Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 79]

Overaanpassing als ontsnapping

Robert Walser, Fritz Kocher z'n opstellen. Vertaald door Jeroen Brouwers. Geïllustreerd door Karl Walser. (De Arbeiderspers)

‘Ik kwam toen en toen ter wereld, werd daar en daar opgevoed, ging naar behoren naar school, ben dat en dat en heet zo en zo en denk niet veel. Geslachtshalve ben ik een man, staatshalve een goede burger en van stand behoor ik tot de betere kringen. Ik ben een net, stil en fatsoenlijk lid van de menselijke maatschappij, een zogenaamde goede burger, drink graag mijn glas bier in alle redelijkheid en denk niet veel. Voor de hand ligt dat ik graag goed eet, en evenzo ligt het voor de hand dat ideeën mij vreemd zijn. Scherp nadenken is mij geheel vreemd, en daarom ben ik een goede burger, want een goede burger denkt niet veel. Een goede burger eet zijn eten, en daarmee basta!’ Aldus begint Robert Walser een korte prozatekst uit 1917 waarin hij zichzelf ironies rangschikt onder de goede burgers die het denken en de last der verantwoordelijkheid liever aan ‘vooraanstaande besturende hoofden’ overlaten. In nagenoeg alle werk van Walser is de held de kleine man, of dat nu iemand is die zichzelf willens en wetens klein maakt of iemand die klein gehouden dan wel gekleineerd wordt. In elk geval gaat het om een echte held, met alle toegedichte stralende eigenschappen van de romantiese held uit de negentiende-eeuwse literatuur, zij het dat de held verkast is naar de bedompte wereld van het kantoor. Walser is een van de eersten geweest die over het witteboordenproletariaat heeft geschreven; het was zijn eigen milieu.

Op veertienjarige leeftijd kwam hij in de leer bij een bank in het zwitserse Biel. Na een mislukte poging om toneelspeler te worden zouden nog vele baantjes volgen, op kantoor of als huisknecht. Na zijn eerste publikaties verhuisde hij naar Berlijn, waar hij tussen 1905 en 1913 drie romans publiceerde (Geschwister Tanner in 1907, Der Gehülfe in 1908, Jakob von Gunten in 1909), plus een geweldige

[p. 80]

hoeveelheid korte prozaschetsen die in alle mogelijke kranten verschenen en daarna in enkele bundels werden uitgegeven.

Verschillende romanmanuskripten zijn - door slordige uitgevers - zoekgeraakt en het dagelijkse stukwerk (ook als schrijver was Walser een ware klerk) verdween in kranten en tijdschriften. Deze produktie hield aan tot Walser in 1929, op aanwijzing van zijn zuster, in een inrichting terechtkwam. De eerste drie jaar schreef hij door. Nadat hij - definitief - in een andere inrichting werd ondergebracht schreef hij geen letter meer. Hij zou zich, tot hij in 1956 op een wandeling stierf, als een volmaakt aangepaste gekkenhuisbewoner gedragen, vermomd als anonymus. In gesprekken met Carl Seelig, die zich gedurende tientallen jaren over Walser en zijn werk ontfermde, heeft hij te kennen gegeven dat zijn zwijgen als schrijver in de eerste plaats een weigering inhield: ‘Het is onzinnig en bot om van mij te vergen dat ik in de inrichting nog verder schrijf. De enige grond waarop een schrijver kan produceren is vrijheid.’ Vijftig jaar nadien is het nauwelijks meer te vatten dat iemand als Walser op zulke luttele aanwijzingen als die van enkele vrouwen in zijn omgeving kon worden opgesloten. Een pikant detail is, dat tot Walsers opname besloten werd door Walter Morgenthaler, een psychiater die niet lang daarvoor een van de eerste monografieën over een geestesziek kunstenaar (Wölfli) had gepubliceerd. Walser als psychies gestoorde - dit zou een indikatie voor het toenmalige onbegrip kunnen zijn - beantwoordde aan het beeld dat menigeen van zijn literaire werk had: onsamenhangend gezwets van een warhoofd.

Decennia lang is hij in de literatuur als kuriositeit behandeld, alleen op waarde geschat door enkele andere auteurs als Kafka, Musil, Benjamin. Tot voor kort was hij enkel een schrijvers-schrijver, van grote invloed op menig duitse schrijver (Thomas Bernhard bijvoorbeeld) maar een onbekende voor het grotere publiek. In die situatie lijkt sinds enkele jaren verandering te komen, mede door de uitgave van het verzameld werk in twaalf delen (bij Suhrkamp) en goedkope herdrukken van afzonderlijke romans en prozabundels. In Nederland werd voor het eerst werk van hem vertaald door Hans Bakx die in Raster (nr. 8, 1978) een selektie van korte teksten presenteerde. En nu is dan Walsers eerste bundel vertaald, bestaande uit Fritz Kocher z 'n opstellen en drie andere teksten: De Commies, Een schilder en Het bos. De bundel is misschien niet geheel representatief voor Walsers oeuvre, hij bevat wel diverse ingrediënten van het latere werk.

[p. 81]

In de inleiding bij de schoolopstellen wordt als schrijver ervan een jongen opgevoerd die kort nadat hij de school verliet gestorven is. Stilisties verplaatst Walser zich in de rol van een wijsneuzige scholier die, onder het schrijven voortdurend de onderwijzer naar de ogen ziend, zijn zegje doet over dingen des levens als De mens, Vriendschap, Armoede, De school, De natuur, Het beroep, Het Vaderland. Een opstel over Het Schoolopstel bijvoorbeeld begint zo: ‘Een opstel moet netjes en met leesbare letters worden geschreven. Alleen de slechte opstelschrijver vergeet, om zich op de duidelijkheid zowel van gedachten als van letters toe te leggen. Men denke eerst, voordat men schrijft.’ En zo gaat het verder, de scholier schrijft neer wat hij denkt dat de meester graag hoort of wat deze al eens eerder heeft gedebiteerd. De pedanterie van de leerling is een echo van schoolmeesterswijsheid, dat maakt de opstellen zo grotesk. Juist omdat het om rollenproza gaat is de stijl erg belangrijk. In dat opzicht zit de vertaling er nogal eens naast: in plaats van een modelleerling is er vaak opeens een brutale vlerk aan het woord. De vertaler vindt de juiste toon wél in het verhaal over de in romantiese dromen zwelgende schilder die te gast is bij een kunstlievende gravin en geëxalteerd lucht geeft aan de verscheurdheid van Kunst en Leven, respektievelijk Liefde. Zijn weergave van het precieuze proza van Walser in de andere teksten laat echter veel te wensen over. Dat raakt de inhoud.

De scholier die met zoveel overtuiging alle mogelijke klichees te berde brengt is geen buitenstaander in de zin van een ordeverstoorder. Zoals vrijwel alle personages bij Walser is hij overaangepast, inschikkelijk op het slaafse af, verheerlijkt hij gezag en orde, en praat hij zijn superieuren op een masochistiese manier naar de mond. Neem deze zinnen uit een opstel over Vriendschap: ‘Een edelmoedig mens heeft alleen edelmoedige mensen tot vriend, en edelmoedige vrienden zeggen het tegen iemand als ze ons niet meer kunnen waarderen. Ware vriendschap is bijgevolg een leerschool voor een mooi en voornaam karakter.’ Walsers figuren zijn zó overgelukkig, tot in hun grootste ongeluk, zó intevreden met hun miserabele bestaan, zó tegemoetkomend, dat het ronduit griezelig wordt. ‘Onze staatsvorm is de republiek. Wij mogen doen wat we willen. Wij gedragen ons zo ongedwongen als het ons belieft. Wij hoeven voor onze daden aan niemand verantwoording af te leggen dan aan onszelf en dat is onze trots. Onze enige eer bestaat uit de grens die wijzelf om onze handelingen trekken (in het duits staat er: Onze eer is de enige grens die wij aan onze handelingen stellen, jfv.). Andere staten

[p. 82]

kijken met verwondering naar ons, dat wij onszelf kunnen besturen. Wij zijn van niemand afhankelijk dan van ons verstand en onze eerlijke overtuiging, waardoor wij ons gaarne laten bevelen en leiden.’

Iemand die zoiets echt meent is staatsgevaarlijk. Maar nergens krijgt de lezer een teken dat de schrijver niet zou menen wat hij zegt. Ook niet in de serie schetsen over de figuur van de kommies. Deze wordt opgehemeld als de grootste held, met als belangrijkste eigenschappen dat hij ordentelijk is, vlijtig, inschikkelijk, tevreden, rustig, proper en in het bezit van een vlotte pen. De redaktie van de krant waarin de tekst verscheen voelde indertijd voldoende nattigheid om een voetnoot te plaatsen waarin deze opmerking voorkomt: ‘Het feit dat de jonge schrijver, aan wie wij deze bijdrage te danken hebben, zelf tot de koopmansstand behoort, neemt iedere verdenking weg dat bepaalde baldadige passages, waar spot en ironie vrij spel krijgen, boosaardig bedoeld zouden kunnen zijn.’ Argwaan als zou de naïviteit gespeeld zijn is inderdaad niet op zijn plaats. Walser geeft niet van buitenaf een beeld van de employee, hij schildert de dromen van een kantoorbediende over zijn bestaan omdat alleen zulke dromen dat bestaan draaglijk maken. Misschien werkt dát verwarrend, misschien bezorgt die rol van de dagdroom schrik. De permanente euforie in Walsers werk - niet anders dan de lustbeleving van de schrijver bij het onvermoeibaar als guirlandes aaneenrijgen van zinnen, een praatlust die soms lijkt op praatziekte - is geen bedrog, zeer zeker niet, maar ze is wel bedrieglijk, omdat in deze teksten de wens de vader van élke gedachte wordt. Walsers figuren praten, doen en denken zoals ze hopen dat de wereld is; ze blijven dóórpraten en naar de volgende teleurstelling rennen om niet ter plekke in een diep gat weg te zakken. Daarom moet het ongerijmde rijmen, moeten heterogene zinnen met elkaar praten, omdat de held van het verhaal alleen zólang nog grond onder de voeten heeft. In die zin is hetgeen Walser geschreven heeft oppervlakkig te noemen, uit principe: malen om niet vermalen te worden. Of, zoals de kommies aan zijn moeder schrijft: ‘Het is goed dat de mens in staat is om te vergeten. Ik herinner me het liefst goede en mooie uren, vriendelijke en welwillende gezichten, zo verheug ik me altijd dubbel en tienvoudig. Vreugde schijnt mij het belangrijkste en kostbaarste en het meest de moeite waard om in je herinnering te bewaren. Wat let me dus, het droevige zo snel mogelijk te vergeten? Ik heb het liefst dat er heel veel werk moet worden gedaan. Zodra ik moet gaan zitten lanterfanten word ik mismoedig en treurig. Dan begin ik te piekeren, en van piekeren zonder zin en doel word je treurig.’

[p. 83]

Zodra de kommies niet meer tot zelfbegoocheling in staat is, is hij verloren. Als door een kier laat Walser tussen de rozige schilderingen van het kantoorleven zien wat er van de kommies als romanheld overblijft wanneer hij werkloos wordt: ‘Een commies, zolang hij in betrekking is, is een halve heer; zonder betrekking zakt hij weg tot een onhandige, overtollige, schandelijke nietsnut. (...) Hongerende kommiezen zijn een van de verschrikkelijkste verschijnselen. Hongerende arbeiders zijn lang niet zo verschrikkelijk. Arbeiders kunnen ergens anders altijd weer een bezigheid vinden, commiezen nooit, tenminste niet in ons land.’

23 januari 1980