: uit Candia.

85 ten besten geven: blootstellen.

87 Soo: evenals.

89 Garamas: de Garamanten waren een Afrikaanse stam.

91 balssemwoud: geurig woud.

[p. 204]

 

Gedoken in Hyrcanisch lof;⁹⁴

95

Of word gespeurt in't ledigh veld⁹⁵

 

Der Russen, wuft ter reys gestelt:⁹⁶

 

'tVreest alles, o Diaen uw' boogh.

 

Godin, verhoor ons van om hoogh:

 

Soo oyt uw' maght en godheyd is

100

Geviert in bosch en wildernis,

 

Met roof, van weymans danckbre siel;¹⁰¹

 

En 't net oyt dier gevangen hiel;

 

Geen voet de stricken brack wt angst;

 

En wagen steende van de vangst.¹⁰⁴

105

Dan drupt van bloed der honden snuyt:

 

De boersche schaer, met bly geluyd

 

En sege en sangen, hutwaert keert.¹⁰⁷

 

Godin, begunstigh dien u eert.

 

De loose windhond geeftme 't woord,¹⁰⁹

110

En roeptme boschwaert rechtevoort:

 

Ick sla dien pad op onvermoeyt,

 

Die alderkortst de reyse spoeyt.¹¹²

PHAEDRA. VOESTER.

Phaedra:

 

O Creten, die beheerscht de wilde woeste zee,

 

Wiens schepen sonder tal gaen t'seyl van uwe ree¹¹⁴

115

Naer alle kusten; waer uw' vlugge kielen spouwen¹¹⁵

 

De kloofbre vloên, tot aen d'Assyrische landouwen:

 

Ah! waerom parstghe my in gyseling gebrogt,¹¹⁷

 

En in een haetlijck hof, aen vyands echt verknocht,¹¹⁸

 

In traenen en ellend mijn' older te verslijten?¹¹⁹

120

Mijn swervende gemael, afwesigh van mijn krijten,

 

Mijn Theseus houdme trou, gelijck hy is gewent.

 

De held gaet heenen, door het duyster sonder end

 

Des jammerpoels, waer wt geen' keeren van beneden,¹²³

 

En volleght, als soldaet, des stouten minnaers treden:¹²⁴

125

Hy vaert als meedgesel der woende minne voort,¹²⁵

94 Hyrcanisch: Scyties; lof: gebladerte, bos.

95 ledigh veld: schaars bevolkte streek.

96 wuft ter reys gestelt: zwerflustig.

101 roof: buit, aan de godin geofferd; van: door; weyman: jager.

104 steende: zuchtte, kraakte onder de vracht.

107 sege en sangen: zegezangen.

109 loos: schrander; geeftme 't woord: geeft het teken tot opbreken. (woord, eig.: wachtwoord?) Lat. signum misere.

112 spoeyt: bespoedigt.

114 t' seyl gaen: onder zeil gaan, uitvaren.

115 spouwen: splijten, doorklieven.

117 parsen: dwingen; in gyseling gebrogt: gevangen gezet.

118 haetlijck: door mij gehaat (Lat. invisus): aen vyands echt verknocht: Theseus had Phaedra met geweld van haar vader geroofd; dus: gehuwd met mijn vijand (Lat. hostique nuptam).

119 mijn' older: germanisme; vervangen door: mijn jaeren (Lat. aetas).

123 jammerpoel: de onderwereld (vgl. Inhoud, r. 3).

124 soldaet: (mede)strijder (Lat. miles); des stouten minnaers: nl. van Pirithoüs.

125 woende: woedende, razende.

[p. 205]

 

Op dat hy d'echtgenoot van Pluto, door de poort

 

Der onderaerdsche stad, ten setel wtgetogen,

 

Sleep hier in onsen dagh: nocht schaemte heeft hem bewogen¹²⁸

 

Nocht vrees, tot afstand van dat goddeloos besluyt.

130

De vader van den soon Hippolytus is wt

 

Op vrouwenschennis en op vuyle snoeperyen,¹³¹

 

In 't diepst van Acheron: maer oh! een grooter lyen¹³²

 

Mijn druckigh hart beswaert. geen slaep, hoe diep en vast,¹³³

 

Geen' stille nachtrust my van sorregen ontlast.

135

Mijn' quelling word gequeeckt, en groeyt, en brand gescholen

 

Inwendigh, als de damp, die welt wt AEtnaes holen.

 

Minervaes schietspoel rust, en tegens mijnen wil,¹³⁷

 

My door de vingers druypt gevatte naeld en spil.¹³⁸

 

'tEn lustme niet met reuck de kercken te stofferen,¹³⁹

140

Nocht die met vieren en beloofde gaeven t'eeren:¹⁴⁰

 

Nocht tusschen d'outers, met de Griecxsche jofferschaer

 

En rey, te sweyen torts, geleert op 't feestgebaer

 

Des stillen offers: nocht met suyvere gebeden,^142-143

 

Godvruchtigh na lands wijse en kerckelijcke seden,

145

Te naecken de godin, een' wettige vooghdes

 

Van't land haer toegedoemt. 't vermaecktme jageres¹⁴⁶

 

Het opgejaeghde wild met rennen na te ijlen,

 

En met een' sachte vuyst te schieten styve pijlen.¹⁴⁸

 

Waer streeftghe, mijn gemoed? wat voor bosschagilust

150

Bevangt u, sinneloose? u is doch wel bewust

 

'tBeschoren gruwelstuck der moeder al t'ellendigh:¹⁵¹

 

Wat bosschengeylheyd baert, dat heught uw' min te schendigh.¹⁵²

 

Ick ben, o moeder met uw' misdaed noch belaên:¹⁵³

 

Door eveldaed vervoert, soo hebtghe stout bestaen¹⁵⁴

155

Den fellen leydsman van het grousaem vee te vrijen;¹⁵⁵

 

Een' overspeelder, veel te nors om 't juck te lijen,¹⁵⁶

 

Voorganger eener kud, die sich noyt temmen liet:

128 in onsen dagh: naar de bovenwereld (dagh = daglicht).

131 vuyle snoeperyen: schandelik, ongeoorloofd mingenot.

132 Acheron: rivier in de onderwereld; hier: de onderwereld zelf.

133 druckigh: bedrukt, droevig.

137 Minervaes schietspoel: Minerva geldt als uitvindster van de weefkunst.

138 spil: nl. van het spinnewiel, waarom gesponnen wordt.

139 stofferen: vervullen.

140 vieren en gaeven: vieren door middel van wijgeschenken.

142-143 sweyen: zwaaien (ei dus = ai); geleert op: afgericht, geoefend; feestgebaer des stillen offers: het feestelik vertoon van het in stilte gebrachte offer (Lat. tacitis sacris); met suyvere gebeden: gebeden met reine bedoeling (Lat. castis precibus).

146 toegedoemt: toegewezen (doem: vonnis).

148 styve: met kracht afgeschoten.

151 beschoren: door het noodlot bepaalde; moeder: Pasiphaë, Phaedra's moeder. Uit haar onnatuurlike (schendighe) liefde voor een stier werd het monster de Minotaurus geboren.

152 heughen is hier transitief (Ned. Wdb. VI 697): in herinnering houden; dus: uw zeer schandelike min doet de gedachte herleven, wat bosschengeylheyd (Lat. amor in silvis) te weeg kan brengen.

153 Ick ben belaên: de schuld drukt op mij.

154 bestaen: gedurfd.

155 grousaem: vertaling van Lat. efferus: wild, verwilderd.

156 nors: vertaling van Lat. torvus: grimmig, onstuimig.

[p. 206]

 

Maer dees die had noch treck tot koeyen of tot yet.¹⁵⁸

 

Wat god of wat Dedael sal lesschen dese voncken?¹⁵⁹

160

Al keerde dit vernuft, dat tuck had ingedroncken¹⁶⁰

 

d'Atheensche wetenschap, en 't leelijck ondier in

 

Den doolhof sloot, soo kan 't geene hulp aen onse Min

 

Beloven; overmits dat Venus toorne ontsteecken

 

Op d'afkomst van de son, de ketens pooght te wreecken¹⁶⁴

165

Van Mavors en sich selve aen ons, na alle haer' maght:

 

Sy schandvleckt reys aen reys al Cynthius geslaght.¹⁶⁶

 

Noyt Minoïsche spruyt door bloote min verscheyde:

 

Maer staegh yet gruwelijcx het ongeval geleyde.^167-168168

Voester:

 

O Theseus gemaelin, Iupijns doorluchtigh bloed,¹⁶⁹

170

Verdrijf die schricklijckheên flucx wt uw kuysch gemoed:¹⁷⁰

 

Blusch blusch den brand, nocht wilt niet luystren met uw' sinnen¹⁷¹

 

Na soo vervloeckt een' hoop. die in 't begin van 't minnen

 

De Minne oyt wederstreefde, en moedigh tegenhiel,¹⁷³

 

Bleef veyligh, en verwon: maer elcke laffe siel,

175

Die 'tsoete seer noch voede en stroockte met behagen,¹⁷⁵

 

Het opgenomen juck te spade ontsey te dragen:¹⁷⁶

 

Nocht 't is my onbekent, hoe d'opgeblasendheyd¹⁷⁷

 

Van 't koningklijck geslaght hardneckighlijck sich vleyt,

 

En trots, niet luystert na waerachtige getuygen,¹⁷⁹

180

En selden onder 't recht en billijck sich laet buygen.

Phaedra:

 

't Besla soo 't wil, 'k getroost my d'wtkomst van mijn lot,¹⁸¹

 

't Sy een' gewisse dood, of 's jongelings genot.

Voester:

 

Het eerst't geen streckt tot boet, dat is te wederstreven¹⁸³

 

De boosheyd met sijn' wil, nocht op den wegh te sneven:¹⁸⁴

185

Het ander schaemte, na'et bekennen der misdaed.

 

Rampsalige, waerheên? wat wiltghe met dit quaed,

158 tot yet: tot iets anders: hij koesterde alleen liefde voor een mens. Het Latijn heeft alleen: sed amabat aliquid.

159 Dedael: Dedalus was de bouwmeester van het Labyrint waarin de Minotaurus werd opgesloten. Nader verklaard door dit vernuft in vs. 160.

160 tuck: gretig; keerde: op aarde wederkeerde.

164 afkomst: afstammeling, dochter, nl. Pasifaë. Phoebus (de zon) had Venus betrapt in haar overspel met Mars, waarna de gelieven gebonden werden. Daarom trof Venus met haar wraak zijn dochter.

166 Cynthius: Phoebus.

167-168 Minoïsche spruyt: afstammeling van Minos; door bloote min verscheyde (verl. tijd): kwam om door enkele liefdesavonturen; yet gruwelijcx: iets zondigs, tegennatuurliks.

168 geleyde: begeleidde. Het Latijn heeft: nulla Minois levi defuncta amore est. Iungiter semper nefas.

169 bloed: afstammeling: Jupiter was haar grootvader.

170 schricklijckheên: vreselike herinneringen.

171 sinnen: zinnelike neiging.

173 oyt: steeds.

175 soete seer: aangename (liefde)smart; stroockte: streelde, koesterde.

176 ontsey: weigerde.

177 Nocht: en niet (navolging van Lat. neque).

179 getuygen: getuigenissen, verklaringen.

181 beslaen: aflopen.

183 boet: herstel, genezing.

184 nocht (vgl. 177): Lat. nec labi via.

[p. 207]

 

Meer als uw' moeder noch 't berucht geslaght verdrucken?¹⁸⁷

 

Want bloedschand grooter is dan stierschand. schellemstucken

 

Ghy snoode seden wijt; gedroghten 't noodigh lot.¹⁸⁹

190

Indienghe sorgeloos en onbeschroomt, geeft bot¹⁹⁰

 

Aen 't schendigh feyt, vermits uw man op reys getogen,

 

De bovenplecken nu niet aenschout met sijne oogen;¹⁹²

 

Soo dooltghe jammerlijck: en schoon genomen dat

 

Vw Theseus schuylt verlet in 't diep vergetelnat,¹⁹⁴

195

En daer geduurigh moet den jammerpoel gedoogen;¹⁹⁵

 

Waer met uw' vader heen? wiens breede rijcx vermogen

 

Streckt over all' de zee; en die soo hoogh gemeld¹⁹⁷

 

Wel honderd groote steên en volcken wetten stelt:¹⁹⁸

 

Sal die gedoogen dat dit schelmstuck blijf verborgen?

200

Gewis doorsnuffelsieck sijn aller oudren sorgen.²⁰⁰

 

Vertrouwenwe evenwel dat schalckheyd en bedrogh²⁰¹

 

Dien gruwel helen magh: wat seyd dan hier toe nog

 

Vw' moeders grootvaêr, die den dingen schenckt sijn' straelen?²⁰³

 

Wat Iupiter, van wien dat alle goden daelen;²⁰⁴

205

Wiens schitterende vuyst de weereld davren doet,

 

Wan hy den blixem sweyt, gesmeet in AEtnaes gloed?²⁰⁶

 

Gelooftghe datmen 't kan altsaem verholen houwen

 

Voor uw' voorvadren, die scherpsiende het al aenschouwen?

 

En of der godheên gunst u al sy toegedaen,

210

En byslaeps schandvleck hele, en 't feyt blyve onverraen²¹⁰

 

Van waere trouwe; 't welck noch noyt den godvergeten²¹¹

 

Gebeurt is: wat's de schrick van 't wel bewust geweten,²¹²

 

En tegenwoordigheyd der straffe, en een gemoed²¹³

 

Dat voor sich sellef vreest, en nimmer sich voldoet?

215

Bleef schelmstuck strafvry oyt, noyt bragt het rust aen 't leven.

 

Demp 't heylloos vier, een feyt van ongrieck noyt bedreven,²¹⁶

 

Noyt noyt van wuften Geet, of Scyth alom verstroyt,²¹⁷

 

Noch d'ongastvrye bergh van Taurus hoorde 't oyt.

 

Verjaegh 't afgrijslijck feyt ras wt uw suyver harte:

187 berucht: roemrijk; verdrucken: neerdrukken, in 't ongeluk storten.

189 gedroghten: (de omgang met) monsters; noodigh lot: noodlot. Dus: de bloedschande komt voort uit de zonden van de mens; die andere schande was door 't noodlot opgelegd. Latijn: Nam monstra fato; moribus scelera imputes.

190 bot geven: vieren, toegeven aan.

192 de bovenplecken: de aarde.

194 verlet: opgehouden; vergetelnat: de Lethe, een stroom die alles deed vergeten als men er uit dronk.

195 geduurigh: voortdurend, levenslang; den jammerpoel gedoogen: het leed van de onderwereld dragen.

197 hoogh gemeld: wijd vermaard.

198 Homerus roemt de machtige zeestaat Creta wegens de honderd steden; wetten stelt: koning Minos was als wetgever beroemd.

200 doorsnuffelsieck: belust om alles na te snuffelen.

201 schalckheyd en bedrogh: boosaardig bedrog.

203 Vw' moeders grootvaêr: Phoebus.

204 daelen: afstammen.

206 Wan: wanneer.

210 feyt: misdrijf; ook in vss. 216 en 219.

211 Van: door.

212 wel bewust: dat de misdaad nooit vergeet.

213 tegenwoordigheyd der straffe: de steeds boven het hoofd hangende straf.

216 ongrieck: barbaar.

217 wuft: zwervend (Lat. vagus campis).

[p. 208]

220

En spiegelende u selve aen uwer moeder smarte,

 

Weest ang, en wacht u wel voor nieuwen byslaeps hoon.²²¹

 

Hoe reedghe toe, om 't bed van vader en van soon²²²

 

Te mengen, en een' vrucht, die niet sy t'onderkennen,

 

In Goddeloosen buyck t'ontfangen? vaer in schennen

225

En schanden immer voort, en door uw gruwelvuur²²⁵

 

Keer om en wederom den staet van vrou natuur.²²⁶

 

Waerom ontbreeckt'er nu 't wanschepsel uwer moeder?

 

Waerom of ledigh leyd de doolhof van uw' broeder?^227-228

 

Sal dan soo menighmael de weereld waegen, door²²⁹

230

Gedroght en wonderspoock; natuure wijcken voor²³⁰

 

Haer' wetten, t'elckemael een' Creetsche vrou sal minnen?

Phaedra:

 

O voester, ghy spreeckt recht, ick ken 't, maer dolle sinnen²³²

 

My parssen, om het slimst te vollegen van al:

 

Het reuckeloos gemoed met opset gaet ten val,²³⁴

235

En deynst, en staet vergeefs na raed tot heyl der siele.²³⁵

 

Soo slooft de schipper oock gants ijdel, die sijn' kiele²³⁶

 

Met koopmanschap bevracht wil duwen tegens stroom:²³⁷

 

't Geweldigh ty der zee vermeestert vlot en boom.²³⁸

 

Al wat de reên vereyscht verwint de raserye:²³⁹

240

Een maghtigh God besit des harten heerschappye.²⁴⁰

 

Dees snel gewieckte nam den heelen aerdboôm in,

 

En braed self Iupiter, met onbetembre Min.²⁴²

 

Gradivus d'oorloghsgod gevoelt dier tortsen vieren.²⁴³

 

's Driekanten blixems smit gevoeltse; die doet swieren²⁴⁴

245

En wellen vlam en roock, wt AEtnaes berghspelonck

 

En schoorsteen, is verhit door minnefackels vonck.

 

Een kind veel wisser noch als wtgeschote rieten,²⁴⁷

 

Dat treft Apollo self, die meester is in 't schieten,²⁴⁸

 

En ommevliegend maeckt het aerde en lucht te bang.²⁴⁹

221 ang: bang, huiverig; hoon: schande.

222 reedghe toe: legt gij het aan.

225 gruwelvuur: schandelike hartstocht.

226 om en weder om: geheel en al om; - staet van vrou natuur: de natuurwet.

227-228 Het Latijn heeft: Cur monstra cessant? aula cur fratris vacat? d.i. honend aansluitend bij de vorige zin: Waarom worden et geen monsters (als eertijds de Minotaurus) voortgebracht? Waarom zoekt ge (als anderen met bloedschendige neiging) geen omgang met uw broeder? Blijkens het woord doolhof heeft Vondel de laatste zin niet begrepen.

229 waegen: wankelen, schudden, in beroering komen. Vrije vertaling, want het Latijn heeft: audiet: zal vernemen.

230 Gedroght en wonderspoock: angstwekkende voortekenen (Lat. prodigia).

232 recht: naar waarheid; ick ken 't: ik erken het.

234 met opset: willens en wetens.

235 staet na: tracht te vinden.

236 gants ijdel: geheel vergeefs.

237 duwen: voortbomen (vgl. boom in vs. 238).

238 vlot: schip.

239 reên: de rede.

240 nl. Cupido.

242 braed: doet blaken.

243 Gradivus: Mars, de minnaar van Venus: vieren: gloed.

244 driekant is een vertaling van trisulcus: met drie spitsen. Deze smit is Vulcanus, die onder de Etna huist. Volgens de Odyssee was hij met Aphrodite (Venus) gehuwd.

247 rieten: pijlen.

248 Apollo is de minnaar der nymfen: Daphne, Koronis, Cyrene.

249 bang: benauwd.

[p. 209]

Voester:

250

De geylheyd, schandelijck der boosheyd gunstigh, lang²⁵⁰

 

Voor desen heeft de Min al tot een' god verheven;

 

En gaf de rasery, om sich meer bots te geven,²⁵²

 

Een valsche godheyds naem: quansuys of Venus troon²⁵³

 

Door alle landen send den wilden wuften soon:

255

Die vlieght door 's hemels ruymte, en schiet verweende schichten,²⁵⁵

 

Met sijne tangere hand: een dwergh doet goden swichten.²⁵⁶

 

Het sinneloos gemoed gaf plaets met luttel slots²⁵⁷

 

Dese ydelheên, en heeft versiert den boogh des gods,⁵⁸

 

En Venus godheyd. wie, door voorspoed wtgelaeten,

260

In weelde swemt, en queeckt sijn' lusten boven maete,

 

De geylheyd dien bekruypt; een' gruwelgesellin

 

Des oppersten gelucx. de sulck heeft lust noch sin²⁶²

 

Tot daegelijcxschen kost, of slechten dranck en spijse,²⁶³

 

Of wooning die slechs dient tot nooddruft na landswijse.

265

Maer waerom of dees' smet, wtpickende 't gemack

 

Van hoogen huysen, meest voorby gaet 't laege dack?^265-266

 

Waerom vlijt kuysche Min sich by den kleenen onder?²⁶⁷

 

Wat maeckt 't gemeene volck in lusten veel gesonder?

 

Waerom is 't kleen besit vernoeght en ingetoomt?²⁶⁹

270

De rijcken wederom en maghtigen, hoe koomt

 

Dat die na dingen staen die allerminst betaemen?

 

Die al te veel vermagh, die wil het altesaemen

 

Vermogen, 't geen hy sal vermogen t'geener tijd.

 

Sie toe, wat sulcke een' past, wiens setel is gewijd:²⁷⁴

275

Ontsie en vrees den staf uws mans, alreede aen 't keeren.²⁷⁵

Phaedra:

 

Ick voel het groote rijck der Min mijn hart verheeren.

 

Ick vrees geen' wederkomst: noyt sagh hy s'hemels lamp,²⁷⁷

 

Die eens gedompelt daelde in onderaerdschen damp,

 

En 't hof, 't welck eeuwigh swijght in droeve duysterheden.²⁷⁹

Voester:

280

Geloof dat niet, ofschoon de helhond daer beneden

 

't Verdoemde poortklincket wel wacker gade slaet,²⁸¹

250 geylheyd is vertaling van libido: zinnelikheid.

252 meer bots geven: zich meer te laten gaan, om dan zijn lusten bot te vieren (bot oorspr. = touw).

253 quansuys of: voorwendende dat.

255 verweende schichten: niets ontziende pijlen (Latijn: proterva tela = drieste, onbeschaamde p.).

256 tanger: zwak.

257 met luttel slots: zonder redelike grond heeft de domheid aan deze dwaasheid geloof geschonken.

58 versiert: verzonnen.

262 de sulck: zo iemand.

263 slecht: eenvoudig.

265-266 't gemack van hoogen huysen: de weelderig levende aanzienliken (Lat. delicatas eligens domos).

267 vlijt sich onder: zet zich neer bij, neemt haar intrek.

269 ingetoomt: zich beheersend, matig.

274 wiens setel is gewijd: die een hoge (vorstelike) rang bekleedt.

275 aen 't keeren: op de terugreis.

277 's hemels lamp: het zonlicht

279 hof nl. van Pluto.

281 poortklincket: de kleine deur in de slotpoort; dus: de toegangspoort der verdoemden, door Cerberus bewaakt.

[p. 210]

 

En 't rijck van Pluto sluyt; uw man nochtans weet raed

 

Om den ontseyden pad te vinden na dit leven.²⁸³

Phaedra:

 

Sijn' goedheyd sal 't misschien ons minnend hart vergeven.

Voester:

285

Hy viel oock streng genoegh sijn' kuysche bedgenoot:

 

d'Ongriecxse Antiope besuurde 't met de dood.²⁸⁶

 

Maer neem de toorn uws mans door rede werd bewogen;²⁸⁷

 

Hoe 't ongeseghlijck hart van desen dan gebogen?

 

Die altijd haetigh vlied al 't vrouwelijcke saed,²⁸⁹

290

En wijd stijfsinnigh sich den ongetrouden staet,

 

En schuw van huwlijck, aerd na d'Amazoonsche vrouwen.

Phaedra:

 

Het lustme rechtevoort, door opene landouwen,²⁹²

 

Door bosch en bergen, hem te volgen met geduld,²⁹³

 

Die ergens hangt op een' besneeuden heuvelbult,

295

En met geswinde sool betreed de scharpe klippen.

Voester:

 

Stal sal hy houden ja? en bieden u sijn' lippen²⁹⁶

 

En aenschijn tot gevley? en leggen kuysche seên

 

Door geyle lusten af? en die in 't algemeen

 

De vrouwen haet, om u dien haet sal vaeren laeten?

Phaedra:

300

Hoe, kanmen door gebeên den jongman niet bepraeten?

Voester:

 

Te fors is hy.³⁰¹

Phaedra:

 

Dat Min de forsse maeckt gedwee

 

Ons leert d'ervaerenheyd.

Voester:

 

Deur sal hy gaen.

Phaedra:

 

Ick me,

 

En sal hem volgen selfs door zee en diepe vloeden.

Voester:

 

Denck om uw' vader doch.³⁰⁴

Phaedra:

 

en oock om moeders woeden.

283 ontseyde: verboden; na: naar.

286 d'Ongriecxse Antiope: de koningin der Amazonen, de vorige gemalin van Theseus, die hij om een bloot verwijt ter dood bracht.

287 neem: gesteld dat; rede: redenering, argumenten.

289 haetigh: hatende, afkerig; saed: geslacht.

292 rechtevoort: dadelik.

293 geduld: volharding.

296 Stal houden: blijven staan.

301 fors: weerspannig, onbuigzaam (Lat. ferus).

304 woeden: liefdesrazernij.

[p. 211]

Voester:

305

Wat slagh en schuwt hy niet?³⁰⁵

Phaedra:

 

Voor hoer te gaen wat schaed't?

Voester:

 

Vw man is voor de deur.

Phaedra:

 

Een overspeelders maet.³⁰⁶

Voester:

 

Vw Vader word verwacht.

Phaedra:

 

De vader van mijn' suster,³⁰⁷

 

Te goed om gram te sijn.

Voester:

 

Nu set uw hart geruster,

 

En red u selve doch: demoedigh bid ick 't ah!

310

By 't grijs blinkend hayr van mijnen ouden dagh,³¹⁰

 

By desen boesem, mat van sorg en mededoogen,

 

By dese borsten die ghy hebt van jongs gesogen:

 

Genesens wil die heeft aen sielgesondheyd deel.³¹³

Phaedra:

 

Mijn braef gemoed van schaemt niet bloot is al geheel,³¹⁴

315

O voester, sijnwe u dan gehoorsaem best wy konnen,³¹⁵

 

En d'onbetembre Min die werde eens overwonnen.

 

'k Gedoogh niet dat mijn naem en faem van schandvleck weet.

 

Dees' rede alleen heeft kracht: dit 's d'wtkomst van ons leet:

 

Mijn' man gevolght: de dood sal 't voor den gruwel winnen.³¹⁹

Voester:

320

Betem d'oploopentheyd der breydeloose sinnen,³²⁰

 

Mijn voesterkind, bedwing uw' gramschap: want ick schat

 

V hierom levenswaerd, het geen ghy waende dat

 

Een neerslagh waerdigh was.^321-323

Phaedra:

 

Mijn dood is al besloten,

 

Men raedslaeght op wat wijs. ick salme 't hart afstooten,³²⁴

305 slagh: soort; dus: hij schuwt alle vrouwen (Latijn: genus omne profugit); gaen voor: door te gaan voor (Latijn: pellicis careo metu).

306 overspeelder: zie Inhoud, r.3.

307 mijn' suster: Ariadne (Latijn: mitis Ariadnae pater: de vader die voor de verliefde Ariadne zachtzinnig, vergevensgezind was).

310 blinkend: zilverwit.

313 De wil om te genezen is reeds een gedeeltelike genezing van de ziel (Latijn: pars sanitatis, velle sanari, fuit).

314 braef: rechtschapen.

315 best wy konnen: zo goed als wij kunnen, naar ons beste vermogen.

319 Laat ik mijn man volgen (nl. in de dood); de dood zal de schande voorkomen (Latijn: morte praevertam nefas).

320 oploopentheyd: drift, hartstochtelikheid (vgl. vs. 330).

321-323 Ik meen dat gij het leven verdient, om dezelfde reden als waarom gij u zelf wilde doden (nl. om uw eer te bewaren). Het Latijn heeft: ob hoc quod esse temet autumas dignam nece. Vondel heeft quod (omdat) ten onrechte vertaald met het geen; neerslagh: doodslag; hier: zelfmoord.

324 afstooten: doorsteken (Ned. Wdb. I, 1581).

[p. 212]

325

Of enden aen een' strop mijn leven tot mijn heyl:

 

Of sal geschoten wt den burgh van Pallas steyl³²⁶

 

Neerstorten: 'ksweer 't dese hand gewapent met vermogen

 

Tot kuyscheyds wraecke.

Voester:

 

Sal mijn ouderdom gedoogen

 

Dat door een' snelle dood ghy omkomt en vergaet?

330

Stil dese oploopentheyd der minne, en hoor na raed.

Phaedra:

 

Geen' rede keeren kan dat wy dit leven derven,

 

Wie 't sterven past, en eens besloten heeft te sterven,

 

Die word niet lichtelijck van 's levens lust bekoort.

Voester:

 

Mevrouwe, die alleen met troost noch onderschoort³³⁴

335

Mijne afgeleefde leên, indien'er dan, o smarte!

 

Soo dartle een' rasery leyd op uw druckigh harte;³³⁶

 

Versma de faem, die nau der waerheyd gunst toeseyd,³³⁷

 

En snooden meer besint, min deughd en eerbaerheyd:³³⁸

 

Laet ons dat guur en ongeseghlijck hart beproeven.³³⁹

340

Ick neem het aen des mans streng opset te verschroeven,³⁴⁰

 

En ga soo regelrecht na desen wilden knecht.

Rey:

 

Godin, wt 't woeste schuym geboren,

 

O tweelingschuttrenmoeder, met^342-43

 

Wat sekerheyd schiet doch soo net³⁴⁴

345

Dat dartel blinckend wicht vol toren?³⁴⁵

 

De rasery 't gebeent doorkruypt:

 

Een' kleene wond maeckt groot beswaeren:³⁴⁷

 

Geheymvier 't bloed verteert in d'aeren,³⁴⁸

 

En 't merregh wt de schinckels suypt.³⁴⁹

350

Dat kind sich nimmer geeft tot ruste,

 

Alsins het vlug sijn' pijlen spreyd.³⁵¹

 

't Kent alles hem wat oostwaert leyt,

 

Oock's laeten avonds schemerkuste,³⁵³

 

En d'oord gebraden van den kreeft,³⁵⁴

326 geschoten: in snelle vaart.

334 troost: bijstand.

336 dartel: buitensporig (Latijn: protervus).

337 die zich zelden in dienst van de waarheid stelt, de waarheid begunstigt (Latijn: fama vix vero favet).

338 besinnen: beminnen.

339 guur en ongeseghlijck: nors en onhandelbaar.

340 streng opset: vast voornemen; verschroeven: eig. verdraaien, een andere richting geven; Lat. flectere = buigen.

342-43 Aphrodite (Venus), uit het zeeschuim geboren, was de moeder van Eros, de god der liefde, en van Anteros, de god der wederliefde (tweelingschuttren).

344 net: juist.

345 vol toren: als verwekker van leed.

347 beswaeren: hinder, smart.

348 Geheymvier: verborgen vuur.

349 wt de schinckels suypt: uit de beenderen weg doet teren.

351 Alsins: in alle richtingen.

353 het Westen.

354 kreeft: het bekende sterrebeeld; hier genomen voor: zuidelike zomerhitte.

[p. 213]

355

En die gedooght in noordsche paelen

 

De boeren, die 'er altijd dwaelen;^355-56

 

Daer't beergestarnt van koude beeft:

 

Elck van sijne hitte weet te spreecken.³⁵⁸

 

't Verweckt den brand der forsse jeughd,

360

En kan in d'ouweling de deughd

 

Der wtgedoofde warmte herqueecken.^360-61

 

Den jonfferboesem treft het meed,

 

Met onbekende vlam en straelen,

 

En doet de goden nederdaelen,

365

Met sterffelijck gestalt bekleed.

 

Apollo self, in Griecxsche weyen,³⁶⁶

 

Ging koninglijcke kudden hoên,

 

En citerloos den os in't groen

 

Met sijn' oneffe rieten vleyen.³⁶⁹

370

Hoe dick' trock hy sijn' mindren aen,³⁷⁰

 

Die vooghd is over lucht en swercken?

 

t'Hans vogel rept hy witte vlercken,³⁷²

 

Sangsoeter als een' veege swaen:³⁷³

 

Nu dartel stier, die nors ter sijen³⁷⁴

375

Sijne hoornen wend, en doncker siet,

 

En kan, wen hy sijn' roof bespied,

 

Den rug ten maeghdenspele vlijen:

 

En bootst, daer hy in't zeeschuym swemt,

 

De taeye riemen na met klouwen;³⁷⁹

380

Ang veerman, om sijn' roof te houwen,³⁸⁰

 

Met borst in stroom de baeren temt.

 

De nachtgodin door minnevieren

 

Oock blaeckte, en liet den duystren nacht,

 

En gaf haer' broeder volle maght

385

Den silvren wagen te bestieren:

 

Die dreef haer' duystre paerden voort,^382-86

355-56 die nl. oord; paelen: streken; die in het Noorden plaats verleent aan altijd rondtrekkende landbouwers. Latijn: semper errantes patitur colonos.

358 sijne hitte (spr. uit: sijn itte): nl. van de liefde (Amor is mannelik).

360-61 ouweling: oude man (vgl. Vlaams: ouderling); deughd der warmte: de weldoende warmte.

366 Apollo diende als herder koning Admetus, om de liefde van zijn dochter te winnen.

369 oneffe rieten: de schuin aflopende herdersfluit (Lat. impari calamo); vleyen: zacht stemmen (Lat. vocavit).

370 trock hy sijn' mindren aen: letterlike vertaling van: induit minores, d.w.z. hij (Jupiter) nam de gedaante aan van lagere stervelingen.

372 t'Hans vogel: nu eens als vogel, nl. als zwaan bij Leda.

373 een' veege swaen: de zwaan die (volgens de overlevering) stervende liefelik zong.

374 stier: om Europa te schaken. Daarop slaan ook de volgende regels, tot 380; als veerman zwemt hij met Europa op de rug, over.

379 taey: buigzaam (Lat. lentus).

380 Ang: bevreesd, bezorgd; te verbinden met: om sijn' roof te houwen.

382-86 Diana, verliefd op Endymion. Zij liet haar silvren wagen (de maan), getrokken door duystre paerden (de nachtelike omgeving), over aan Apollo.

[p. 214]

 

En leerde korter ommesweyen:³⁸⁷

 

De lange nacht wist van geen scheyen:

 

De dagh rees traegh wt d'oosterpoort:

390

Door swaerdre vracht soo beefden d'assen.³⁹⁰

 

Alcides leyd sijn' koker neer³⁹¹

 

En leeushuyd, gaende sacht en teer

 

Smaragden om sijn' vingers passen.

 

Sijne hayrlock ruw en wetteloos³⁹⁴

395

Sich vlechten liet, om niet te dolen:³⁹⁵

 

Hy trad geschoeyt op purpre soolen,

 

En was gelaerst met gulde broos.³⁹⁷

 

Sijne hand noch t'hans op knodsedraegen³⁹⁸

 

Geleert, nu met de spil geswind

400

Infijne webbedraeden spint.⁴⁰⁰

 

De Lydiaen die kan 't gewagen,⁴⁰¹

 

En Perses sagh dat lichaem self⁴⁰²

 

Gestroopt van leeusrugh: purpre draeden⁴⁰³

 

Sijn' schouders deckten, eer beladen⁴⁰⁴

405

Met 't swaer gewight van 't hemelwelf.⁴⁰⁵

 

Gelooft dat dees' vervloeckte straelen

 

Gequetste minnaer dier besuurt:⁴⁰⁷

 

Waer't pekelschuym de stranden schuurt,

 

Waer door de lucht de starren dwaelen:

410

Dees' rijcken 't ongenadigh wicht

 

Besit: het doet de blaeuwe schaeren⁴¹¹

 

Van Nereus sijn geschut ervaeren:⁴¹²

 

Geen' meeren het van brand verlicht:⁴¹³

 

Hy blaecktse die met vleugels roeyen.⁴¹⁴

415

De stier, wanneer hem Venus noopt,

 

Ontsinnigh na den oorloogh loopt,⁴¹⁶

 

En kampt voor d'aengevochte koeyen.⁴¹⁷

 

't Angstvalligh hert, voor d'eer beducht

 

Van sijne weerga, wil sich wreecken,

387 korter ommesweyen: een kortere bocht maken (Lat. gyro breviore flecti).

390 swaerdre vracht: nl. van Apollo (Lat. graviore curru).

391 Alcides: de kleinzoon van Alkeus: Herkules, die, verliefd op Omphale, koningin van Lydië, zich verwijfd aanstelde.

394 wetteloos: ongebonden.

395 dolen: in de war raken.

397 broos: korte laars.

398 noch t'hans: nog kort te voren.

400 Infijn: zeer fijn.

401 Lydiaen: Lydiër.

402 Perses: Pers.

403 Gestroopt van leeusrugh: beroofd van de (vroegere) leeuwenhuid.

404 eer: te voren.

405 nl. toen hij Atlas hielp de hemel te torsen.

407 dier besuurt: duur te staan komt. De minnaar, gekwetst door Cupido's straelen (= pijlen), is het gramm. onderwerp (besuren is oorspr. smartelik ondervinden).

411 Besitten: in zijn macht hebben; de blaeuwe schaeren van Nereus: de Nereïden (watergodinnen).

412 geschut: pijlen.

413 Vertaling van: flammamque nequit relevare mari, dus: zelfs geen enkele zee blijft de brand bespaard: ook de zee wordt in (liefde)gloed ontstoken.

414 roeyen: het luchtruim doorklieven.

416 Ontsinnigh: doldriftig.

417 aengevochte: overvallen (bedoeld zal zijn: door een andere stier).

[p. 215]

420

En van verbolgentheyd een teecken

 

Met krijschen geeft, en slaet de lucht.⁴²¹

 

Voor sijn gevleckten tigers luymen⁴²²

 

De Moor dan beeft van lit tot lit:

 

Dan wet sijn wondende gebit^423-24

425

De swijnskop, en begint te schuymen.⁴²⁵

 

De Libyaensche leeu, soo haest

 

Wen Min sich rept, sijn' steert doet krullen,

 

En schud sijn' maen: dan steent van 't brullen

 

Al 't woud: het zeegediert dat raest:

430

Dan raesen Lucaes minnende ^* ossen.⁴³⁰

 

Natuur maeckt alles onderdaen.⁴³¹

 

Wen 't Min gebied moet haet vergaen:

 

Geen' felheyd is de Min ontwossen.⁴³³

 

Dese hit veroude gramschap blust.⁴³⁴

435

Wat sal ick meer van liefde singen?

 

Dees' sorg het stiefmoers hart kan dwingen:⁴³⁶

 

Ghy siet hoe Phaedra blaeckt van lust.

 

 

Wat tijding am? welaen, seg hoe de saecken staen.⁴³⁸

421 slaet de lucht: verscheurt de lucht, door zijn kreten.

422 luymen: grilligheid, onberekenbaarheid.

423-24 dan: nl. in de paartijd.

425 schuymen: schuimbekken.

* [Randschrift:] Een zeker slagh van elefanten soo genaemt.

430 Latijn: Lucaeque boves. Volgens de scholiasten zou Seneca de olifanten zo genoemd hebben, omdat ze tijdens de oorlog met Pyrrhus het eerst in Lucanië gezien waren.

431 onderdaen (adj.): onderworpen.

433 ontwossen: ontgroeid (dial. vorm van ontwassen); dus: de Min behoudt de overhand boven de heftigste haat.

434 hit: hitte (veranderd in: gloet); veroude gramschap (Lat. veteres irae): diep gewortelde toorn.

436 sorg: bekommering.

438 am = amme: voedster.

TEKSTKRITIEK: vs. 310 heeft 'n lettergreep te kort; grijs te verbeteren in grijse?

TEKSTKRITIEK: vs. 366, de oude uitgave heeft: weyden.