Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 75]

Een taalonderzoeker als geheim agent

K. Schippers, Bewijsmateriaal. (Querido)

Allereerst lijkt de (eerste) roman van K. Schippers bewijsmateriaal te leveren voor zijn eigen poëties program - zoals uitgevoerd in bundels als Verplaatste tafels, De Waarheid als De Koe, Een vis zwemt uit zijn taalgebied, Een klok en profil; een program dat met de woorden van Bewijsmateriaal als volgt te omschrijven valt: ‘Een schaar, een potlood, een ladder? Elk voorwerp bespiedde ik geïsoleerd in zijn vorm, onafhankelijk van zijn beproefde en vanzelfsprekende eigenschappen. De objecten waren zelfstandig geworden. (...) Wat ik al die jaren voor een potlood hield, was een zaak van vertrouwen en niet van feiten. (...) Alleen deze conclusie was een apart rapport waard. Als deze gegevens werden begrepen, volgde een ongeloof in het bestaan van elk instrument, hoe nuttig het ook was.’ Je zou de roman een proces-verbaal kunnen noemen van wat er gebeurt, inklusief de verkeersongevallen, in de waarneming van de werkelijkheid die in belangrijke mate gedikteerd wordt door de taal.

In de roman wordt het bewijsmateriaal bijeengebracht door iemand - later in het boek spottend voorgesteld als een éénoog met bolhoed - die zich de vraag heeft laten ontvallen ‘Weegt een papier met een potloodstreep erop zwaarder dan een blanco papier?’ en daarop door de autoriteiten van een land waar het funktionalisme hoogste wet is wordt ingehuurd om voorwerpen en onderlinge verhoudingen te bestuderen. Teneinde een teveel aan verbeelding, dat het produktieproces zou kunnen verstoren, bij voorbaat uit te schakelen moet hij alle denkbare betekenissen van dingen, dat wil zeggen hun niet-funktionele mogelijkheden inventariseren. IJverig zet hij zich aan zijn taak en de bewijzen stapelen zich op; alles wat vertrouwd lijkt, alle vanzelfsprekendheden blijken, zodra zijn ongelovige blik ze uit hun normale verband licht, afgronden van onvermoede mogelijkheden te openen. De meest onverwachte

[p. 76]

eskapades, toevallige ontmoetingen en waarnemingen, de verschuivingen, vertragingen en herhalingen in het boek mogen voor wie echte avonturen verwacht een zekere eentonigheid hebben, het zijn konsekwenties van de waarnemingsmethode - en het zijn ook avonturen. Het is een heel amusante ontdekkingsreis, waarover de taalkundige verhaalt aan buitenstaanders die het land niet kennen of menen het niet te kennen.

Na enige tijd alleen bezig geweest te zijn, als toeschouwer, besluit hij zich te vermommen als deelnemer aan een legale aktiviteit en wordt assistent van een voorwerpkundige. Hij begeleidt haar bij de kontrole van voorwerpen. Dit doet zij aan de hand van een elementair taalboekje waaruit zinnen genomen worden waarnaar de werkelijkheid zich dient te schikken, zinnen als ‘Op de bank ligt een zwarte jas’ of ‘De ballon zweeft in de wolken’, die prompt hun bijpassende situatie krijgen. Een volgende vermomming vindt hij door les te nemen bij een hoogleraar in een dode taal, de enige die deze taal, waarvoor doorstrepingen en zwijgen de meest adekwate uitdrukkingsvormen zijn, nog kent. ‘Door het leren van een geheime taal kon ik mijn ontdekkingen inleveren en tegelijkertijd verzwijgen.’ Ook deze ontmoeting heeft een nasleep van avonturen, zeker vanaf het moment dat de hoogleraar in een wit rijtuig op reis gaat naar het witte noorden, waar indertijd de taal gesproken werd. Op die reis wordt de onderzoeker achtervolgd door zijn voorwerpkundige, haar vriendin en een viertal letterkundigen in wie vaderlandse dichters te herkennen moeten zijn (en inderdaad zijn er ettelijke dichters te noemen voor wie het ‘wit’ een belangrijk symbool is, zoals Kouwenaar, Ten Berge, Bernlef, Faverey, Schierbeek). De onderzoeker weet tenslotte te ontkomen door te verdwijnen in het wit van het papier.

De vele opmerkingen over taal, waarneming en werkelijkheid die het vertrekpunt van de eskapades van de onderzoeker vormen, blijken inderdaad op een eenvoudige vraagstelling terug te voeren: is een voorwerp in een andere funktie (vorm) nog hetzelfde ding? In dat program blijkt sinds de dagen van het tijdschrift Barbarber weinig veranderd; ook blijkt ‘werkelijkheid’ nog steeds hoofdzakelijk te worden opgevat als verzameling van ‘dingen’. Allemaal nogal mager, en de twijfel ten aanzien van het verband tussen woorden en dingen blijkt, wellicht tengevolge van de simpelheid van de vraagstelling, een tamelijk vrijblijvend spel met woorden. Ongetwijfeld amusant, maar als men bedenkt wat voor problemen er opdoemen zodra de vraagstelling naar de determinerende rol van taal verder reikt dan

[p. 77]

‘dingen’, een nogal pretentieus spel, ondanks de lichtvoetigheid. Dat bewijst de roman zelf, door een vreemde cirkelredenering van het verhaal (en misschien moet gezegd dat de twijfel inzake de woorden en de dingen niet direkt is terug te vinden in de vorm waarin deze twijfel verwoord en verhaald is). De taalonderzoeker is aanvankelijk een geheim agent die zich zonder voorbehoud in dienst laat nemen door de autoriteiten. Hij moet hen helpen bij het handhaven van de status quo en het verdedigen van de orde tegen storende gedachten. Gaandeweg ontwikkelt hij zich, tengevolge van zijn bevindingen, tot iemand die zelf een gevaar voor de staat (der dingen) wordt; de detektive wordt de dader, slachtoffer van zijn ijver, nu zelf achtervolgd. Het bewijsmateriaal krijgt een andere bestemming, het wordt belastend voor hem. Had hij immers de geheime taal niet nodig om zich voor de autoriteiten te kunnen verschuilen? Maar een echte andersdenkende wordt hij niet, hij blijft zijn land dienen. ‘Zelfs een vermoeden van deze andere gezichtspunten zou de vooruitgang afremmen. Geloven en accepteren, dat was het privilege van mijn landgenoten. Als mijn werk bekend werd, zou het de loop der gebeurtenissen beïnvloeden. En niet ten gunste. In dat morele besef moest ik verder denken.’ Zo naïef dacht de onderzoeker in het begin, merkwaardig is dat hij aan het slot weinig minder naïef is. Zoveel heeft hij kennelijk ook weer niet geleerd, hoewel hij bewijzen te over heeft dat een technokratie die het denken zozeer aan nuttigheid bindt een onverdraaglijke reduktie van de werkelijkheid betekent. Hij aksepteert zelf de konsekwenties van zijn beleden ongeloof niet. Tegen de letterkundigen, ‘staatsgevaarlijke zwijgers’ die het ‘tot niets leidend wit’ nastreven, verdedigt hij zijn land en haar taalregeling - een vreemdere ontknoping dan zijn ontsnapping in het papier waarop hij de laatste hand aan zijn rapport legt. Je zou geneigd zijn te zeggen dat de man zijn pleidooi voor verbeelding verloochent, maar lezing van het verhaal als cirkelredenering voert terug tot een passage in het begin: ‘Ik werk ook preventief. Mijn rapporten, in welke vorm dan ook, zullen dat uitwijzen. Maar door dat ene potloodstreepje ben ik de vrije wichelroedeloper van de mogelijke verbeelding. Ik wacht niet af tot iemand een voorwerp tot een verkeerd gedrag verleidt of het beledigt met wrakke zinsbouw. Ik werk op een hoger plan. Ver van de triviale werkelijkheid ben ik altijd op zoek naar nieuwe verbanden tussen voorwerpen, zie ik geheime kruisbestuivingen. Denkbare gebeurtenissen in woord en beeld, dat wel, maar alleen voor mij. Dienstbare vrijheid. Geen enkele gedachte zonder een zinvol gevolg. Was het daarom vreemd dat mijn verhaal

[p. 78]

over de taalkundigen tot een nieuw maatschappelijk idee uitgroeide?’ Nee, dat is niet vreemd, maar de vraag wordt wel: voor welk program of voor welk proces heeft de taalonderzoeker bewijsmateriaal opgespoord?

19 juli 1978