Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 92]

Een schrijver aan het front en de schrijftafel

Viktor Sjklovski, Sentimentele reis. Vertaald en van een nawoord voorzien door Charles B. Timmer. (De Arbeiderspers)

Sentimentele reis verscheen voor het eerst in 1923 in Berlijn. Nadat Sjklovski in april 1922 over het ijs naar Finland was gevlucht - om te ontkomen aan arrestatie vanwege zijn gedrag tijdens de burgeroorlog - leefde hij zowat een jaar als balling in Berlijn tot hem, op voorspraak van Majakovski en Gorki, in 1923 amnestie werd verleend. Zijn berlijnse tijd heeft hij verwerkt in het eveneens in 1923 verschenen boekje Zoo of brieven niet over liefde (vorig jaar bij Van Oorschot verschenen in de reeks Russische Miniaturen). Op ironiese wijze hanteert hij daarin de briefvorm - brieven geschreven aan (en enkele door) Elsa Triolet, in het boek overigens een gefingeerde figuur, die hem verbiedt over de liefde te spreken, met als gevolg dat hij over niets anders schrijft, zij het met veel omwegen. In feite is Zoo het vervolg op Sentimentele reis. In het ‘Eerste voorwoord bij de vierde druk’ van Zoo, uit 1964, typeert hij de reis als volgt: ‘Een man loopt alleen over het ijs; mist omhult hem. Hij meent dat hij rechtuit loopt. De wind verdrijft de mist: de man wordt zijn doel gewaar, ziet zijn voetstappen. Het blijkt nu, dat hij op drijfijs staat en dat de schots een draai heeft gemaakt: alle voetsporen lopen door elkaar - de man is verdwaald.’ Zelfverzekerdheid, zelfkritiek en twijfel zijn bij Sjklovski in één persoon verenigd. Hij is een zoeker die, hoeveel hij ook vindt, altijd nieuwsgierig blijft, dat maakt het karakter van zijn werk uit.

Sjklovski was in 1923 dertig jaar oud en had al een heel leven achter de rug: meerdere boeken geschreven, in 1914 de OPOJAZ (Vereniging voor de studie van poëtische taal) opgericht, waaruit de beweging van het Russies Formalisme zou ontstaan; en hij was in de oorlog geweest. In het eerste deel van Sentimentele reis, Revolutie en Front, in 1919 in Petersburg geschreven, verhaalt hij de

[p. 93]

gebeurtenissen en belevenissen van het eerste revolutiejaar. In het tweede deel, De Schrijftafel, vertelt hij over zijn bezigheden in Zuid-Rusland tegen het einde van de burgeroorlog, zijn leven in Petrograd (de koude hongerwinter van 1919/1920) en de tijd tot mei 1922, toen hij in Finland met het schrijven van dit deel begon.

Het begin van De Schrijftafel is karakteristiek: ‘Ik ben op 20 mei 1922 met schrijven begonnen, in Raivola (Finland). Natuurlijk heb ik er geen spijt van dat ik vrouwen heb gekust, dat ik heb gegeten, dat ik de zon heb gezien; spijt heb ik van mijn poging de dingen een andere richting te geven, terwijl alles in hetzelfde spoor bleef doorlopen. Het spijt me nu dat ik in Galicië gevochten heb, dat ik me in Petersburg met pantserwagens heb afgegeven, dat ik aan de Dnepr heb gevochten. Ik heb er niets door veranderd. En zo zit ik hier dus aan het raam naar de lente te kijken die aan mijn oog voorbijtrekt zonder me te vragen wat voor weer ze mij morgen zal brengen, die aan toestemming van mijn kant geen behoefte heeft, misschien omdat ik uit den vreemde kom - en ik bedenk dat ik ook de revolutie net zo aan mij voorbij had moeten laten gaan. Wanneer je als een steen valt, moet je niet denken; als je denkt moet je niet vallen. Ik heb twee ambachten door elkaar gehaald. De oorzaken die mij in beweging hebben gezet lagen buiten mij. De oorzaken die anderen in beweging brachten lagen buiten hen. Ik ben niet meer dan een vallende steen. Een steen die in zijn val tegelijk een lantaarn kan aansteken om hem in zijn val bij te lichten.’

De twee bezigheden die elkaar dwarsboomden worden door de titels van de twee delen aangeduid. Anders dan men zou verwachten, zijn het niet de oorlog en het schrijven die onverenigbaar zijn, want in de meest barre omstandigheden heeft Sjklovski theoreties en literair werk geschreven, soms van een allure alsof de hele wereld uit niets dan kunst bestond. De spanning is van een andere orde. Enerzijds is er de geschiedenis die als een grote stroom alles en iedereen meesleurt, anderzijds is er het individu dat in zijn eigengereidheid meent de geschiedenis te kunnen veranderen en dan moet konstateren: ‘Ik ben een vallende steen, een professor aan het Instituut voor Kunstgeschiedenis, grondvester van de Russische school van de formele (of morfologische) methode. Ik was hier als een naald zonder draad, dwars door de stof gestoken zonder een spoor achter te laten.’ Het gaat hier niet zomaar om de nietigheid van het individuele bestaan in vergelijking met de geschiedenis. Waar Sjklovski op doelt is de vervalsing die optreedt zodra iemand er aanspraak op maakt ‘de’ geschiedenis te vertegenwoordigen, een

[p. 94]

illusie waaraan hij ook zelf geleden heeft. Zijn verzet betreft de geschiedvervalsing die hij aan het werk ziet: het maken van geschiedenis ten koste van mensen. Hij heeft het zelf meegemaakt, helaas niet alleen als toeschouwer. In 1917 bevindt hij zich als politiek kommissaris in Perzië. Al gauw moet hij vaststellen dat hij de leiding heeft over een bezettingsleger in een gekoloniseerd land. Hij probeert pogroms tegen te houden, ziet om zich heen verwoestingen, plunderingen en bij bosjes stervende mensen (Koerden) en stuurt een telegram naar Rusland waarin hij ‘uit naam van de revolutie en menslievendheid’ terugtrekking van de troepen eist. Hij noemt het zelf naïef en komies, maar weet dat hij gelijk heeft. Dan noteert hij: ‘Ten onrechte denken wij dat we in de politiek zo pienter en zo vooruitziend zijn. Wanneer wij in plaats van te pogen geschiedenis te maken gewoon zouden proberen ons voor de aparte gebeurtenissen, waaruit de geschiedenis is samengesteld, verantwoordelijk te beschouwen, dan zou wat er te voorschijn kwam wellicht niet zo belachelijk zijn, Het gaat er niet om geschiedenis te willen maken, maar een biografie (...)’

Tweehonderd pagina's oftewel drie jaar verder schrijft hij over de bolsjewieken: ‘Ik ben afgedwaald, maar alles wat de mens organiseert ligt buiten hemzelf. Hij is zelf een snijpunt van krachten. Je kunt een volk organiseren. De bolsjewieken geloofden dat het materiaal er niet op aan kwam; belangrijk was de vormgeving; zij waren bereid om de dag van vandaag te verspelen, om biografieën te verspelen alleen om de historische inzet te winnen. Zij wilden alles organiseren, zij wilden ervoor zorgen dat de zon volgens een vast schema opkwam en onderging en dat het weer op de kanselarij werd gemaakt. Het anarchisme van het leven, zijn onderbewustzijn, het feit dat een boom het beste weet hoe hij groeien moet - dit is iets dat zij niet kunnen bevatten.’ Dat alles is minder door fatalisme ingegeven dan het lijkt. Sjklovski is allesbehalve een tegenstander van de revolutie en het kommunisme. Herhaaldelijk stelt hij in het eerste deel vast, nog vóór oktober 1917, dat de revolutie onvermijdelijk was omdat het oude regiem geen enkele levensvatbaarheid meer bezat. Hij kon dat met eigen ogen konstateren; als instrukteur in een pantserdivisie, dagelijks verkerend met chauffeurs en monteurs, wist hij maar al te goed wat er in het leger omging. De latere sovjetmacht was voor hem een feit dat hij niet zou ontkennen. Zelf noemt hij onnozelheid als reden waarom hij voor de mensjewieken koos, voornamelijk omdat hij bij die partij kennissen had. Maar zo onnozel is hij niet, want hij ziet haarscherp wat er vervolgens gebeurt. Zijn kritiek leidt hij niet

[p. 95]

af uit een idee of een politieke overtuiging maar uit zijn gevoel voor de reële komplexiteit van ontwikkelingen. Zijn kritiek is gericht op het door de wet voorschrijven van een idee, de bolsjewieken ziet hij als gelovigen. ‘De bolsjewieken zijn in een toen reeds door en door verziekt Rusland op het toneel verschenen, maar zij waren niet neutraal, nee, zij zijn opgetreden als een bijzonder soort organiserende bacillen, alleen van een andere wereld, met andere dimensies. Het was als het organiseren van een staat van vissen en vogels met als grondslag het systeem van dubbele boekhouding.’ Soms wordt hij zelf voor een bolsjewiek aangezien omdat hij, als prakties ingesteld iemand, het met mensen die hun vak verstaan altijd goed kan vinden.

Opvallend is dat ondanks alle sarkasme en ironie de toon van Sjklovski nooit rabiaat wordt. Hij is geen antikommunist van het type dat nederlandse slavisten als een homunculus in elkaar hebben geflanst. Hij is een revolutionair die oog heeft voor de vele ongelijktijdigheden en tegenstrijdigheden van een sociale beweging en dat ontwikkelingsproces niet wil laten platwalsen uit naam van een totaliserende idee. Zijn voornaamste argument ontleent hij aan eigen ervaring: de gebeurtenissen van de revolutie en de burgeroorlog zijn niet ongestraft onder één noemer te brengen, er is niet één verhaal. Er is een biografie, een geschiedschrijving, die gemaakt moet worden met behulp van een lek geheugen en gebrekkige middelen. De gaten heeft hij niet willen dichten; van zijn kleine oorlog heeft hij niet de oorlog willen maken. Dat is ook te zien aan zijn manier van schrijven, hekties als de tijd waarin hij schreef, van alinea naar alinea verspringend in tijd en onderwerp. Een zoekende stijl die bij zijn politieke houding past: ‘En ik blijk niet in staat te zijn geweest al het zonderlinge dat ik in Rusland heb aanschouwd samen te voegen of in onderling verband te brengen. (...) Het leven stroomt voort in brokstukken die aan verschillende systemen toebehoren. Alleen het pak dat wij dragen verbindt de aparte levensmomenten, niet ons lichaam. Het bewustzijn werpt zijn schijnsel op een streep van onderling slechts door licht verbonden losse fragmenten, zoals een projector een stuk van een wolk verlicht, of de zee, of een stuk strand, een bos, zonder zich om etnografische grenzen te bekommeren. Maar waanzin is systematisch; in de slaap hangt alles met alles samen. En zo sta ik hier nu met de scherven van mijn leven voor het samenhangend bewustzijn der communisten. Maar ook mijn leven is een samenhangend geheel door zijn waanzin, ik weet alleen niet hoe die heet.’

[p. 96]

Sjklovski's leven en werk is een en al improvisatie geweest, in alles wat hij deed reageerde hij op veranderde omstandigheden. Als jong theoretikus wilde hij een literatuurtheorie ontwikkelen die aansloot bij het werk van de futuristen, zelf al een reaktie op het heersende subjektivisties impressionisme. Zijn theorie was geen gesloten stelsel, maar een - vaak haastig en hypotheties - essayisme. Evenmin lijkt mij zijn betrekken van sociologiese inzichten bij de formalistiese kunsttheorie louter te zijn ingegeven door een opportunistiese tegemoetkoming aan de propagandisten van het socialisties realisme - iets wat nogal eens beweerd wordt. In de polemiek met degenen die louter levensbeschouwelijk over kunst oordeelden is door de Formalisten sterk het aksent op de vormaspekten gelegd. Maar dat hun opvattingen een louter eskapistiese l'art pour l'art-houding uitdrukten is een oordeel louter gebaseerd op onwil, onwetendheid en kwaadaardigheid, een oordeel trouwens met hardhandige politieke konsekwenties. Sentimentele reis - een wel zeer weinig sentimentele reis overigens, de titel verwijst naar de door Sjklovski bewonderde Laurence Sterne - laat goed zien in wat voor omstandigheden iemand als Sjklovski met literaire theorie bezig was: terwijl het huis gesloopt werd om althans één kamer te kunnen verwarmen, levend van gekookte snijbiet of lindebladeren, misschien alleen maar in leven blijvend omdat hij de kunst had. ‘Indien ik ooit op een onbewoond eiland terecht was gekomen, zou ik geen Robinson zijn geworden, maar een aap; dit placht mijn vrouw over mij te zeggen en een juistere opmerking over mij is me nooit ter ore gekomen. Ik ging onder de ontberingen niet al te zeer gebukt. Ik versta de kunst mij te laten voortdrijven, te veranderen, zelfs tot ijs en tot stoom te worden, mij overal bij aan te passen.’ Dank zij die houding is hij de oorlog en de daarop volgende burgeroorlog doorgekomen, heeft hij ook het stalinisme overleefd, zonder zichzelf ooit te verloochenen. En de ironie wil - een ironie die Sjklovski zelf wellicht zeer zou appreciëren - dat aan degenen die vandaag de dag op zinnige wijze een marxistiese benadering van kunst willen uitwerken de formalistiese literatuurtheorie van Sjklovski en anderen oneindig veel meer te bieden heeft dan de esthetika die zijn tegenstanders tot wetboek hebben willen maken.

8 oktober 1980