Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 124]

We beginnen opnieuw, we geven niet op

Lars Gustafsson, De dood van een imker. Uit het zweeds (1978) vertaald door J. Bernlef. (Peter van der Velden)

Lente 1975, plaats van handeling: Noord-Västmansland. Wanneer de sneeuw begint te smelten ontdekt Lars Lennert Westin, bijgenaamd De Wezel, negenendertig jaar oud, voortijdig gepensioneerd onderwijzer, dat hij nog vóór de herfst zal sterven aan de kanker die zich vanuit zijn milt uitzaait. Hoe hij die tijd en zichzelf beleeft tonen zijn aantekeningen in verschillende notitieboekjes, waarvan sommige overigens al van jaren terug dateren. ‘De stem die jullie vanaf nu te horen krijgen is de zijne, niet die van mij en daarom neem ik hier afscheid van jullie’, zo besluit de verteller zijn voorwoord, geschreven in oktober 1974 in de Rio Grande, op een moment dat de schrijver over zichzelf opmerkt: ‘Het is gek. Ik heb niet het gevoel nog erg veel zieleleven te bezitten. Binnen in mij is het volkomen helder, rustig en leeg.’ En hij spreekt de lezer toe: ‘Beste lezer, zeldzame lezer. We beginnen opnieuw. Wij geven niet op. We beginnen aan het vijfde en laatste van de vijf verhalen.’ Hiermee is de cyklus van vijf romans bedoeld die Gustafsson publiceerde onder de titel De scheuren in de muur en waarvan De dood van een imker het laatste deel vormt.

In deze cyklus heeft Gustafsson, zelf eveneens in 1936 in Västmansland geboren, willen onderzoeken welke verschuivingen en breuken zich hebben voorgedaan in de periode eind jaren zestig begin jaren zeventig. Autobiografies van opzet en vertelvorm, traceert de romanserie, telkens vanuit een ander perspektief, breuklijnen tussen het zoeken naar geluk en gebrekkige realisaties daarvan, zowel in het individuele als in het maatschappelijke leven. Autobiografies is zijn projekt vooral doordat daarin de intellektueel onderwerp is; Gustafsson noemt zichzelf ook uitdrukkelijk een intellektueel van beroep. In een briefwisseling met Jan Myrdal, in 1974 verschenen

[p. 125]

onder de titel De onnodige tegenwoordige tijd, is hij expliciet op de positie van de moderne intellektueel ingegaan. In de eerste roman, Meneer Gustafsson zelf uit 1971, stelt hij zichzelf voor in het jaar 1969, bezig met zijn ‘treurarbeid’, in een poging zijn angst te overwinnen, moed puttend uit maatschappelijke bewegingen die sinds 1967, zoals hij zegt, weer een tweegesprek mogelijk maken tussen droom en werkelijkheid. Wol (1973) gaat over een wiskundeleraar in de provincie. In Familiefeest (1975) is de hoofdpersoon een ekonoom die als lid van een regeringskommissie voor milieubescherming er achter komt dat in het geheim proeven gaande zijn met bakteriologiese wapens en tenslotte besluit zijn ontdekking openbaar te maken. Sigismund (1976) is een roman die bestaat uit velerlei reizen in de tijd, in de fantasie en in herinneringen. De dood van een imker is een skeptiese nabeschouwing van deze serie verkenningen, op de grens van een wereld waarin het individu zit opgesloten. De enige scheuren in de muur worden gevormd door vermoedens van het andere, bewaard gebleven in kinderdromen, fantasieën (herhaaldelijk maakt Gustafsson gebruik van science fiction-elementen) en natuur- en liefdesbelevingen.

Als men onder een aktuele geschiedenisroman niet simpel een feitenrelaas verstaat, laat Gustafsson zien hoe literatuur, door ervaringen tot uitdrukking te brengen (en niet zomaar belevenissen weer te geven), wel degelijk op eigentijdse ontwikkelingen kan reageren.

We beginnen opnieuw, we geven niet op: deze zin, die ook al in eerdere delen van de cyklus voorkomt, is in De dood van een imker het hoofdmotief geworden. Met die spreuk spreekt iemand zichzelf moed in om door te gaan, al is het tegen beter weten in, of juist tegen beter weten in, of sterker nog: het is de enige zingeving van het beter weten. De laatste keer dat de imker die zin uitspreekt laat hij er op volgen: ‘Mijn taak tijdens de dagen, weken of in het ergste geval maanden die het nog kan duren, bestaat erin een groot en duidelijk NEE te zijn.’

De ex-onderwijzer die alleen woont, slechts vergezeld van zijn hond, en leeft van de opbrengst van zijn bijen, heeft eigenlijk al afscheid genomen voordat de laatste lijdensgeschiedenis begint. Wanneer hij van het ziekenhuis de uitslag van het onderzoek krijgt gooit hij de brief ongeopend weg zodat hij nog een soort hoop overhoudt, enige bewegingsruimte om de hele zaak op zijn eigen schouders te nemen. ‘Ik zal alleen moeten strijden en mijn eigen dood moeten verdienen.’ De pijn - waarvoor geen woorden bestaan

[p. 126]

zodat ze volstrekt persoonlijk (of onpersoonlijk) blijft, hoewel toch ieder mens meent te weten wat pijn is - brengt hem tot ongekend heldere inzichten. Ze geeft hem opnieuw een lichaam, hij is pijn; maar juist dat maakt hem tot een vreemde voor zichzelf, omdat het lichaam al het andere, de anderen is. Naarmate hij verder door de pijn overweldigd wordt, ziet hij steeds meer zijn ik verdwijnen, althans de voorstelling die hij ervan had, de ervaring van een omlijnde en geordende persoon die alleen bestaat dank zij de zekerheid dat het ik er morgen ook zal zijn. De pijn vernietigt de illusies omtrent een ik, dat nog slechts een leeg punt in de taal is. De pijnbeleving maakt hem (voor het eerst) werkelijk, zoals hij zelf schrijft, en ‘dat is afschuwelijk’; wanneer hij echt geworden is, betekent dat tevens zijn verdwijning. In een wereld waarin woord en ding samenvallen bestaat de leugen niet meer. Maar het leven is zonder leugens niet mogelijk, zoals de terugblik van de imker op zijn huwelijk laat zien.

Gustafsson, die van huis uit filosoof en linguïst is - vorig jaar verscheen zijn proefschrift Taal en leugen waarin hij drie onorthodoxe taalfilosofen behandelt (Nietzsche, Mauthner, Johnson) - weet in zijn verhalen, soms vrijwel ongemerkt, belangrijke theoretiese kwesties mee te laten spelen, zo ze al niet de voornaamste drijfveren van zijn vertellingen vormen. Taal is in deze roman een essentieel onderwerp, daar het immers gaat om de benadering van het ongekende: het ‘ik’, dat een zinloos woord is en, als laatste toevluchtsoord voor een verpletterende werkelijkheid, een zwart gat is, te vergelijken met de pupil van het oog of het zwart tussen de planeten, een raadsel dat met raadsels wordt opgelost.

Als de imker zijn einde met open ogen tegemoet gaat, zichzelf als het ware zelf oplost, gebeurt dat vanuit een hopeloze hoop, zoals hij ook een troosteloze troost vindt in het landschap van zijn jeugd: ‘Het is eigenaardig, maar altijd wanneer ik troost nodig heb, geen vluchtige, lichte maar een diepe troost, een troost die zegt dat niets zal verbeteren en je je toch getroost moet voelen - dan denk ik opnieuw aan die streek.’

Na de romancyklus heeft Gustafsson dit jaar een bundel verhalen gepubliceerd, Verhalen van gelukkige mensen (vrijwel het hele werk van Gustafsson is in het duits vertaald, ook deze bundel). Daarin gaat het om gelukzoekers, zij het dat geluk niet de vervulling van een wens is maar iets wat men mist en blijft najagen, een gelukloos geluk. Op dat punt is de bundel eerder een voortzetting dan een kontrapunt van de cyklus, zoals Gustafsson de verhalen zelf heeft betiteld.

Was mich nicht umbringt, macht mich stärker - een uitspraak van

[p. 127]

Nietzsche die als titel van een van de tien verhalen is gebruikt (in het laatste verhaal treedt Nietzsche trouwens zelf op, van de pijn verlost door zijn waanzin) - is een spreuk die herhaaldelijk in De dood van een imker voorkomt. Als we handelen om handelingen te rechtvaardigen die we al verricht hebben, zoals in een van de verhalen gezegd wordt, een cynies maar naar te vrezen valt al te waar oordeel over de menselijke dadendrang, is dit wellicht de enige hoop die overblijft, dubieus zolang de daadkracht stekeblind blijft. Tot dat inzicht komt de imker, een helderheid die hem zelf herinnert aan de egocentriese helderheid van de knapenleeftijd, al evenzeer een overgangstijd. Met zijn roman over de pijn, het opgaan van een ik in de anonimiteit, en het bewustzijn dat zich van illusies ontdoet om nee-zeggend opnieuw te beginnen, wanneer men de dood nog een nieuw begin mag noemen, heeft Gustafsson zijn beeld gevormd van de overgangstijd van de jaren zestig/zeventig. Het zou interessant zijn om hierna Het eigenlijke relaas van de heer Arenander te (her)lezen, de roman die Gustafsson in 1966 publiceerde, op het tijdstip dat voor hem een breuk betekende. Die roman is in 1975 in het nederlands verschenen. Verder is van Gustafssons werk, dat inmiddels uit een dertigtal boeken bestaat in alle mogelijke genres, behalve proza en poëzie in Raster alleen een bundeling van zeventien gedichten vertaald (bij uitgeverij Journal): Het vaderland onder de aarde.

9 december 1981