Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 69]

Formuleren tegen het kotsen en konsumeren

Léon de Winter, De (ver)wording van de jongere Dürer. (In de Knipscheer)

De werkloze jongere Dürer, negentien jaar, lijdt aan de wereld, en niet weinig ook. Het lijden openbaart zich aan hem in zijn volle omvang wanneer hij, na twee maanden voor joy-riding in een jeugdgevangenis te hebben doorgebracht, op de terugweg naar huis enkele dingen die hij in het voorbijgaan ziet niet meer in een verband kan plaatsen. Het is alsof er een kortsluiting in zijn denken plaatsvindt waarna alles zijn vroegere vanzelfsprekendheid verliest. De jongen die in A., bij zijn ouders (in de Bijlmer), terugkeert is vervuld van angst, walging, onmacht, radeloosheid, lusteloosheid, verlangen, weerzin, woede - om maar enkele van de gevoelens te noemen die hem in de eerste hoofdstukken worden toegeschreven, evenzovele woorden voor een onbestemde gemoedstoestand.

Voorlopig is de toestand van ontreddering waarin Dürer verkeert een brij van hulpeloze woorden. Tot zover geeft De Winter in zijn eerste roman (nadat hij twee jaar geleden debuteerde met een op Kafka geënte bundel prozateksten Over de leegte in de wereld) adekwaat uitdrukking aan de gemoedsgesteldheid van een adolescent voor wie, niet in de laatste plaats ten gevolge van zijn werkloosheid die een ‘normale’ ontwikkeling onmogelijk maakt en hem tot een buitenstaander maakt, de wereld van de ouders een netwerk van leugens en zelfbedrog blijkt te zijn. De vraag is nu - en het is tegelijk ook de centrale vraag van het boek - wat met die vooralsnog onbestemde gevoelens en woorden voor die gevoelens wordt gedaan.

Een eerste antwoord is wellicht te vinden door het verhaal van Dürers ontwikkeling te volgen. Ik zeg uitdrukkelijk ‘verhaal’, omdat in een later stadium blijkt dat de belevenissen van Dürer door een ‘ik’ worden weergegeven op grond van beschrijvingen in zijn dagboek en, wat de fatale gebeurtenissen op het eind betreft, op grond van

[p. 70]

mededelingen van mensen uit zijn omgeving.

In de eerste helft van het boek zijn, afgezien van de genoemde kortsluiting, vooral drie faktoren van belang voor de verdere geschiedenis van Dürer die we de eerste dagen na zijn thuiskomst voornamelijk door gevoelens van walging overmand in de stad zien ronddwalen. Kort voor het moment waarop hij definitief besluit op reis te gaan worden zijn gevoelens nog zo onder woorden gebracht: ‘Daar lag die zichzelf vernietigende, zogenaamd welvarende wereld! Niets meer kon hem tegenhouden! Arrivederci! Het was alsof alles in het teken stond van het definitieve afscheid van zijn vroegere onwetendheid. Hij zag afbrokkelende ruïnes in de flatgebouwen, half vergane skeletten in de passanten, verroeste wrakken in de auto's, maar het deerde hem niet, omdat hij ze dóórhad. Niets, niets had hij nog met deze wereld te maken. Hij kon er alleen afschuw voor opbrengen, en ofschoon hij van mening was dat haat eigenlijk een te kostbare emotie was voor de leegte, de nietszeggendheid, de wurgende woonomstandigheden, de afstompende werkzaamheden, het gedachteloze vermaak, de dom makende onderwijsmethoden, de gruttersmentaliteit, de polarisatie en depolarisatie van de politieke partijen, de banaal gehanteerde en tot hun tegengestelden omgevormde verworvenheden van de wereld die hij zou gaan verruilen voor zichzelf, kon hij alles wat hij zag, ondanks zijn huidige opgewektheid, met alle energie die in hem zat vertrappen, verscheuren, verminken, vernietigen, om de radeloze, onbestemde pijn en de machteloze, sprakeloze woede, die hij had ervaren in de pijnloze, met oorverdovende woorden volgestampte wereld, voorgoed onschadelijk te maken.’ De volgende zin luidt dan: ‘Het was zeldzaam helder in zijn hoofd.’ Dat wordt beweerd, maar zo er al sprake is van helderheid, dan toch een helderheid die ontstaat wanneer de geëxalteerde koorts die hem te pakken heeft een kritiek punt bereikt.

Om greep te krijgen op dingen en belevenissen zoekt Dürer naar formuleringen waarvoor hij, bij wijze van model, en dat letterlijk, een boek gebruikt dat hij uit de gevangenisbibliotheek heeft meegenomen. Dit boek, Uit het leven van een Nietsnut, een laatromantiese novelle uit 1826 van Joseph von Eichendorff, is de eerste belangrijke faktor in zijn bevrijding. ‘Het viel hem op hoe goed sommige beschrijvingen voldeden, beter dan de beschrijvingen die vanzelf in hem opkwamen en als spelletje benoemde hij wat hij om zich heen zag als kasteel, ruiter, koets, en tot zijn verbazing leken de dingen die hij zo aansprak te veranderen en hun

[p. 71]

huiveringwekkende monotonie te verliezen.’ De geleende formuleringen geven hem een zekere macht over de dingen om hem heen. Zelfs gaat hij zover dat hij de Nietsnut, met wie hij zich helemaal kan identificeren wanneer hij niet langer meer naar werk zoekt, navolgt door naar Italië te liften, voor Dürer een ideaal land vanwege het eurokommunisme en de warme menselijkheid.

Een tweede belangrijke faktor is de ontmoeting met Peter, de jongen met wie hij indertijd de taxi gestolen en total loss gereden heeft. In tegenstelling tot Dürer is deze wel in staat zijn ervaring onder woorden te brengen (ook hij komt niet verder dan wat algemeenheden, in elk geval heeft hij zijn kritiek vertaald in een persoonlijk protest). Zijn welsprekendheid én zijn besluit om uit de wereld te stappen betekenen voor Dürer een beslissende stoot om de vrijheid elders te gaan zoeken. Dit is tevens het moment waarop hij voor het eerst een poging doet om zijn gewaarwordingen op schrift te stellen. Merkwaardig genoeg voor een jongen van wie gezegd wordt dat hij weinig heeft gelezen, zijn deze aantekeningen gesteld in grammatikaal ingewikkelde, met veel deelwoorden doorsneden zinnen van soms wel meerdere pagina's.

Een derde faktor is de ontmoeting met een meisje dat in een buurthuis werkt. Bij haar beseft hij dat hij zich al heeft ‘losgemaakt van de ellende’ en zich door haar niet wil laten bevrijden. Met medenemen van haar spaarcenten verdwijnt hij. Nu hij zich ontworsteld heeft aan ‘de woordeloze leegte’, nu hij kan formuleren, is de weg open naar het beloofde land: hij gaat op reis.

Aanvankelijk verloopt de reis volledig naar wens. Al in A. krijgt hij een lift van een jonge duitse arts die hem tot München meeneemt. Vijftien dagen blijft hij daar zonder verder te komen. Bovendien valt zijn droombeeld van Italië er aan scherven door een konfrontatie met italiaanse gastarbeiders van wie er een, door de politie nagezeten, van het hoteldak springt. De naïviteit waarmee Dürer reageert op het negatieve oordeel van de Italianen over hun vaderland (aanvankelijk begrijpt hij niet eens dat het gastarbeiders zijn) staat in kontrast met zijn waanwijze redeneringen over de toestand in de wereld. Hoe dan ook, het doel van de reis is weg, de Nietsnut kan hem niet langer tot voorbeeld dienen, hij is nog slechts onderweg. Hij reist terug, teleurgesteld ook in München de oude wereld en gevoelens weer aangetroffen te hebben. Anderhalve dag lang keert zijn euforiese stemming terug - namelijk zolang hij met een fluitspelend duits meisje samen is. Dan blijkt de wording van Dürer een verwording te zijn: hij steekt een taxichauffeur dood en komt sprakelozer dan ooit

[p. 72]

in een inrichting terecht. Zijn eerste woorden na weken zijn: ‘Alles is goed’ (waarmee ook de Nietsnut eindigt), en het boek besluit met een opmerking van de tussenpersoon: ‘Maar volgens mij keerde Dürer, na zich verlost te hebben van een laatste leugen, deze wereld in triomf de rug toe, en zou hij voortaan zwijgen als het graf.’

De Nietsnut is de ene pool van de roman. De tocht van de nietsnut heeft als drijfveer een naïeve hoop, gebaseerd op een ideale werkelijkheid - dezelfde drijfveer brengt Dürer ertoe zich te willen bevrijden van een leugenachtige wereld. De andere pool is een boek van Handke, De angst van de doelman voor de strafschop, dat Dürer op het eind leest en waarvan hij zegt dat daarin de ‘werkelijke werkelijkheid’ beschreven wordt, al is hij niet meer in staat die tautologie uit te leggen zodat het slechts een benaming voor de uitzichtloosheid is wanneer hij ontdekt heeft hoe verschrikkelijk de wereld is. Alsof die globale konstatering minder romanties, of laten we zeggen: minder eskapisties is dan de reis van de Nietsnut naar een droomland. Ogenschijnlijk is Dürer bij zijn vertrekpunt teruggekeerd, het einde suggereert evenwel dat de nieuwe sprakeloosheid een bewust afscheid is van alle woorden.

Het is niet teveel gezegd wanneer ik vaststel dat de roman eerst en vooral gaat over een poging tot bevrijding van de terreur van (verkeerde) beelden en (verkeerde) woorden. Het motto van de roman is een citaat van Marcuse over de onechte wereld van reklame, informatie en amusement, en de traumatiese leegte waarin het individu terecht zou komen als die onechte buitenkant verdwijnt en hij nieuwe woorden en zinnen, nieuwe verlangens en angsten zou moeten formuleren. De bevreemding van Dürer als hij, in het begin van het verhaal, met een schok bij bewustzijn komt is de ervaring van een afstand tot de dingen en belevenissen tengevolge van de buitenkant van die dingen, bestaande uit beelden en nog eens beelden. De verschrikking van zijn wereld wordt dan ook hoofdzakelijk geïllustreerd met televisieprogramma's, reklame, gesprekken thuis en in openbare gelegenheden; het is de verschrikking van een konsumptiewereld (en niet voor niets moet Dürer, wanneer het hem te machtig wordt, zijn walging uitkotsen). Om die reden zou ik de roman van De Winter, hoe vreemd dat misschien ook klinkt gezien zijn leeftijd, een produkt van de jaren zestig willen noemen, toen de konsumptiedwang voor protesterende jongeren, die immers nauwelijks andere persoonlijke ervaringen met de maatschappij hadden dan die met ideologiese vormen, bij uitstek het doelwit van kritiek was. Handke is trouwens dé auteur van die

[p. 73]

beeldterreur (waarin hij naar mijn mening grotendeels bevangen is gebleven). Ook de ‘oplossing’ van Dürer verlaat dat perspektief van de ‘reklame’ (in brede zin) niet: zijn geluk zoekt hij elders, zijn werkelijkheidsbeleving kan hij, ook als hij meent de dingen te doorzien, nauwelijks anders uitdrukken dan in termen van gevoel, wat hij zoekt is: zichzelf. Globaal gesproken is zelfs zijn hele existentiële walging, als louter verbale echo van een levensgevoel zoals dat na de oorlog tot uitdrukking kwam in Walging van Sartre en De vreemdeling van Camus, een gevoel uit onmacht om andere gevoelens te hebben, een geleend gevoel zoals ook wel blijkt uit de eindeloze woorden ervoor als leegte, radeloosheid enzovoort. ‘De walging gulpt uit mijn porieën’ - dit zinnetje mag een verkort voorbeeld heten voor tientallen pagina's expressie in die geest van een onvermogen om een gevoel te beleven (in plaats van alleen maar uit te drukken). Boven zei ik dat deze, op zich niet te genieten, eindeloze gevoelsuitdrukkingen in de eerste helft van het boek adekwaat leken te zijn. Twijfel bekruipt me al bij de dagboekaantekeningen tijdens de reis wanneer Dürer aan de winnende hand is in zijn strijd tegen de klichee-beelden die hem de toegang tot de dingen en belevenissen ontzegd hadden. Ik geloof dat De Winter faalt, niet alleen technies maar juist daardoor inhoudelijk, als hij de momenten van inzicht van Dürer (zijn wording respektievelijk verwording) in dezelfde existentialistiese bewoordingen uitbeeldt, zoals bijvoorbeeld in deze betrekkelijk willekeurig gekozen passage (als Dürer de metrohalte Münchener Freiheit bereikt): ‘(...) waar hij de trein verliet en bovengronds een afzichtelijk plein aantrof, dat zich met al zijn grijze vochtigheid en afstotende asfalt- en betonelementen grijnzend aan hem toonde. Onthutst over zijn eigen gedrag, over zijn eigen euforische gemoedstoestand en de daarop volgende vernederende ontgoocheling, stond hij enige tijd sprakeloos midden op het plein. Auto's schoten aan hem voorbij; hij rook de bedompte lucht uit een rooster van het U-Bahn-station. Hij liep zomaar ergens naar toe, zag twee mannen, (...) met uitgebluste blikken voor zich uit staren..’ (kursivering van mij - J.V.). Ook dit wordt geschreven kort voordat zeer nadrukkelijk sprake is van zijn ‘heldere beeld van de samenleving’ en dat hij ‘nog nooit (...) zo helder door alles (had) heengekeken en zo vanzelfsprekend de juiste woorden gevonden’.

Waarschijnlijk is het al een romanties idee dat in de werkelijkheid een onderscheid te maken zou zijn tussen buitenkant (dwangmatige vormen en beelden) en binnenkant (gevoel). Dat De Winter expliciet bij Handke aansluiting zoekt is legitiem, maar als hij diens

[p. 74]

literatuuropvatting en daarmee diens wereldbeeld overneemt werkt hij met dezelfde illusie als Handke in zijn werk kreëert, de illusie dat alleen maar de verkeerde verpakking van woorden en beelden verwijderd hoeft te worden om ongerepte, nog in te vullen oorspronkelijke emoties en gedachten te vinden. ‘Zichzelf zoeken’ is daarvoor één uitdrukking. Dürer vindt niets en is alleen nog in staat tot de taal van een (geweld)daad; De Winter schrijft dit alsof er sinds Camus niets gebeurd is. Zijn roman roept vele vragen op, dat is geen geringe verdienste.

21 juni 1978