Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 65]

Protokol van een grandioze mislukking

Thomas Bernhard, De Kalkfabriek. Vertaald door Hans W. Bakx. (De Arbeiderspers)

Over elk boek van de oostenrijkse schrijver Thomas Bernhard (1931), of het nu om een autobiografies werk als De Oorzaak gaat (uit 1975, in 1977 vertaald) of om een roman als De Kalkfabriek (1970), kan vrijwel hetzelfde gezegd worden, dat kan zelfs moeilijk anders. Dit spreekt op zich nog niet tegen deze boeken, het geeft alleen de aard van het werk aan. Bernhard hoort niet tot die schrijvers die in elk nieuw boek een volkomen metamorfose lijken te ondergaan. In elk werk bijt hij zich verder vast in dezelfde weerbarstige materie. Hierin is hij te vergelijken met iemand als Beckett, voor wie hij in radikaliteit van taalwoekering en werkelijkheidsontkenning (in de betekenis van: weigering om kunstmatig positieve wereldbeelden te aanvaarden) niet onderdoet. Voor Beckett en Bernhard geldt dat ze geen instrumentele kritiek op de hedendaagse samenleving leveren; ze lenen zich niet voor onmiddellijk gebruik terwille van een nieuw ontwerp van de mens. Evenmin zijn hun werkzaamheden terug te brengen tot taalkritiek en taalexperiment, als daarmee onschuldige, wereldvreemde taalspellen bedoeld worden. Voor beiden geldt dat ze proefondervindelijk de grenzen van het denken en spreken aftasten, de voorwaarden - en dat wil meestal zeggen de hindernissen - voor het ervaren van de werkelijkheid onderzoeken. Wanneer dat radikaal wil gebeuren kan geen vanzelfsprekendheid geëerbiedigd worden. Het gaat hier, om het in stijl uit te drukken, om westers-antropologies veldonderzoek naar een zichzelf overschattend armetierig wezen, dat in het wild slechts zelden geobserveerd kan worden. Kortom, we moeten bij schrijvers als Bernhard voorzichtig zijn met onze beoordelingskategorieën, waarvan onleesbaar nog de zachtzinnigste zou zijn, en nihilisties en pessimisties even voor de hand liggend als onbruikbaar zijn.

[p. 66]

In elk werk wordt de thematiek van de vorige werken hernomen en, met variaties die evenzovele pogingen zijn om achter bepaalde essentiële verschijnselen te komen, opnieuw geformuleerd. Elk werk behandelt dezelfde obsessies en gaat, in een geobsedeerde en obsederende vorm, over obsessie. Bernhards figuren zijn bezetenen die zich evenzeer verzetten tegen hun obsessie als tegen alles wat verhindert dat zij hun obsessie ten einde toe uitleven.

In De Kalkfabriek (zijn zesde roman) is de bezetene een man, Konrad geheten, die ruim vijf jaar geleden samen met zijn invalide vrouw in een reusachtige leegstaande kalkfabriek is getrokken ergens in Oostenrijk. In deze fabriek hoopte hij de studie over Het Gehoor, waaraan hij al zo'n twintig jaar bezig is, eindelijk op papier te kunnen zetten. Het zal niet zover komen. Aan het begin van de roman blijkt de man zijn vrouw doodgeschoten te hebben, hijzelf wordt na enkele dagen, het is hartje winter, halfbevroren in een gierkuil gevonden.

Voor dit verhaal zou een short story voldoende zijn geweest, om het verhaal gaat het dus niet. Evenmin, in strikte zin, om het achterhalen van de beweegredenen die de man tot zijn daad hebben gebracht; ook dat zou een kortsluitend ‘verhaal’ geweest zijn. De moord (als het al een moord is en niet een medelijdend gebaar) is een logies uitvloeisel van een leven dat niet meer volgens regels van welke logika dan ook kan worden voortgezet. De vrouw is getuige, tegenpartij, partner, mede-oorzaak en uiteindelijk slachtoffer van het mislukken van zijn studie over Het Gehoor waarin hij heel zijn leven heeft geïnvesteerd.

Waarom het nu juist een studie over Het Gehoor moest zijn doet weinig terzake. Dat blijkt ook wel uit andere romans, zoals met name Korrektur (1975), waar het om de bouw van een bewoonbare kegel midden in het woud gaat. Belangrijker is dat het een levenstaak is waaraan absolute eisen gesteld worden, die dus zelf ook absolute eisen stelt. We krijgen daarom ook heel wat minder te horen over de inhoud van de studie, die trouwens al min of meer vaststaat in het hoofd van Konrad, dat wil zeggen op het nivo van wetenschap, dan over de voorwaarden nodig om de bevindingen van het onderzoek op te schrijven, waardoor de studie tot een kunstwerk zou worden. Duizend-en-één storingen maken dat het moment van uitvoering nooit werkelijk bereikt wordt, welke rituelen door Konrad daartoe ook zijn gekreëerd, of, moet men misschien zeggen, juist door die rituelen. Zijn leven is een stelsel geworden van rituelen, stuk voor stuk pogingen om de ideale situatie voor zijn studie en het

[p. 67]

uitschrijven ervan in eigen hand te krijgen. Dergelijke pogingen in diverse steden van Europa zijn hier dan al aan voorafgegaan. De kalkfabriek is zelf ook een ritueel bouwwerk, met veel geld en moeite verworven, aangepast aan de eisen van zijn werkzaamheden. Maar wat als idee een ideale situatie leek, blijkt in werkelijkheid een grote hindernis te worden.

Met de term ritueel voor de vruchteloze ensceneringen van een ideale werk-, leef- en denksituatie is tevens de schrijfwijze van Bernhard getypeerd, en dat niet alleen in dit boek. In lange, monotone zinnen wordt met vele herhalingen en verbeteringen, met voortdurende enerzijds- en anderzijds-uiteenzettingen, waarin het nagestreefde doel en de saboterende faktoren tegen elkaar botsen, het Sisyphuskarakter van dit levenswerk uitgebeeld. Uitgebeeld is hier eigenlijk minder op zijn plaats, beschreven wordt er zo goed als niets. Nauwelijks verwonderlijk waar het gaat om een studie over Het Gehoor, wordt er bijna uitsluitend gesproken, vaak door meerdere stemmen in één zin. In het begin komt een Ik ter sprake, een levensverzekeringsagent die nergens méér wordt dan een aandachtig oor dat van de personen die Konrad min of meer van nabij gekend hebben de ‘geschiedenis’ van Konrad te horen krijgt. Daarbij komt Konrad ook zelf aan het woord, maar altijd via deze zegslieden. Het ‘iemand kennen van horen zeggen’ krijgt hier een letterlijke betekenis, des te meer reden om argwanend te zijn ten aanzien van beweegredenen die voor de moord en ook voor andere handelingen gegeven worden. Alles wordt in de indirekte rede verteld, met welk procédee Bernhard enerzijds ontsnapt aan een bekentenis in de eerste persoon - waardoor in de roman de afstand tussen hoofdpersoon en schrijver (en lezer) gevaarlijk klein zou zijn geworden - en anderzijds ontsnapt aan de te grote afstandelijkheid van een alwetende verteller-waarnemer in het geval hij voor de vorm van een beschrijving gekozen had.

In tegenstelling tot wat het verhaal zou doen vermoeden staat niet de moord centraal, ook niet de verhouding tussen de man en de vrouw, hoewel die een samenvatting van alle andere verhoudingen is. Centraal staat in de eerste plaats de mislukking van de vormgeving van een onderzoek, en dan nog vooral de oorzaken van deze mislukking. De voornaamste oorzaak is in het onderzoek zelf gelegen. De studie moet aan zulke absolute eisen voldoen dat deze wel een verlammende uitwerking moeten hebben. Bovendien is ze zozeer een levenswerk geworden dat ze niet afgesloten kán worden, omdat in dat geval Konrads bestaansrecht zou wegvallen. Uitvoering

[p. 68]

én mislukking zijn beide even dodelijk. Een andere oorzaak is het motief dat eertijds tot de studie geleid heeft, namelijk de weigering om erfgenaam te worden van de reusachtige bezittingen van de ouders. Dit thema keert evenals de deprimerende invloed van het vaderland (Oostenrijk), eveneens een erfenis, in ander werk herhaaldelijk terug. Het mislukken van de studie komt op rekening van Konrads opvoeding, de studie als levenswerk was gedoemd op niets uit te lopen. Andere storingen worden gevormd door de buitenwereld, de massa, de maatschappij, het dorp - juist Konrads afzondering maakt hem afhankelijk van de buitenwereld. ‘Een volledig van de buitenwereld afgezonderd hoofd kon de studie gemakkelijker opschrijven dan een aan die buitenwereld, aan de maatschappij gebonden hoofd.’ Wat een idylle leek blijkt een vagevuur. De vrouw is in dit proces een werktuig. In haar vindt hij datgene wat hij het meest verfoeit, in haar afkomst, haar wensen, haar lektuur, haar gebrekkigheid. Tegelijk gebruikt hij haar, wanneer hij dagelijks hooroefeningen op haar toepast, een wel zeer gewelddadige geneeswijze. Het onvermogen om voor zijn studie over Het Gehoor de passende woorden te vinden wordt gekompenseerd door een hardhandige toepassing van de taal als geneesmiddel op de vrouw.

De rituelen als pathologies systeem om de voorwaarden voor een zelfstandig leven (toegespitst in het doel: wetenschappelijk denkproces in een taalkunstwerk om te zetten) desnoods te forceren, kunnen uiteindelijk de spanning van al deze tegenstellingen niet verdragen; de moord is een kortsluiting. Een kortsluiting tussen Konrad en de buitenwereld waarop hij zijn werk moet veroveren, maar vooral ook in hemzelf - meer nog dan alle externe faktoren staat hij zelf de realisatie van zijn werk in de weg. Dat verhindert een simpele interpretatie in de trant van ‘een individu dat zichzelf verdedigt tegenover de maatschappij’.

Merkwaardig eigenlijk dat de dodelijke ernst van deze tragedie vaak zo komies werkt. Dat zal wel komen door het groteske aan zinloze handelingen, maar misschien ook door de tegenspraak die er lijkt te bestaan tussen alles wat een man van de geest als Konrad onderneemt en zijn bedoelingen. Maar een echte komiek is hij toch vooral doordat hij in feite, evenzeer als het schrijven zelf, in een niet tot zwijgen te brengen tegenspraak is tegen alles, op alle nivo's; in niets beantwoordt hij aan de verwachtingen - en misschien is deze radikale tegenspraak de enige akseptabele vorm van optimisme.

29 maart 1978