Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 101]

Sophie's leugens

William Styron, Sophie's keuze. Uit het amerikaans (1976) vertaald door Wim Dielemans. (L.J. Veen)

De roman Sophie's keuze van de amerikaanse schrijver William Styron (1925) is omvangrijk, maar niet bijzonder gekompliceerd. Het boek is opgebouwd rond drie personen; als hun wegen elkaar kort na de oorlog kruisen is dat eerst en vooral een treffen tussen drie verschillende kulturen. De verbindende figuur is Stingo, een jonge aankomende schrijver van tweeëntwintig, afkomstig uit het donkere Zuiden en nog maar pas in New York. Het is 1947. In het pension in Brooklyn waar hij zijn intrek neemt en dat wordt bevolkt door joden, ontmoet hij een kurieus stel. Zijn eerste kennismaking vindt plaats wanneer hij vlak boven zijn hoofd een luidruchtige vrijpartij moet aanhoren en onmiddellijk daarna getuige is van een dolzinnige scheld- en vechtpartij. Daarmee is tevens de relatie tussen Nathan en Sophie, de twee andere hoofdpersonen, gekenschetst: een en al euforie, onderbroken door waanzinnige scènes die het gevolg zijn van plotselinge, volkomen onverklaarbare woede- en jaloezieaanvallen van Nathan. Deze is rond de dertig, joods uiteraard, werkzaam op een laboratorium als bioloog, iemand die op alle mogelijke gebieden thuis lijkt te zijn, humoristies, sensibel, en meer dan praatlustig - een waterval van verhalen, grappen, invallen, theorieën. Zijn opgewonden gedrag, zo blijkt later, is voor een deel het gevolg van druggebruik, in die tijd nog iets betrekkelijk nieuws. Sophie is een Poolse, tweeëndertig jaar oud, pas in Amerika zodat ze nog alle moeite heeft met de taal, wonder boven wonder levend Auschwitz uitgekomen, maar allerminst heelhuids. Het tweetal wordt weldra zeer belangrijk voor de jonge Stingo: Nathan als een bewonderde oudere broer, Sophie als al even onbereikbaar droombeeld. In feite is hij op beiden verliefd. Er groeit iets moois tussen hun drieën, of liever, dat had het kunnen worden. De toenadering doet echter een andere, heel wat

[p. 102]

minder idylliese geschiedenis herleven. De roman behelst een soort psychodrama, door de schrijver - blijkens de jaartallen van dezelfde leeftijd als Stingo - dertig jaar later te boek gesteld.

Nathan en Stingo zijn bekende figuren uit de amerikaanse literatuur: de joodse intellektueel, de bronstige adolescent, de jonge schrijver, de zuiderling in het brutale New York enzovoort - ze maken deel uit van dezelfde familie als de figuren van Malamud, Roth, Bellow, Wolfe, Faulkner, Salinger, Vonnegut, om maar enkele namen te noemen. Ik weet niet of het welbewust zo is gebeurd, maar bij Styron wordt hun rol overgeplant in een ander stuk (waardoor tevens kommentaar wordt geleverd op de gebruikelijke bezetting). Anders gezegd, hun typies amerikaanse rol spelen ze op een veel breder, histories toneel - als gevolg van het optreden van een minder bekend personage, Sophie Zawistowska. Zij is in de meest letterlijke zin een Fremdkörper in het Amerika van 1947, waar het grote publiek bitter weinig weet van wat er in Europa is gebeurd en nog steeds gelooft dat er vooral oorlog gevoerd werd tegen griezelige aziatiese spleetogen, een Amerika ook waar de intellektuele jeugd full-time bezig lijkt met psychoanalyse en seksualiteit. Tussen de bedrijven door geeft Styron daarvan enkele zeer plastiese staaltjes, waarvoor de seksueel uitgehongerde Stingo hem alle gelegenheid biedt.

Stingo is de eerste die van Sophie haar oorlogsverhaal te horen krijgt, zoals het ergens heet ‘een aria van nimmer eindigende droefenis’. Maar belangrijk is vooral hoe dat verhaal gedoseerd wordt: zij begint met leugens of halve waarheden, verzint op een moment van bezinning nieuwe leugens, en die leugens vormen het eigenlijke verhaal. Zij liegt niet omdat ze per se de waarheid wil verdonkeremanen maar veel meer uit zelfbescherming: als een aktieve vorm van vergeten. Er is ook geen waarheid in strikte zin, geen ware feiten die onthuld moeten worden; het gaat om belevenissen die ze niet heeft kunnen bevatten, laat staan verwerken. Met elke leugen die ze opgeeft raakt er een volgende korst los en komt er iets zeer pijnlijks bloot. Sophie's verwarde geschiedenis is ook niet op te lossen. Als dochter van een germanofiele poolse hoogleraar in de rechten heeft ze meegemaakt hoe haar vader, gekultiveerd intellektueel als geen ander, al ver voor de oorlog het programma van de Endlösung van de joden op schrift stelde. Wat antisemitisme betreft deden veel Polen niet onder voor de Duitsers, met dit verschil evenwel dat voor de Duitsers de ‘polak’, hoe pro-duits ook, minstens een even gehaat ongedierte was als de ‘smous’. Deze ironie was er

[p. 103]

debet aan dat de vader, evenals haar al niet minder rabiaat antisemitiese echtgenoot, zijn einde vond in Sachsenhausen. Zijzelf kwam wegens vleessmokkel in Auschwitz terecht. Door een gril van het lot - omdat ze duits kon stenograferen - bleef ze gespaard en kwam ze in het huis van kampkommandant Höss terecht. In dat kamp raakte ze haar twee kinderen kwijt, ondanks een beschamende poging om Höss te verleiden en op die manier zichzelf of haar zoontje te redden; daar raakte ze haar tanden kwijt, haar gezondheid, haar geloof, en definitief haar gemoedsrust en gevoel.

Zoals gezegd wordt deze hele geschiedenis van verdringingen, vervormingen en herbeleving van herinneringen door Styron - en in de roman door de dertig jaar ouder geworden Stingo - dertig jaar later ‘opgehaald’. Die tijdsafstand is essentieel, omdat hetgeen Sophie toentertijd vertelde pas kan worden naverteld nadat de schrijver eerst de historiese achtergronden heeft bestudeerd. Dat is meer dan een kunstgreep. Alleen langs indirekte weg, door via dokumentatie en reflektie afstand te nemen en tegelijk nader op de verschijnselen in te gaan, is er greep op een dergelijke onbegrijpelijke werkelijkheid als Auschwitz te krijgen, en ook dan maar ten dele. Eén ding wordt door het boek duidelijk gemaakt - iets wat Sophie, bevangen als zij was door een overweldigende realiteit die haar bevattingsvermogen overbelastte, niet kon begrijpen, ofschoon haar eigen verhaal daarvoor alle gegevens verstrekt: dat de barbaarsheid niet de oorzaak van jodenvervolging en koncentratiekamp is geweest, maar omgekeerd een gevolg was van een volstrekt normale geestes- en gedragshouding. Een houding die gepersonifieerd werd in figuren als de keurige, plichtsgetrouwe Höss en haar vader. Geen wonder dat Sophie haar ervaringen niet meer in een onschuldige normaliteit kan oplossen of saneren - het lot had haar immers in aanraking gebracht met de opperste hygiëne, de meest absolute ordehandhaving. Dat is één problematiek die door de herinneringstechniek van Styron grijpbaar wordt gemaakt.

Een ander aspekt is de slavernij. Via de jonge Stingo en zijn zuidelijke afkomst als histories amerikaans probleem ingebracht - hij is bezig aan een roman over het Zuiden en gefascineerd door Nat Turner, een opstandige slaaf uit het midden van de vorige eeuw (over wie Styron een beroemde roman heeft geschreven: De bekentenissen van Nat Turner) - wordt de slavernij via Sophie van de andere kant belicht, de keerzijde ervan: de slaafsheid, de onderwerping, het ‘genot’ van het op leven en dood overgeleverd zijn, eerst aan haar vader, daarna aan Höss. Die serviliteit bezorgt haar een komplex van

[p. 104]

schuld en schaamte; ze is daarin echter te ver weggezakt om er nog ooit uit te kunnen komen. Nathan herhaalt in zekere zin de geschiedenis: ze levert zich volledig aan hem uit, en dat uitgerekend aan de persoon die - als jood, maar minstens evenzeer als lucide-gestoord intellekt (hij blijkt ook geen bioloog te zijn maar een gek, zij het een geniale gek, die vele inrichtingen met goed gevolg doorlopen heeft) - precies haar zwakke plek weet op te sporen. In zijn uitzinnigheid beschuldigt hij haar, het slachtoffer, van kollaboratie. Zoals voor haarzelf de leugen een onmisbare waarheid is, is zijn waarheid in feite een leugen. Sophie heeft namelijk nooit kunnen kiezen. Als ze het kamp binnenkomt mag ze kiezen, welke van haar twee kinderen zij regelrecht het gas in laat gaan, een keuze tussen één of allebei. Toen ze daarvóór gevraagd werd het verzet te helpen, weigerde ze omwille van haar kinderen - al evenmin een keuze. Ook de leugen is geen keuze, omdat het gaat tussen kwaad of erger. En wanneer ze op het eind van het boek Stingo, met wie ze op weg is naar een nieuw bestaan in het Zuiden, beiden op de vlucht voor de moordlustige Nathan, verlaat en halverwege halsoverkop naar Nathan terugkeert, is dat zelfs geen keuze voor de dood (Nathan en Sophie plegen samen zelfmoord), maar legt zij zich neer bij het onontkomelijke: ze kan de vrijheid niet aan omdat ze eens en voor al slachtoffer gebleven is, slachtoffer van het kamp, slachtoffer van de gedachtenwereld van haar vader.

Zo gelezen - als een amerikaanse konfrontatie met het probleem Auschwitz - is deze roman van Styron wel degelijk een zeer gekompliceerd boek.

29 april 1981