Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 128]

Schaken met steden

Italo Calvino, De onzichtbare steden. Uit het italiaans vertaald door Henny Vlot. (Bert Bakker)

Het tijdstip waarop Kublai Kan, keizer der Tartaren, zich in zijn paleis door Marco Polo de steden laat beschrijven die de Venetiaan op zijn reizen bezocht zou hebben, is een histories verzadigingspunt: de Kan is heerser over een immens rijk en houdt, na al zijn veroveringen, prakties niets meer te wensen over. ‘(...) het is het wanhopige moment waarop wij ontdekken dat dit rijk, dat ons het toppunt van alle wonderen had toegeschenen, een lichaam in ontbinding is zonder einde of vorm (...) Alleen in de verslagen van Marco Polo lukte het Kublai Kan, door de tot instorting gedoemde muurmassa's en torens heen, het fijne netwerk te onderscheiden van een structuur, zo ragfijn dat zij ontsnapte aan de beet van de termieten.’ Tussen de heerser die alles bezit behalve inzicht in het waarom van alles en de verteller die niets het zijne kan noemen maar alles gezien heeft en in zijn fantastiese beschrijvingen eindeloos op de reële beelden kan voortborduren, wordt een gedachtenspel opgezet waaruit iets ongekends te voorschijn komt: een stad, een reeks van steden, die zich als een ongrijpbaar patroon aftekent in de beschrijving van (aspekten van) werkelijke steden uit heden, verleden en toekomst. ‘“Reis jij om je verleden opnieuw te beleven?” was op dit punt de vraag van de Kan, die ook zo geformuleerd had kunnen worden: “Reis je om je toekomst terug te vinden?” En het antwoord van Marco: “Wat elders is is een spiegel in het negatieve. Een reiziger herkent het weinige dat van hem is door het vele te ontdekken dat hij niet gehad heeft en nooit zal hebben.”’ De Kan is geen reiziger; hij zetelt in het centrum van zijn bezittingen, die hij voor het merendeel niet eens kent.

Daar Polo de oosterse talen niet spreekt, drukt hij zich aanvankelijk uit met behulp van gebaren, sprongen, kreten, of met voorwerpen die

[p. 129]

een soort emblemen worden. Deze blijven, als elementen van een beeldraadsel, ook de basisgegevens wanneer de twee gesprekspartners elkaar wel verstaan. De gesproken taal voldoet echter zo weinig, dat ze mettertijd een gebarentaal ontwikkelen of nog slechts zwijgend, in gedachten, met elkaar kommuniceren. ‘Geen taal zonder bedrog’, heet het in De subtiele steden 3, later (in De steden en de tekens 5) subtiel, niet zonder verregaande konsekwenties, gewijzigd in de konklusie: ‘De leugen ligt niet in het verhaal, zij ligt in de dingen’. De illusoire identiteit van woorden en dingen, van stad en beschrijving, is een belangrijk thema in het boek.

Vijfenvijftig steden vertelt Marco Polo. Deze vertelde steden heeft Calvino volgens een vernuftig systeem aaneengeschakeld. De kursieve gedeelten, waarin de Kan en Marco Polo als twee spelers tegenover elkaar staan, openen en besluiten de negen hoofdstukken. De vijfenvijftig steden die beschreven worden - in het eerste en laatste hoofdstuk tien, in de andere telkens vijf - bestaan uit elf groepen waarin steeds één aspekt centraal staat: de steden en de herinnering, de steden en het verlangen, de steden en de tekens, de subtiele steden, de steden en de uitwisselingen, de steden en de ogen, de steden en de naam, de steden en de doden, de steden en de hemel, de kontinue steden, de verborgen steden. Van elke groep worden vijf voorbeelden gegeven, volgens een weefsysteem dat op domino lijkt: begonnen met de herinnering, het verlangen en de tekens eindigt de textuur met de verweving van kontinue en verborgen steden. Elke beschrijving beslaat ongeveer één pagina. Dat alles vormt een kombinatorium met een duizelingwekkend aantal variatiemogelijkheden en betekenissen - elke stad is, afhankelijk van de blik, wens, belang van de inwoner of reiziger, een andere kombinatie, en sommige steden geven evenzovele beelden te zien als er verschillende inwoners zijn. Niet toevallig wordt een vergelijking gemaakt met het schaakspel: iedere vertelde stad een partij, en net als bij schaken hoeft men niet alle variaties gespeeld of uitgedacht te hebben om het spel in principe te beheersen.

‘Kublai Kan had gemerkt dat de steden van Marco Polo op elkaar leken, alsof de overgang van de ene stad naar de andere geen reis inhield maar een elementswisseling. Uitgaande van elke stad die Marco beschreef, namen nu de gedachten van de Grote Kan een vlucht; eerst haalde hij de stad stukje voor stukje uit elkaar, dan bouwde hij haar weer op een andere manier op door ingrediënten te vervangen, ze te verplaatsen, ze om te draaien. Intussen ging Marco door met het verslag van zijn reis, maar de keizer luisterde niet meer

[p. 130]

naar hem en onderbrak hem: “Van nu af aan zal ik de steden beschrijven en jij moet nagaan of ze bestaan en of ze zijn zoals ik ze bedacht heb. (...)” “Sire, je was elders met je gedachten. Ik was je net over deze stad aan het vertellen toen je me onderbrak.”’ Het denken en zelfs het voorstellingsvermogen van de veroveraar is aan banden gelegd door de grenzen en inhoud van zijn bezit, hoe onmetelijk dat ook moge zijn. De vorst is als het ware een stuk - ook al is dat de koning - in zijn eigen spel, niet wetend wat de inzet en wat de uitslag is. Polo daarentegen reist in een rijk van de vrijheid, de wereld van eindeloze mogelijkheden, of die nu bestaan uit louter fantasieën of een nieuwe kombinatie vormen van bestaande elementen. In feite doet het er niet toe of hij de steden die hij beschrijft werkelijk gezien heeft of niet, hun werkelijkheidsgehalte is dat hij zich die steden kan voorstellen. In de figuren van de Kan en Marco Polo, en vooral in de wisselwerking tussen beiden, werkt Calvino een visie op de geschiedenis uit - vrijwel nergens expliciet, zoals hij ook in andere boeken te werk gaat, met science fictionparabels of ingenieuze fantastiese vertellingen.

Na het hiervoor geciteerde misverstand tussen de veroveraar en de ontdekkingsreiziger zet Polo andermaal de bedoeling van zijn reisverhaal uiteen: ‘van het aantal voorstelbare steden moet je die steden uitsluiten waarvan de elementen zich opstapelen zonder een draad die ze verbindt, zonder een interne regel, een perspektief, een verhaal. Met steden is het als met dromen: van alles wat je je kunt voorstellen kun je dromen maar ook de meest onverwachte droom is een rebus die een verlangen verbergt, ofwel het omgekeerde ervan, een angst. Steden, net als dromen, zijn opgebouwd uit verlangens en angsten, ook al is de draad van hun verhaal geheim, zijn hun regels absurd, de perspectieven bedriegelijk, en verbergt iedere zaak een andere zaak.’ In een later gesprek verduidelijkt hij het doel van zijn onderzoek nog eens: ‘door de sporen van geluk te bestuderen die nog hier en daar te zien zijn, meet ik er de ellende aan af. Als je wilt weten hoe duister het om je heen is, moet je je blik instellen op de zwakke lichtjes in de verte.’ Zelfs als het om steden uit het verleden gaat, voortijdig afgebroken dromen, zijn het in verhouding tot de reëel bestaande stad utopiese beelden. Goed beschouwd zijn alle beschrijvingen van vreemde steden omcirkelingen van de afwezige stad, Polo's eigen stad (Venetië), oftewel van het Heden, de onzichtbare stad bij uitstek.

De Kan heeft een droom gerealiseerd. Het realiseren van een droom is echter tevens het begin van een einde, een vertrek zonder

[p. 131]

terugkeer. En het einde van de reis die de Kan Marco Polo wil laten ondernemen is het echte heden. ‘Of, de wolk bleef hangen als hij nog maar net tussen hun lippen vandaan was gekomen, dicht en traag, en verwees naar een ander visioen: de uitlaatgassen die boven de daken van de wereldsteden blijven hangen, een ondoorzichtige rook die niet optrekt, een kap van giftige dampen die drukt op de geasfalteerde straten. Niet de vluchtige nevels van de herinnering en niet de droge transparantie, maar het gloeien van opgebrande levens dat een korst vormt op de steden, een spons volgezogen met levend materiaal dat niet meer stroomt, een kluwen van verleden heden toekomst die het bestaan blokkeert, verkalkt in de illusie van beweging: dit vind je aan het eind van je reis.’ Dat visioen - een projektie van de Kan, voor de hedendaagse lezer inmiddels werkelijkheid - wordt in het eerste bericht over een van De continue steden uitgebeeld in de stad Leonia, de zich permanent ontlastende stad. ‘Waar de vuilnismannen elke dag hun lading heenbrengen, vraagt niemand zich af: buiten de stad, dat zeker; maar elk jaar breidt de stad zich verder uit, en moeten de vuilnishopen meer achteruit wijken; de hoeveelheid afval wordt steeds ontzagwekkender en de vuilnishopen worden steeds hoger, vormen plateau's, beslaan een steeds wijdere omtrek. Daar komt nog bij dat hoe meer de kunst van Leonia uitmunt in het fabriceren van nieuwe materialen, des te beter de substantie van het afval wordt, en weerstand biedt aan de tijd, de elementen, rottingsprocessen en verbrandingen. Een fort van onverwoestbare resten omringt Leonia, en aan alle kanten steekt het boven de stad uit als een bergmassief. Dit is het resultaat: hoe meer spullen Leonia uitbraakt, des te meer hoopt zij ervan op; de schubben van haar verleden smelten aaneen tot een kuras dat niet afgedaan kan worden; door zich elke dag te vernieuwen behoudt de stad zichzelf geheel in haar enige definitieve vorm: die van het afval van gisteren dat zich ophoopt op het afval van eergisteren en van al haar dagen en lustra.’

Zelfs de Kan moet op het eind vaststellen dat ‘Alles nutteloos (is) als de laatste aanlegplaats slechts de helse stad kan zijn, en dáár zuigt de stroom ons toch uiteindelijk naar toe, in een steeds nauwer wordende spiraal.’ Waarop Polo antwoordt, en dat is tevens de slotzin van het boek: ‘De hel van de levenden is niet iets wat zal zijn; als er een is, dan is het de hel die hier al is, de hel die wij dag in dag uit bewonen, die we vormen door onze samenleving. Er zijn twee manieren om er niet onder te lijden. De eerste valt velen makkelijk: de hel aanvaarden en er deel van gaan uitmaken tot je op het punt

[p. 132]

bent gekomen dat je hem niet meer ziet. De tweede is riskant en vereist ononderbroken aandacht en studie: zoeken en weten te herkennen wie en wat er, te midden van de hel, geen hel is, dat laten voortduren, en er ruimte aan geven.’

Dat laatste betoogt Polo met zijn ‘atlas van verschillen’ en het is waarschijnlijk ook het program van Calvino. De konkreetheid van zijn stadsbeelden maakt het boek evenwel tot meer dan alleen een ideeënroman. Wat dat betreft, en in meer opzichten, doet zijn benadering aan die van Borges denken - de werkelijkheid is voor Calvino in elk geval evenmin vanzelfsprekend en eenduidig.

10 februari 1982