Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 97]

Ziektegeschiedenis van het land Chaos

Jens Bjørneboe, Het ogenblik van de vrijheid. Het Heiligenberg-manuscript. Uit het noors vertaald en van een nawoord voorzien door Gerard Cruys. (Meulenhoff, Scandinavië-reeks)

Hoewel het vaak voor de hogeschool van de leeskunst doorgaat, is niets zo vervelend als een verhaal te moeten lezen in het besef dat alles, elk woord voor iets anders staat. De roman Het ogenblik van de vrijheid van de noorse schrijver Jens Bjørneboe zou op die manier al na tien bladzijden onleesbaar zijn. In Heiligenberg, een stadje in een alpendal, heeft een man van zesenveertig, van geboorte Noor, zich na vele omzwervingen door de hele wereld gevestigd als gerechtsbode. Hij weet niet hoe hij daar terecht is gekomen, kent zijn eigen naam niet, schrijft in het net de protokollen over die hij gedurende vijftien jaar heeft bijgehouden, bestemd voor een werk in twaalf delen over de Geschiedenis van de Bestialiteit. Voor de duidelijkheid zeg ik het maar even: dit alpendal is niet de wereld, de gerechtsbode is niet het (slechte) geweten van de mensheid. Evenmin is de gerechtsbode zomaar een projektie van de auteur, ook al is de levensloop van hoofdpersoon en schrijver vrijwel gelijk: oorlogstijd in Stockholm, daarna verblijf in Duitsland, Frankrijk en Italië, dezelfde preokkupaties en leeftijd, en zo meer. Het ogenblik van de vrijheid dat de hoofdpersoon als gerechtsbode in Heiligenberg beleeft ligt qua datum na het schrijven van de roman - dat geeft te denken. Het ogenblik van de vrijheid, verschenen in 1966, is het eerste deel van een trilogie over de geschiedenis van de bestialiteit! In 1976 maakte Bjørneboe (1920), die als dichter, toneelschrijver, romancier en essayist vanuit een uitgesproken radikaal politiek standpunt geopereerd had, zelf een einde aan zijn leven, geen noodzakelijke maar wel een logiese gevolgtrekking uit de zienswijze waarvan de titel ‘Het ogenblik van de vrijheid’ een lapidaire formulering is.

De titel geeft wellicht uitleg aan de letterlijke betekenis die gehecht

[p. 98]

moet worden aan het feit dat de romanfiguur gerechtsbode is. Hij was dat al van jongs af aan, op alle nivo's - nu is het zijn roeping én beroep: deelnemen aan een proces dat dagelijks te zien geeft hoe onrecht wordt gehandhaafd, daarvan getuige zijn zonder er zelf aan deel te nemen. Een eindfase: ‘Jarenlang had ik het onrecht opgezocht om eraan gewend te raken, het te verdragen. Daarin bestond het hele geheim van mijn tactiek: onvrijheid en onrecht te verdragen.’ Of het een houdbare toestand is valt te bezien. In elk geval heeft Bjørneboe's hoofdfiguur dit stadium van onthechting bereikt: het ogenblik van de vrijheid, iets wat de uitkomst is van ‘het uur (of het ogenblik) der waarheid’. De uitdrukking is ontleend aan het stieregevecht; ‘el momento de la veritad’ breekt aan wanneer het spel is afgelopen. Een dergelijk breekpunt doet zich ook in de rechtszaal voor ‘met dezelfde schoonheid en precisie (...) als in de arena - wanneer de veroordeelde afgemaakt moet worden. In de rechtszaal is alles oorlog wat de klok slaat.’ Ontegenzeggelijk een existentialisties gegeven - de vrijheid als keuze - maar Bjørneboe vermijdt het, zich te beperken tot óf het individuele óf het zogenaamd algemeen menselijke. Vrijheid is zoals waarheid steeds een ambivalente term, omdat ze met geschiedenis te maken heeft en in het bijzonder met de kontradiktie tussen individueel en kollektief bestaan. Voor de individuele persoon is ‘vrijheid (...) dat je geen maatstaf buiten je eigen bewustzijn hebt en alle verantwoording zelf draagt. Vrijheid is dat je nooit meer geholpen kunt worden’ (in een therapeutiese samenleving een ketterij natuurlijk). In een andere orde van grootte is het omgekeerde het geval: ‘De macht zegt van zichzelf dat zij de vrijheid is - omdat de vrijheid bestaat in het besef dat er niets anders opzit dan dat je je aan de macht onderwerpt.’ Vrijheid neem je - in de roman: je wordt een vreemde voor jezelf, het is een herwaardering van alle normen, op eigen verantwoording. Dat houdt het risiko van misbruik in zodra een groep meent namens de mensheid te spreken, zoals de nationaal-socialisten.

In dat verband biedt Duitsland de schrijver van de protokollen voor een geschiedenis van de bestialiteit het materiaal bij uitstek. Duitsland, het land van de niet te verzadigen vraatzucht dat, aldus Bjørneboe, de derde wereldoorlog won toen de nieuwe Mark (in 1948) het levenslicht aanschouwde. De romanfiguur was daarvan getuige. Germanië is het land waar hij telkens naar terugkeert, voorwerp van haat en liefde, model van de moderne wereld: ‘Wanneer je de wereld neemt en daar alle leugen van afschilt, dan ziet die er zo uit: Berlijn. De stenen stad. De stad van ruïnes. De oorlog heeft ons zo

[p. 99]

achtergelaten. We zijn haast geen stap verder gekomen. Als je de leugen wegneemt, dan staan we waar we staan. Het mag vreemd klinken, maar de erkenning van deze waarheid over de wereld gaf mij het eerste gevoel van vrijheid dat ik in jaren heb gehad.’ Op wereldschaal heeft die vrijheid een navrante keerzijde: ‘Er heerste nu een totale vrede, met name in die twee steden (in Japan, 1945, jfv). Het leed was echter geschied, en vele mensen begrepen dat de beertjes van nu af aan totaal nieuwe en ongekende mogelijkheden hadden om elkaar schade te berokkenen; geen enkele vorm van vernietiging was nu nog ondenkbaar: het ogenblik van de vrijheid was gekomen.’ Degene die de vrijheid kiest heeft een vlijmscherp mes in de hand: hij snijdt daarmee alles af wat raad, hulp en steun kan geven, hij is alleen, oog in oog met de dood. Wanneer echter de macht deze zelfde vrijheid usurpeert wordt de mens met een perverse ‘vrijheid’ gekonfronteerd, met een verstikkende tautologie.

Zo samengevat en geciteerd mag de levensvisie die de titel van de roman aanduidt abstrakt klinken, het knappe van Bjørneboe is evenwel dat zijn levensgeschiedenis geen vrijblijvende kultuurpessimistiese prediking oplevert noch een psychiatries geval uit vele. Een ziektegeschiedenis is het zeker, maar dan wel een waarvan niemand kan beweren dat hij er part noch deel aan heeft. Ziek was de hoofdpersoon zolang hij meende dat zijn depressies tekenen van een persoonlijke stoornis waren. Tien jaar lijdt hij eraan, drie jaren daarvan bracht hij door in een auto door Europa reizend met enkel wat boeken als bagage, logerend in hoerenhotels, permanent drinkend, en vechtend tegen geheugenverlies. De gaten in zijn geheugen zijn wonden. Wanneer de ervaringen het bewustzijn overbelasten, wanneer er een overdosis aan identiteit is (dat wil zeggen aan identifikatie met de gebeurtenissen in de wereld) slaan de zekeringen door en kan alleen verdringing hem redden. Een ander woord daarvoor is vergeten, of uitstellen, uit angst voor de vrijheid de beslissing uitstellen om hier en nu een eind te maken aan de intellektuele onderwerping en de geestelijke vernedering, aan de zonde tegen de Heilige Geest, zoals hij dat deel van zijn leven kenmerkt waarin hij nog niet wilde erkennen dat niet hijzelf maar de wereld ziek en vergiftigd was. Met het schrijven van protokollen vult hij de gaten in zijn herinnering. Het eerste protokol handelt over de mediese experimenten in nazi-Duitsland, het tiende en laatste protokol over het strafrecht (over beide onderwerpen schreef Bjørneboe inderdaad ook zelf een boek, respektievelijk in 1952 en 1960).

[p. 100]

‘Natuurlijk weet ik dat het onmogelijk is alles te beschrijven, en dat alles vlucht is; mijn zesenveertig jaar hebben mij zo'n grenzeloze hoeveelheid ervaringen opgeleverd dat zelfs met mijn geperforeerde bewustzijn en mijn verminkte bloedende geheugen een beschrijving van mijn herinneringen-bestand geen boeken maar bibliotheken zou vullen. Nog tien jaar - en mijn kennis van de wereld zal zo ontzettend zijn dat die alleen maar tot vernietiging kan leiden.’ Hij schrijft zichzelf gezond, dat wil zeggen: hij maakt zichzelf gevoelloos - dat is het ogenblik van de vrijheid, een uiterst wankel evenwicht. Een zeer dubbelzinnige genezing dus. Even dubbelzinnig als de lach die hij van renaissancistiese tekenaars van martelingen (Leonardo, Callot) leert: ‘lachen betekent afstand. Omgekeerd: waar de lach ontbreekt, begint de waanzin’. Dit is een lach die niets met blijdschap van doen heeft, het is de bijtende lach van het sarkasme dat een systeem vormt om niet door gevoel overmeesterd te worden wanneer iemand gedwongen wordt getuige te zijn van bestialiteit. Het is een lachende gerechtsbode die in het alpendal dezelfde wrede geschiedenis aan het werk ziet als overal elders. De bevrijding van zichzelf, van de zogeheten eigen identiteit (opgelegd door anderen) moet hij bekopen met de dood, zij het dat de schade in de roman nog beperkt blijft tot een filosofiese zelfmoord.

Ik besef dat het voorgaande slechts een zwakke afspiegeling is van het boek, alleen het trajekt is aangeduid van de reis door het land Chaos oftewel Lemurië (land van de halfapen). Daarmee is allerminst recht gedaan aan het vermogen van Bjørneboe om soms in enkele pagina's een vergezicht in de geschiedenis open te leggen: aan de hand van een kampbewaarder die na de oorlog met behulp van een voedselpakket van vroegere gevangenen uit Noorwegen de grondslag weet te leggen voor een giganties bezit, wordt Duitslands naoorlogse ontwikkeling gekenschetst; een berekening van het gewicht aan exkrementen en lijken van degenen die in Verdun gevallen zijn stoffeert een verhandeling over landschappen, kunst en geschiedenis.

Ik gebruikte het woord sarkasme om de houding aan te duiden van iemand die toekijkt, (nog) niet weg kan en smadelijk lacht. Dat kenmerkte waarschijnlijk ook de schrijver van Het ogenblik van de vrijheid, die schreef met een inzet zoals men maar zelden tegenkomt - en meestal met een slechte afloop.

22 oktober 1980