Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

Klaas Wellinga: Tegen experimenten om de experimenten

De reaktie van Vogelaar op enkele van mijn recensies is een typies voorbeeld van een stijl van polemiseren die in geen enkele verhouding tot de werkelijkheid staat. Eerst worden er enkele opmerkingen uit hun verband gerukt, dan worden ze opgeblazen tot proporties die ze absoluut niet hadden, waarna ze op een hoogst agressieve manier de grond in worden geboord; een simpel mechanisme: eerst kreëer je je eigen tegenstander en dan val je hem aan op de ideeën en argumenten die je hem zelf in de mond hebt gelegd. Het zou te ver gaan om alle onjuiste opvattingen die Vogelaar mij in de schoenen schuift stuk voor stuk te gaan weerleggen, maar enkele korrekties - die voor hem misschien verhelderend kunnen zijn - zijn zeker niet misplaatst: - Nergens wordt door mij beweerd dat ik tegen alle experimenten ben en ze allemaal verwerp als zijnde elitair en dergelijke, zoals Vogelaar generaliserend stelt. Wél, dat ik tegen bepaalde experimenten ben, maar daarover later.

- Nergens wordt beweerd dat een schrijver vanzelf revolutionair werk aflevert als hij maar over het juiste standpunt beschikt en zich houdt aan de ‘problemen van de dag’, een overigens fraaie eufemistiese benaming voor zaken als fascisme in Latijns-Amerika.

- Nergens wordt beweerd dat de taal en de literaire middelen onbesmet, dat ze neutraal en niet-ideologies zouden zijn.

- Met betrekking tot het Boek voor Manuel suggereert Vogelaar dat ik niet door zou hebben dat Cortázar in die roman uitdrukkelijk zijn

[p. 161]

literaire werk wil verbinden met de latijnsamerikaanse problemen, terwijl ik juist heel nadrukkelijk stel dat Cortázar in deze roman de latijnsamerikaanse problemen, die, zoals hij zelf zegt, in zijn vorige werk vrijwel afwezig waren, wil opnemen. Ik noem deze poging in die zin mislukt, omdat naar mijn mening de latijnsamerikaanse sociaal-politieke problemen niet in de roman voorkomen. De roman toont namelijk hoe de latijnsamerikaanse realiteit letterlijk verknipt via kranteknipsels in Europa overkomt, ze geeft een goed beeld van een bepaald type latijnsamerikaanse intellektuelen en behandelt ook, zoals Vogelaar stelt, de mislukking van hun politiek aktivisme. Maar dit politiek aktivisme van intellektuelen is het aktivisme van franse en latijnse intellektuelen in Europa en dat is voor mij iets heel anders dan de latijnsamerikaanse problemen in je roman opnemen. Vogelaar vergeet te vermelden dat dit aktivisme zich in Europa voltrekt en dat lijkt me eerder een feit waardoor je kunt spreken van ‘minimale verschillen met maximale gevolgen’.

Zo kan ik nog wel een tijdje doorgaan, maar het zijn - hoe belangrijk ook - slechts detailpunten die dienen als voorbeeld van de manier van polemiseren van Vogelaar. Belangrijker is echter de kwestie van de eisen die sektariërs, populisten, anti-intellektuelen of obskurantisten als ik aan ‘de’ literatuur zouden stellen. Om dat te verduidelijken is het echter goed om de door Vogelaar aangevallen artikelen te splitsen: Cortázar is zowel in politiek als in literair opzicht niet te vergelijken met Guimaraes Rosa. In het artikel over Cortázar wordt door mij niet geëist dat Cortázar zich maar eens met andere zaken moet gaan bezighouden, nee, het artikel keert zich vooral tegen de pretentie van linkse schrijvers uit Latijns-Amerika als zouden ze een bijdrage tot de revolutie kunnen leveren door de literatuur te ‘revolutioneren’, dat wil zeggen via vorm- of taalexperimenten of via ‘het exploreren van nieuwe en moeilijke wegen’. Een opvatting die kennelijk door Vogelaar ook gehuldigd wordt, gezien zijn opmerking over de ‘traditie van kunst die een revolutie in de kunsten kombineert met maatschappelijke veranderingen’.

Tegenover deze pretentie wordt gesteld dat deze schrijvers eerst maar eens naar de konkrete realiteit van Latijns-Amerika moeten kijken, dat wil zeggen naar de situatie van onderontwikkeling en uitbuiting. De linkse schrijvers zien deze situatie wel degelijk en kennen ook de oorzaken, maar de stap die ze vaak niet maken is er de konsekwenties uit te trekken voor hun eigen handelen/schrijven. Die realiteit maakt het namelijk vrijwel onmogelijk je pretentie om

[p. 162]

de massa te bereiken te verwezenlijken. Wat is je bijdrage tot de revolutie als je werk niet gelezen wordt of alleen maar gelezen kan worden door een groep ingewijden, terwijl je juist het ‘volk’ wilde bereiken?

Je kunt dit probleem omzeilen door, zoals Cortázar doet, te stellen dat je voor de toekomst schrijft, maar dat is slechts een verschuiving van het probleem. Dit zou namelijk betekenen dat iedereen op zijn eigen gebied alvast werkt aan de revolutie en er zorg voor draagt dat alles klaar is op het moment dat de Grote Dag aanbreekt. Alleen: waar blijft dan die koppeling van een revolutionaire kunst met maatschappelijke veranderingen? Wie maken dan de revolutie? In elk geval niet het type schrijvers dat zich erbij neerlegt pas in de toekomst gelezen te worden. (Waarmee overigens niet de funktie van een linkse literatuur overschat wordt: het is een bijdrage, niet meer, maar ook niet minder, zoals er op elk terrein bijdragen geleverd worden.)

Bovendien - een punt dat voor literatoren misschien een gruwel is: het grote konflikt dat op Cuba na de revolutie uitbrak tussen intellektuelen en politici (een funktioneel en geen kwalitatief onderscheid) zal dit type schrijvers zeker tot nadenken moeten stemmen. Als er al schrijvers vast vooruitgewerkt hadden naar deze revolutie door hun kunst te revolutioneren, dan kwamen ze bedrogen uit. Want wat gebeurde er? De nieuw op te bouwen maatschappij had meer behoefte aan kinderboeken, kinderliteratuur, schoolboeken en dergelijke, dan aan experimentele romans. De toekomst zal dus wel bepalen wat er nodig is en daarom is het heel wat reëler op dit moment uit te gaan van het heden en op grond van een analyse van dit heden te handelen/schrijven.

Ook hier dus ‘eisen’ - morele, religieuze, geborneerde of hoe Vogelaar ze ook wil noemen om ze te diskwalificeren - maar, en ik denk dat dit een fundamenteel verschil met Vogelaar is, mijn uitgangspunt is in de eerste plaats de konkrete maatschappelijke situatie en niet de literatuur zelf. Iemand is niet in de eerste plaats wetenschapper, onderwijzer of schrijver, iemand is in de eerste plaats lid van een bepaalde maatschappij, een klassenmaatschappij, waarin hij bewust of onbewust partij kiest en die partijdigheid ook doorvoert op zijn eigen specifieke terrein, omdat dat terrein niet los staat van de totale maatschappelijke orde. In Latijns-Amerika heeft dat betekend dat veel linkse schrijvers zich zijn gaan afvragen hoe ze het beste een bijdrage tot de revolutie konden leveren na gekeken te hebben hoe hun literatuur objektief funktioneerde

[p. 163]

binnen de latijnsamerikaanse kontekst. Ze zijn toen niet tot experimenten overgegaan die hun werk ontoegankelijk maakten, nee, de experimenten waarmee ze zich inlieten hadden vooral te maken met pogingen een groter publiek te bereiken, experimenten ter wille van de kommunikatie en niet ter wille van de experimenten zelf.

Dit brengt me naar een volgend punt uit het stuk van Vogelaar, dat door mij misschien - door de enigszins duistere schrijftrant van Vogelaar - verkeerd begrepen is. Aan het eind stelt hij dat hij niets te maken wil hebben met die zeurende eisen om politiek te bedrijven in wetenschap, onderwijs en kunst. Als ik dat goed begrepen heb deelt Vogelaar hiermee de maatschappij zeer onmarxisties in in autonome, van elkaar losstaande gebieden die niets met elkaar te maken zouden hebben. Maar: wetenschap, onderwijs, kultuur enzovoort zijn nooit anders geweest dan ideologiese apparaten, ze hebben nooit buiten de geschiedenis gestaan. Waar het om gaat is ze een andere ideologiese inhoud te geven, om de klassestrijd binnen deze apparaten tegen de heersende burgerlijke ideologie te voeren.

Waar het dus om gaat is een kwestie van prioriteiten van linkse schrijvers: een bezinning over de latijnsamerikaanse situatie en de funktie van literatuur daarbinnen leidt voor een linkse schrijver - als hij althans geen absolute scheiding aanbrengt tussen het schrijven en het politiek handelen - automaties tot een bezinning over zijn thematiek en dat kan betekenen dat hij bepaalde niet meer gaat behandelen omdat er veel urgentere, veel schrijnender zaken te beschrijven zijn. Voor Guimares Rosa geldt dit niet. Rosa heeft een statiese visie op de werkelijkheid, hij ziet de maatschappij niet als een door mensen gemaakte en daardoor veranderbare maatschappij, hij ziet alleen duistere, irrationele krachten die het lot van de mensen bepalen. Het lot van de mensen in Brazilië wordt door heel wat minder duistere machten bepaald, maar dat zijn zaken waarvoor Rosa geen oog heeft. Als je je alleen maar blind staart op de experimenten die Rosa met de taal uithaalt en hem op grond daarvan indeelt bij een traditie ‘van kunst die een revolutie in de kunsten kombineert met maatschappelijke veranderingen’ dan maak je het wel heel bont. Dit gaat namelijk uit van de veronderstelling dat deze beide zaken. identiek zijn - of misschien dat kunst helemaal geen bijdrage tot maatschappelijke hervormingen levert en dat haar enige bijdrage een revolutie in de kunst is - maar hoe een dergelijke uiterst reaktionaire ideologiese visie als die van Rosa kan bijdragen tot veranderingen is mij een raadsel.

Deze kwalifikatie van Rosa's werk als reaktionair is misschien een

[p. 164]

moreel, ethies of religieus oordeel - zelf zou ik het politiek noemen - dat niets met de waarde van het literaire werk te maken heeft - het specifieke van literatuur is natuurlijk niet haar ideologiese inhoud - maar dat is nog geen reden om het niet te vermelden. Dit aspekt van het werk over het hoofd zien en alleen te letten op de ‘strapatsen’ die Rosa met de taal uithaalt - strapatsen, die voor Vogelaar het werk tot zeer boeiend en revolutionair maken (een even subjektief oordeel als het mijne: ik vond het boek irritant en vermoeiend, en illustreerde dat met enkele voorbeelden, waardoor de lezer zelf kan oordelen), betekent dat je literatuur reduceert tot vorm alleen.

Ik betwijfel dus sterk, of Rosa's werk een voorbeeld is van die gelukkige kombinatie van een revolutie in de kunst en maatschappelijke veranderingen. Zelfs al heeft Vogelaar gelijk, dan heeft Rosa er in elk geval wel voor gezorgd - maar misschien is het wat flauw om dit te vermelden, hoewel het wel overeenkomstig het nivo van de polemiek van Vogelaar is - dat zijn revolutionaire werk geneutraliseerd werd door zijn optreden als adviseur van de fascistiese militaire junta in Brazilië. Maar ja, dat is zijn leven, en leven en werk zijn voor Vogelaar misschien twee onderscheiden, losstaande grootheden.

21 december 1977