Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 88]

Hopeloze verhalen over hoop die deed leven en sterven

Tadeusz Borowski, Hierheen naar de gaskamer, dames en heren. Uit het pools vertaald door Lisetta Stembor. Met een nawoord van Jan Kott. (De Arbeiderspers)

‘(...) er komt een volkomen onbegrijpelijke woede in me op tegen die mensen, omdat ik door hen hier moet zijn. Ik heb helemaal geen medelijden met ze, dat ze naar de gaskamer gaan. Voor mij mag de aarde ze allemaal verzwelgen. Ik zou ze met m'n vuisten te lijf willen gaan. Dat is toch zeker pathologisch, ik kan het niet begrijpen.’ Hier is geen SS-man aan het woord, evenmin een Kapo, maar een poolse gevangene van het kamp Auschwitz. Hij heeft ‘geluk’ gehad: toen hij in 1943 - tegelijk met zijn vriendin - in het kamp aankwam, werd er sinds enkele weken geen Ariër meer vergast; bovendien is hij Vorarbeiter geworden, met alle privileges vandien. De woede is een rechtstreeks gevolg van het niet-begrijpen - omdat ze niet op de kampbeulen kan worden gekoeld, wordt ze afgereageerd op medegevangenen, bij voorkeur de allerzwaksten en degenen die zich, blijmoedig, versuft of met ziende ogen blind als schapen naar de slachtbank laten leiden.

In het (titel)verhaal, waaruit ik zojuist citeerde, komen de transporten aan op het rustieke perron van Auschwitz; de verteller maakt deel uit van een kommando gevangenen dat de nieuwkomers moet uitkleden. Een waar overslagbedrijf. Hoe gruwelijk ook, voor de gevangenen die tot het kommando behoren is het een buitenkansje om aan schoenen en kleren te komen, en zich vol te vreten met de etenswaren die de treinreizigers bij zich hebben in de verwachting hier een nieuw leven te beginnen. Over dat nieuwe leven wordt door de ervaren kampbewoners menige zieke grap gemaakt. Wat dat betreft is het niet verwonderlijk dat de verhalen bij verschijnen, in 1946, amoreel genoemd werden. Misschien waren ze te vroeg; voor Borowski na drie jaar koncentratiekamp zeer zeker eeuwen te laat.

[p. 89]

De verhalen uit deze bundel - die in 1964 voor het eerst in het nederlands verscheen onder de titel Stenen wereld - zijn afkomstig uit twee bundels, Afscheid van Maria en Stenen wereld, respektievelijk uit 1947 en 1948. Toen voor Borowski de wereldoorlog voorbij was, was hij vierentwintig. Na zes jaar politiek aktivisme, journalistiek werk, poëzie, buitenlandse reizen, maakte hij in 1951 eigenhandig een einde aan zijn leven, door gas. Een daad die niet minder tot de ironie van het noodlot behoorde als de vele voorbeelden die hij er in zijn verhalen van gaf, zoals bijvoorbeeld de verplegerskursus waarvoor hij was uitgekozen (Bij ons in Auschwitz): ‘Wij (...) moeten het aantal sterfgevallen in het kamp verminderen en het moreel der gevangenen verheffen.’ In Stenen wereld, een reeks korte schetsen van het kampleven, de overgangstijd in een amerikaans kamp en de naoorlogse periode, geeft hij een voorafspiegeling van wat hem als overlevende te wachten stond: niets, een onwrikbare stenen wereld die hem niet meer toestaat echt van iets te genieten omdat de oorlog zijn gevoel heeft gedood. Hooguit rest hem nog een fantasiewereld, niet anders dan in het kamp, die echter onvoldoende is wanneer ze de realiteit moet vervangen.

‘Want de levenden hebben altijd gelijk tegenover de doden’ - dat is geen ethiese stelling, maar een konstatering die onvermijdelijk dubbelzinnig is wanneer ze wordt uitgesproken door een overlevende. Over de overlevenden in het kamp zegt hij: ‘allemaal leven we van wat zij meebrengen’, het is gruwelijk maar waar, want overleven is vechten, zich de wet van het kamp eigen maken: bewegen, de zwakken wegschuiven om aan schoenen, eieren en een bak soep te komen. Eten is macht. Om te overleven moet je minstens even slecht zijn als het kamp. Ergens vertelt Borowski hoe hij samen met een aantal kollega's her en der in het kamp daken legt. Het gebeurt niet op bevel, niet uit medelijden, niet uit solidariteit, maar uitsluitend voor geld en voedsel. Waar mensen minder dan dingen geworden zijn telt nog alleen het meest abstrakte en tevens meest konkrete ding: geld - men koopt zijn leven. Borowski laat een alledaags systeem zien in monsterlijke gedaante: het machtssysteem. Eenmaal in werking gesteld als onderdeel van de enorme nationaal-socialistiese machinerie, draait het vernietigingssysteem van een kamp als Auschwitz verder op eigen kracht, omdat het gebaseerd is op samenwerking van gevangenen met bewakers. Borowski schrijft niet over slachtoffers, ook nauwelijks over de beroepsmoordenaars of sadisten, hij schrijft over het vernietigende overlevingsmechanisme,

[p. 90]

over de kampwetten dus: het uitvoeren van de macht door de veroordeelden, de bewustzijnsvernauwing en het bedrog.

Wat Borowski's bericht van een overlevende onderscheidt van vele andere ooggetuigeverslagen, is de onverbiddelijke weigering om zichzelf te (laten) bedriegen, overigens zonder dat in werkelijkheid echt te hebben kunnen verhinderen, want hij was een overlevende, dat wil - in zijn geest uitgedrukt - zeggen: een kannibaal. Hij beschrijft het bedrog dat hij aan den lijve ondervindt, heel letterlijk: het grootste bedrog is het zelfbedrog van de fysieke drang tot zelfbehoud (zonder dat er nog een zelf is), de hoop tegen beter weten in, die hij gewaar wordt in een verzelfstandiging van fysieke funkties. Die tegenstelling speelt voortdurend een belangrijke rol: iemand die rationeel de dood overtroeft, door hem te negeren, en die door het optimisme van zijn lichaam verraden wordt - die lafheid en sterkte van het lichaam heeft Borowski goed weten uit te beelden. De opstand van het lichaam is de drijfveer om te overleven en tevens een verloochening van het rationele inzicht. ‘Wij hebben niet geleerd de hoop op te geven en daarom sterven wij in het gas.’

Aan dit harde oordeel waag ik een ander paradoxaal oordeel toe te voegen: wat de verteller na afloop van de oorlog van het krematorium bevrijdt, is zijn wraakzucht. Voor zover die hemzelf betreft is het een verzet achteraf tegen de medeplichtigheid van het overlevende lichaam met de dood. Je kunt Borowski's verhalen cynies noemen, maar alleen als niet het cynisme bedoeld wordt van iemand die enigerlei waarde te verdedigen meent te hebben en ook niet de cyniese resignatie, maar eerder cynisme als zelfverloochening, het cynisme dat maar één hoop kent, zoals Benjamin het heeft uitgedrukt: de hoop der hopelozen. Zoiets moet ook Borowski voor ogen hebben gestaan, vandaar zijn galgenhumor, zijn sarkasme, zijn weigering van medelijden en zelfbeklag.

In het verhaal Mensen, die gingen worden op een gegeven moment de aantallen genoemd die door de schoorstenen gaan. Duizenden trekken langs twee wegen naar de oven. Een oude man stopt, laat in de greppel zijn broek zakken en dribbelt vervolgens de anderen achterna. ‘Men glimlacht geamuseerd wanneer men iemand ziet die zo'n haast heeft om in de gaskamer te komen.’ Dat mag grof klinken - uit de koker van iemand van een latere generatie zou het opgevat kunnen worden als epateren -, drie jaar kampervaring geeft Borowski het recht om grof te zijn. Autentieke beleving is een dubieus kriterium, indien gebruikt als alibi voor het onverwerkte van de beleving en als dwang tot kritiekloos meeleven. Borowski is zich

[p. 91]

dat terdege bewust geweest, het is zelfs zijn voornaamste thema. Snerend heeft hij het in Stenen wereld over een Kapo die ‘zich hartstochtelijk verdiepte in allerlei sentimentele nonsens, als ik hem er maar van kon overtuigen dat ik het zelf had meegemaakt’. Ook voor de overlevenden in de kampen was wat zij meemaakten niet te vatten, zodat bedrog onontbeerlijk was. Voor de Duitsers was dat eenvoudig, ze geloofden dat hun woorden werkelijkheid waren - Arbeit macht frei. Ze konden dat geloven zolang ze de macht hadden om die fiktie in stand te houden. De anderen hadden tegenover de overweldigende realiteit van de industriële massamoord slechts de keuze tussen ontkenning of verkleining van de werkelijkheid, omdat het een werkelijkheid is die zulke proporties heeft aangenomen dat het individuele bewustzijn haar niet echt kan vatten, laat staan haar in een beschrijving recht doen. ‘De mens bezit maar een beperkt gamma reacties op diepe gevoelens en heftige hartstochten. Hij drukt ze net zo uit als kleine, gewone reflexen. Hij gebruikt er dezelfde eenvoudige woorden voor.’ Met deze waarneming treft Borowski een essentieel psychies mechanisme, dat enerzijds overleven mogelijk maakt en anderzijds het noodzakelijke begrip verhindert.

De afstand tussen direkte beleving en een ervaring die de dimensie van kollektieve gebeurtenissen verwerkt is des te groter, omdat daarvoor nauwelijks adekwate uitdrukkingsmiddelen bestaan. De meeste konventionele literaire middelen zijn daarvoor niet erg geschikt. Borowski heeft zich dit toen al gerealiseerd. Daarom komen we over hem persoonlijk ook weinig details te weten (‘Ik zag ook een meisje (dat eens mijn meisje was) vol zweren en met een kaal hoofd, maar dat is een privé-aangelegenheid’, zegt hij terloops ongeveer aan het eind van het boek), over zijn inzet voor een onmogelijke waarheid daarentegen des te meer. Met dat bewustzijn kan hij een burokratiese industriële werkelijkheid van een miljoenenproduktie aan vergaste en verbrande lijken ter plekke alleen perplex ondergaan: ‘Ik liep terug en schopte de bal het veld in. Tussen twee corners in waren er achter mijn rug drieduizend mensen vergast.’

7 mei 1980