Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 139]

De droom aan het werk in Polen

Tadeusz Konwicki, Modern droomboek. Uit het pools vertaald door Esselien 't Hart. (Meulenhoff)

In het begin van het Droomboek van de poolse schrijver Tadeusz Konwicki (1926) komt iemand bij zijn positieven, wat echter niet wil zeggen dat hij wakker wordt. Uit de opmerkingen van de personen rond zijn bed, mensen die in het dal van de zuidpoolse rivier de Sola wonen, zou men kunnen opmaken dat de man na een mislukte zelfmoordpoging uit een coma bijkomt. Even goed zou het zijn aankomst in het dal kunnen zijn, waar hij is heengegaan om een bepaalde taak te volbrengen, of is het wakker worden uit de doodsslaap een uitstel van exekutie dat hem gelegenheid geeft orde op zaken te stellen voor een meer definitief vertrek. Er is evenwel een heel boek voor nodig om zover te komen, een boek dat zich afspeelt in een toestand tussen slapen en waken, een bewustzijnstoestand waarin de dromer - mijnheer Paul, de ik-figuur - nog onderworpen is aan de wetten van het droomrijk maar zich anderzijds al realiseert dát hij droomt, waardoor het een fraktie van een sekonde een droom in een droom wordt (als daar niet al een enzovoort bij past). Pas op het eind van het boek wordt de man echt wakker, wanneer hij zich in de trein bevindt die hem uit het dal wegvoert: ‘En toen schoot me ineens door het hoofd dat ik dadelijk wakker zou worden, me zou losrukken uit een benauwde droom, zoals iedereen die wel eens heeft op een nacht, een droom vol spookbeelden en fantomen, flarden van dingen die je hebt meegemaakt en verknoeid, die je hebt verzonnen en die nooit zijn uitgekomen, de droom van een met bloed bevlekt geheugen, van een koortsig verhit voorgevoel; dat ik uit die ziedende diepte van de nacht met mijn laatste krachten op de oever van de werkelijkheid zou kruipen en opstaan voor een gewone, alledaagse dag met zijn gebruikelijke zorgen, met zijn dagelijkse arbeid, met zijn zo welbekende, vertrouwde beslommeringen.’

[p. 140]

Zo eindigt de roman. De lezer is dan ongeveer even ver als de dromer zelf: hij verkeert nog in de ban van de droom die gebeurtenissen in het heden vermengt met zowel oude als minder oude herinneringen. Maar inmiddels is hij, door het werk van de droom, wel zó ver, dat hij erover kan nadenken wat er door de droom is aangericht.

Het heden is het Polen van na de oorlog. In het stadje aan de rivier verschijnt een ploeg werklieden die met de aanleg van een stuwdam beginnen, begin van het einde voor het stadje, dat onder water zal verdwijnen. Het verleden is de oorlogstijd. De meeste dalbewoners zijn, evenals de ik-figuur, afkomstig uit het Oosten, Litouwen (waar ook Konwicki zelf geboren is). Figuren uit het heden roepen herinneringen bij de dromer op. Die figuren zijn tevens de verbindingsfiguren die de herinneringen uit verschillende episoden met elkaar associëren. De droom zelf kent geen verschil tussen heden en verleden - net als in de film gebeurt alles op het moment dat de beelden voor het (geestes)oog verschijnen.

Als jongeman maakte de dromer deel uit van het ondergrondse Nationale Leger dat tegen de Duitsers vocht, werd eruit gezet als straf voor al te eigenmachtig optreden, was enige tijd later aangesloten bij een ondergrondse bende die tegen de Russen streed, en nog later wordt hij over zijn verleden ondervraagd wanneer hij wil toetreden tot de kommunistiese partij. (Het doet er eigenlijk weinig toe dat de schrijver een zelfde oorlogsverleden heeft gehad.) Herhaaldelijk tast de lezer in het duister omtrent de identiteit van de tegenstander en van degene die de verzetsstrijder opdrachten geeft en straf oplegt. Deze onduidelijkheid heeft uiteraard te maken met de ingewikkelde politieke verhoudingen in deze middeneuropese gebieden tijdens de Tweede Wereldoorlog; maar het is vooral de droom zelf die een en ander door elkaar haalt.

Voor de man die achtervolgd wordt door zijn verleden en die alles wat hem in het heden overkomt en alle mensen met wie hij te maken krijgt alleen maar kan zien in het licht van dat verleden is het minder belangrijk wie de strijdende partijen waren, maar gaat het voor alles om een patroon dat de ene gebeurtenis na de andere, door een overeenkomst op wezenlijke punten, in zijn geest heeft ingeprent. In de droom worden die herinneringen opgehaald en zodanig met elkaar verbonden, dat een ontknoping mogelijk wordt van die ingewikkelde kluwen waarin hij verstrikt zit.

Wanneer de droom is opgetrokken kan deze ontknoping schematies ongeveer als volgt worden samengevat: hoe naïef zijn motieven ook

[p. 141]

geweest zijn om toe te treden tot het ondergrondse leger of om iemand te waarschuwen voor de komst van de litouwse politie (die in dienst stond van de duitse bezetters), hoe naïef hij wellicht ook geweest is toen hij verder ging dan zijn opdracht strekte (een duits konvooi te overvallen en de SS-ers te laten neerschieten) - steeds is hij door de konsekwentheid van zijn optreden in konflikt gekomen met de voor hem duistere feitelijke verhoudingen, zodat hij telkens weer alleen kwam te staan en ‘een vreemde’ werd ‘onder eigen mensen’. Het verleden heeft daardoor de vorm van een nachtmerrie gekregen, een telkens terugkerende droom die hem uit zijn slaap houdt - een andere formulering voor die toestand tussen slapen en waken - en hem kwelt met gevoelens van spijt en schuld. Zolang hij op de vlucht is voor een verleden dat slechts uit fouten en mislukkingen lijkt te bestaan, stoot hij overal waar hij komt op datzelfde verleden. In het dal ontmoet hij de voorganger van een godsdienstige sekte, die biddend op de apokalyps wacht, aangekondigd door de bouw van de stuwdam en andere voortekenen. De man lijkt dezelfde epileptikus te zijn die vroeger telkens weer zijn pad kruiste: de leraar op het gymnasium, de man die hij (tevergeefs) voor de politie wilde waarschuwen, de man die hij later moest doodschieten maar gespaard heeft. Dezelfde man zegt hem: ‘Ieder van ons is op zoek. En meestal naar hetgeen al ver achter ons ligt’ en ‘In ieder mens zul jij degene zien die je kwaad hebt gedaan. Elk gezicht komt je bekend voor, in elk gezicht vind je de gelaatstrekken weer van het leed dat je hebt berokkend.’

De dromer zal die cirkel pas doorbreken en het vagevuur van de herhaling kunnen verlaten, wanneer hij de duivelskring weet te ontsluiten door een kombinatie die de gebeurtenissen uit het verleden zodanig rangschikt dat hem de zin van de pijn duidelijk wordt. Deze zin ontdekt hij in feite pas door vergelijking met de manier waarop de andere figuren in het dal met het verleden klaarkomen: de oude vrouw bij wie hij inwoont en voor wie alles in het dal verbleekt bij het vroegere leven in het Oosten; haar broer die schriften volschrijft om voor de toekomst de herinnering vast te leggen aan ‘wat het menselijk oog is vergeten of zelfs nooit heeft aanschouwd’; de partizaan met zijn prothese, die een kruidenthee drinkt om alles te vergeten; de spoorwegopzichter, een voormalige kommunistiese verzetsstrijder die zoveel jaar na de oorlog nog steeds een half-mythiese figuur die zich in het bos schuilhoudt bevecht, die zich bij de feiten neerlegt door te trouwen met Regina, een winkelierster die tot dat moment haar dromen van mondaine vrouw

[p. 142]

gekoesterd heeft; graaf Patz die zijn verleden korrigeert door zich een proletariese afkomst aan te meten; de partijsekretaris Sjafir die ondanks alles in een eenvoudige waarheid van goedheid in de mens gelooft en, gelukkig voor hem, sterft. Stuk voor stuk tonen deze mensen hem een levensles. Die van graaf Patz is het meest ironies: hij is aan alles ontsnapt door onder te duiken in het statisties gemiddelde (‘ik heb er niets mee gewonnen, maar ook niets mee verloren’) en slaapt dan ook de droomloze slaap der onschuldigen.

Voor de anderen is de dromer een zieke - ziek is de buitenstaander die de normen van de normaliteit niet wenst te aanvaarden; een ziekte is het verlangen naar meer, de pijn en spijt ten gevolge van gemiste kansen. De ziekte van de dromer bereikt zijn krisis wanneer hij zich door de in paniek geraakte volgelingen van de sekteleider als een soort Jonas behandeld ziet: hij is de oorzaak van alles; alles is door hem begonnen, meldt hem Ronnie die ‘als een slaapwandelaar’ traag rondsluipt en onverwacht overal opduikt, een bode tussen de gewone wereld en de andere wereld van de droom. De gewelddadige aktie van de inwoners tegen de dromer en zijn geestverwant Sjafir is het meest expliciet een droom in de droom. Na die krisis weet hij zeker dat zijn weg een andere is dan die van de anderen: wanneer hij in het verleden door zijn daden alleen kwam te staan heeft hij dat steeds als schuld ervaren, nu breekt bij hem het besef door dat de enige weg voor hem is: alleen verder te gaan.

Dit is waarschijnlijk de kern van het Droomboek. Onvrede met het bestaan en spijt leiden, als blind ressentiment, tot massapsychose en hysteriese angst - getuige het gedrag van de anderen tegenover de stuwdam. Voor het individu is dezelfde onvrede, mits bewust gemaakt, een zinvollere beweegreden dan de beschamende aanvaarding van de zogenaamde voldongen feiten. Trouw zijn aan zichzelf - deze moraal wordt door Konwicki aan de grenzen van het afzonderlijke individu gebonden. Zodra diezelfde moraal zich tot anderen uitstrekt wordt ze moralisme, of, zoals graaf Patz het in de roman formuleert: ‘En jullie kunnen niet inslapen. (...) Want jullie zijn ziek, besmet. Jullie moesten zo nodig de wereld verbeteren, de mensen gelukkig maken (...) En wie heeft er eigenlijk om gevraagd, wie heeft uw bereidvaardigheid en uw ijver nodig? Waarom moest u zo nodig met alle geweld verbeteren als niemand u geroepen had, hartstochtelijke wereldverbeteraar? Wat zitten jullie te snotteren, waarom duwen jullie me je stompen hier onder mijn neus, wat hebben jullie je lot te verwensen, dat jullie zelf hebben uitgekozen tegen de mensen in.’

Het is een moraal die zich afzet tegen een moralisme dat als een

[p. 143]

tank over allen heenrolt; en onvermijdelijk is het een moraal die iemand tot eenzaamheid verdoemt. Maar een zin op de voorlaatste pagina maakt al duidelijk dat Konwicki deze ‘oplossing’ die de droom uit de herinneringen heeft gepeld, allerminst van tegenstrijdigheden heeft ontdaan: ‘Ik draaide me om zodat ik vooruit reed, ik stond met mijn rug naar het stadje en het dal. Ik wilde niets zien, ik wilde niets onthouden.’ Deze houding kost het een en ander, zeker als men de beschrijving van het stadje en het dal letterlijk neemt, namelijk als die van een plaats (Polen) waar de verschillende tijdslagen zich tot in het heden doen gelden, bezaaid met graven, een stadje waar allerlei mensen van verschillend geloof en taal terecht zijn gekomen zonder ooit een geheel te zijn geworden, een plaats die meermalen is verwoest, kortom een tranendal. De ironie van de geschiedenis wil dat de stuwdam die het einde van het stadje betekent, ontworpen is door een stel jonge ingenieurs die uit de streek zelf afkomstig zijn, ‘zij hebben met hun kennis van de loop van de rivier en van de samenstelling van de bodem alle instanties weten te overtuigen van die noodzaak’.

Op meer plaatsen neemt het droomboek satiriese vormen aan. Uitgesproken satiries is een recenter boek van Konwicki - Modern droomboek is van 1963 - de roman De kleine apocalyps (vorig jaar in vertaling uitgekomen bij Bert Bakker), over de zelfverbranding van een schrijver op de zoveelste nationale feestdag van Polen, wanneer de hoge poolse en russiese autoriteiten het Gebouw van de Partij verlaten. Maar ook in deze roman speelt de droom een belangrijke rol: ‘Ja, die eigendunk van anderen overmant me, demobiliseert me, teistert me als een ziekte. Iedereen is ergens wel tevreden met de plaats die het lot en de keten van zijn genen hem hebben aangewezen. Ze zullen netjes doen wat de Grote Entropie hun opdraagt. Maar ik ben kwaad op mijn lot, op mijn beperkingen, op Onze Lieve Heer. Ik verlang naar iets dat ik niet kan krijgen. Ik droom van iets dat niet zal zijn.’ De droom van het verzet wordt dus meer gevoed door afschuw van het verleden en zijn vervolg in het heden dan door vrome wensen.

28 juli 1982