Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 157]

Tegen kunst als politiek-religieuze katechismus

Klaas Wellinga spreekt in zijn recensie (De Groene, 16 november 1977) van Octaëder, een nieuwe verhalenbundel van Cortázar, de wens uit dat de auteur inmiddels anders is gaan denken over het probleem politiek-literatuur dan in het essay dat in 1970 naar aanleiding van een ronde-tafelgesprek geschreven werd en dat aan deze verhalenbundel is toegevoegd. Getuige Boek voor Manuel (1973) en Octaëder (1974) denkt Cortázar er nog steeds zo over: revolutionaire literatuur kan niet geschreven worden op bestelling en haar funktie is niet die van een politieke didaktiek omdat daarvoor effektievere media zijn, maar het ‘exploreren van nieuwe en moeilijke wegen’. ‘Want onze revolutionaire taal, of het nu gaat om redevoeringen, journalistiek of literatuur, zit nog vol vergane lijken van een voze maatschappelijke orde. We blijven maar praten over vandaag en morgen in de taal van gisteren.’

Wellinga doet in zijn bespreking weinig meer dan zich aansluiten bij de kritici tegen wie Cortázar zich in die diskussie richtte, de sektariërs zoals hij ze noemde, die uit onwetendheid over het proces van het schrijven voortdurend hameren op het ‘funktionele’ van de literatuur, de kritikus die, zodra een boek geschreven wordt ‘zonder een voor hem ondubbelzinnige “inhoud” of in een moeilijke taal, het onmiddellijk heeft over verraad, escapisme en meer van dat soort aantijgingen’. Cortázar verzette zich tegen ‘de zelfgenoegzaamheid van degene die schrijvers voor wil schrijven hoe ze zich moeten opstellen en wat ze moeten produceren’. Wellinga komt met dezelfde verwijten en eisen als de kritici in 1970. Lezers van deze bespreking kan ik het beste aanraden het boek zelf ter hand te nemen en de argumenten van Cortázar te lezen. Niet voor niets noemde Cortázar het ‘een dialoog tussen doven’; de kritici die van de schrijver een boodschappenjongen van de revolutie willen maken weten niet waarover ze het hebben. Voor zover ze de literatuur overschatten komt dat omdat ze aan het verkeerde adres zijn, voor zover ze haar

[p. 158]

onderschatten komt dat omdat ze denken dat de taal een neutraal, transparant medium is, waardoorheen de ware werkelijkheid zichtbaar wordt. De konkrete realiteit legt de schrijver beperkingen op wat betreft thematiek en taalgebruik, stelt Wellinga. Maar de hele roman Boek voor Manuel gaat daarover, zij het dat de verhouding tussen literatuur (moderne kunst) en politieke werkelijkheid daar als probleem gesteld wordt, terwijl Wellinga het als een uitgemaakte zaak beschouwt dat de realiteit aan de schrijver de wet voorschrijft. Wellinga noemt die roman, waarin Cortázar uitdrukkelijk zijn literaire werk wilde verbinden met de latijnsamerikaanse problemen, een mislukte poging, terwijl het boek gaat over de mislukking van een romanties geïnspireerd politiek aktivisme van intellektuelen - een klein verschil. Wellinga maakt vaker gebruik van dat soort minimale verschillen met maximale gevolgen. Zo heet literatuur die niet direkt over de sociaal-politieke realiteit gaat, over ‘algemeen menselijke problemen’ te handelen. Dat wordt gezegd van alle fantastiese literatuur die niet werkt met herkenbaarheden. Algemeen menselijk, wat dat ook moge betekenen, wordt meteen geassocieerd met eskapisme. Het politieke gehalte en de progressieve funktie van literatuur worden door Wellinga uitsluitend afgemeten aan de expliciete inhoud, de maatstaf daarvoor is: of de thematiek onmiddellijk aansluit bij - in dit geval - de zuidamerikaanse realiteit. Wat hier gebeurt is feitelijk, dat een politieke esthetiek, die zich rekenschap geeft van haar esthetiese mogelijkheden en noodzaken, plaats moet maken voor een ethiek waarvoor alleen het standpunt telt.

Ten aanzien van Cortázar leidt dit tot de eis dat hij zijn thematiek dient te beperken tot de problemen die op dit moment in Zuid-Amerika aan de orde zijn. Alsof Cortázars romans over de in den vreemde dolende intellektuelen geen reëel probleem behandelen, alsof het werken aan nieuwe middelen van bewustzijn, kommunikatie, ervaring en verbeelding overbodige luxe is. Alsof het bestaan van analfabetisme in een land een verbod legt op het bestrijden van een intellektueel analfabetisme dat in wetenschap, politiek, onderwijs en kunst veranderingen blokkeert, in Latijns-Amerika evengoed als in Europa.

In een bespreking van verhalen van de Braziliaan Guimaraes Rosa, De derde oever van de rivier (De Groene, 15 juni 1977) kwam Wellinga met dezelfde verwijten. Omdat Rosa's thematiek niet duidelijk aansluit bij de braziliaanse realiteit is het werk overbodig. En de strapatsen die Rosa met syntaxis en woordkombinaties

[p. 159]

uithaalt zijn irritant en vermoeiend en volgens Wellinga van het gehalte van een kryptogram. Zo werd een van de boeiendste uitgaven in het nederlands taalgebied met kruideniersargumenten weggepinkt, en impliciet daarmee de hele traditie van kunst die een revolutie in de kunsten kombineert met maatschappelijke veranderingen. Dat gebeurt vanuit de dubieuze veronderstelling als bieden literaire middelen en taal een onbesmet instrumentarium waarmee een schrijver, mits hij over het juiste standpunt beschikt en zich houdt aan de problemen van de dag, als vanzelf revolutionair werk aflevert. Dat is niets anders dan politiek moralisme en literaire geborneerdheid. Van dezelfde orde als het ‘artistieke credo’ dat in hetzelfde Groene-nummer van 16 november uit de mond van de rotterdamse toneelgroep Diskus kon worden opgetekend: ‘We hebben er geen behoefte aan om het theater te vernieuwen, we willen met het theater bij de mensen komen. Daar gaat het om. En of onze speelstijl nou progressief is of niet, daar heb ik geen boodschap aan.’ Ik weet dan nog wel snellere methoden om bij de mensen te komen.

Het estheties onderzoekswerk wordt in deze opvatting gezien als een belemmering van de politieke mogelijkheden van kunst. Die mogelijkheden worden vervolgens gemeten aan het direkte resultaat, dat eruit blijkt te bestaan een diskussie op gang te helpen waarbij het toneelstuk louter als opwarmende aanleiding funktioneert. Gedaan wordt dan alsof de diskussie een kwaliteit van het stuk zelf is. Deze kortzichtigheid en artistieke gemakzucht zijn van een potsierlijk amateurisme. Gevaarlijker wordt het wanneer, zoals Wellinga doet, uit die instrumentele benadering van kunst die moet voldoen aan direkte behoeften, ongeacht de vraag of literatuur daar wel aan kán voldoen en niet heel andere funkties heeft, een populistiese aanval op alle experimenten volgt, als zijnde een overbodige luxe, elitair, op zijn minst voortijdig. Waarschijnlijk zouden dezelfde verwijten en eisen, als ze op het gebied van de wetenschap zouden worden uitgesproken, als een niet ongevaarlijke vorm van obskurantisme worden beschouwd.

Een ethiese benadering die zich kant tegen een politieke esthetiek welke als een van haar voornaamste taken ziet de vooroordelen, konventies, denkcensuur en andere beperkingen op te ruimen op het gebied van informatie, bewustzijnsvorming en realiteitsbeleving en tegelijkertijd de nieuwe middelen te ontwikkelen voor een veranderde samenleving, is op zijn minst een heilloze verspilling van energie. Was het alleen maar dat. De eisen die Wellinga aan de literatuur stelt, waarbij hij zich in vage termen beroept op de zuid-

[p. 160]

amerikaanse realiteit, bevatten echter een zeker anti-intellektualisme (waarvoor ‘het volk’ het alibi moet verschaffen) dat mij funest lijkt voor een vrijmakende politieke kunst. Ik vind het een regressie naar een tijd dat abstrakte politieke standpunten ongefundeerde (want alleen maar door wensen ingegeven) opvattingen opleverden, en eisen, altijd eisen, ten aanzien van het politiek bedrijven in wetenschap, onderwijs en kunst. Dergelijke opvattingen leveren voor de literatuur alleen een politiek-religieuze katechismus op. Daarmee wil ik, als schrijver en als kritikus, niets te maken hebben.

14 december 1977