Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 61]

De oorlog en een oorlog daarna

Ivo Michiels, Een tuin tussen hond en wolf. (De Bezige Bij)

In verband met de literaire kritiek kan men spreken van het hybridiese karakter van een boekrecensie. De recensie dient als informatie dat een boek bestaat, zodat de lezer van de bespreking kan besluiten het te gaan lezen of niet. Tevens moet ze een opinie vormen over het boek. Dat die opinie meestal de enige informatie aan een recensie is laat ik nu maar terzijde, ik wil alleen wijzen op de moeilijkheid: nader op een boek in te gaan hoewel bijna niemand het gelezen heeft. Voor een keer wil ik het de lezers daarom gemakkelijk maken: eerst zal ik een signalement van het boek geven zodat men weet dát het er is, en vagelijk wát het is. Voor degenen, die het wel gelezen hebben (of zullen lezen) wijs ik daarna op enkele aspekten van het boek die mij zijn opgevallen. Zo weet iedereen óf van de hoed óf van de rand.

Signalement

De schrijver: Ivo Michiels, schrijver en filmer, bovendien Belg, is vooral bekend door een reeks boeken, ingezet met Het Boek Alfa (1963), waarvan verder nog twee delen verschenen zijn, Orchis militaris (1968) en Exit (1971), plus een tussendeel, Samuel, O Samuel (1973).

Titel: Een tuin tussen hond en wolf. De titel is de letterlijke vertaling van een franse uitdrukking die ongeveer betekent ‘een tuin in de schemering’. Maar hond en wolf zijn hier letterlijk gebruikt als symbolen voor verdediger en aanvaller.

Ondertitel: Een film. Michiels, die hiervoor al aan een achttal grote films meewerkte, schreef deze tekst op verzoek van de cineast André Delvaux. Toch is het niet zomaal een gepubliceerd scenario. De schrijver heeft een ‘literair genre’ willen exploreren ‘dat in zoverre nieuw is dat het als tekst tegelijk een autonoom bestaan

[p. 62]

leidt, voltooid in zichzelf, en niettemin slechts bestaat voor zover rechtstreeks wordt verwezen naar de film-die-moet-gemaakt-worden’.

Bedoeling: Een generatie te portretteren die de oorlogstijd nog heeft meegemaakt, de thans vijftigjarigen.

Onderwerp: Overgang van oorlog naar na-oorlog. Een jongeman gaat, door idealisme gedreven, naar het Oostfront. Zijn jonge vrouw blijft alleen achter, door haar omgeving gemeden als de pest. Terwijl de oorlog in volle gang is dringt een andere jongeman het huis binnen. Hij blijkt een officier van het verzet te zijn en schuilt tot de bevrijding in de kelder. Na enige tijd ontstaat er tussen hen een intieme relatie die wordt afgebroken door de terugkomst van de echtgenoot. Deze ziet ook dan niet in waarom hij fout zou zijn geweest. De vrouw vangt hem op; ze krijgen een kind, maar het verleden blijkt niet meer op te vatten en ook niet uit te wissen. Voor de vrouw is de ene oorlog overgegaan in een andere oorlog.

Verband: Michiels heeft zich met deze thematiek - wat richt het geweld aan - ook in al zijn ander werk beziggehouden. Interessant is dat ook een jongere generatie in België, zoals Jan Emiel Daele recentelijk in zijn roman Je onbekende vader, zich bezighoudt met het verschijnsel kollaboratie, geen typies belgies of vlaams probleem maar wel met lokale kenmerken in verband met het katholicisme en een bepaald soort flamingantisme.

Stijl: Wie ooit iets van Michiels gelezen heeft kent de karakteristieke litanievorm van herhalende woorden en zinnen. Die is in deze tekst minder nadrukkelijk gehanteerd, wel een pendant ervan: herhalingen van situaties met kleine, zij het voor een goed begrip van de tekst essentiële verschillen. Michiels schrijft zeer precies, hier nog aangescherpt doordat de film al is ‘ingebouwd’, dat wil zeggen doordat beeld (beschrijving) en geluid - het laten zien en horen van gekadreerde situaties - het verhaal uitmaken.

Toelichting

Hoewel iedere lezer die met ogen en oren begiftigd is nu (meer dan) genoeg weet, toch nog enkele opmerkingen extra; al was het alleen maar om waar te maken dat naast een aankondiging in de rubriek ‘Pas Uit’ een bespreking nog enige zin kan hebben.

Op het moment dat de bevrijding de plaats waar Lieve woont bereikt - in het filmboek, waar de vrouw van de kollaborateur zich in huis opsluit, bijna alleen waarneembaar via geluiden - maken brave burgers zich op om eigenhandig de verraders af te straffen. ‘Zo gaat een oorlog over in een oorlog’. De onderduiker, François, weet haar

[p. 63]

te beschermen. Dan volgt deze dialoog: ‘Lieve: Heb je 't gezien, in de straat? François: Het is oorlog, nog altijd. Lieve: Een andere. Het is ineens een andere oorlog dan gisteren. François: Nee, hij is dichter gekomen, voor sommigen, dat is het. De kampen zijn verwisseld, de kansen ook.’ Wanneer Adriaan, haar man, na geïnterneerd te zijn geweest in een dierentuin, op het punt staat terug te keren zegt Lieve het volgende: ‘De vijand? Hadden jullie het over de vijand? O mensen, wat weten jullie dáárover? Eerst hebben ze me uitgejouwd omdat ik getrouwd was met een man die naar ginder trok, daarna hebben ze met de vinger gewezen omdat ik nièt getrouwd was met een man die hier bleef, bij me onderdook, in dit huis. Ze zijn me net zo hard gevallen om de een als om de ander, om de witte als om de zwarte. En als Adriaan straks hier opnieuw komt binnenstappen...’

Het is belangrijk te weten dat de situatie in en na de oorlog wordt gelijkgeschakeld door de vrouw. Toch werkt de titel enigszins misleidend, alsof het om de tegenstelling wit (François, de verzetsman) en zwart (Adriaan, de agressor) zou gaan, waardoor het is alsof na de oorlog de rollen slechts worden omgekeerd. Het zit iets ingewikkelder in elkaar: de verzetsman valt iets aan (hoewel, hij past daarna uitstekend in de rol van burgemeester), de aanvaller verdedigt iets (de fiktie van ‘het volk’, vaderland, bloed en opoffering). De rolverwisseling van vijanden is alleen mogelijk door onwetendheid, het meest duidelijk gedemonstreerd aan Adriaan die ook na de oorlog de oorzaken van het oorlogsgeweld niet begrijpt. Meer valt hier eigenlijk niet over te zeggen, omdat op enkele dialogen en uitspraken na alles impliciet getoond wordt in de manier waarop de personen elkaar behandelen, hoe ze kijken, en door dingen die extra betekenis krijgen zoals de tuin, die telkens van kleur en funktie verandert.

Welke betekenis de overgang van de ene oorlog in een andere oorlog precies in dit boek krijgt is misschien toch op te sporen, door niet de twee mannen (wit en zwart, hond en wolf) als richtingaanwijzers te nemen maar de vrouw, en dan vooral de manier waarop zij filmies (audio-visueel) geschreven is.

Als er in het begin een dispuut plaatsvindt tussen Adriaan en de pastoor (God, Adriaan, God - Vlaanderen, meneer de paster, Vlaanderen) is Lieve slechts een storende faktor die het huis aan het inrichten is en hen onderbreekt met de vraag waar de piano moet staan. Wanneer Adriaan gemobiliseerd wordt blijft zij achter en wacht; wanneer hij daarna met verhalen terugkomt luistert zij; wanneer hij naar het Oostfront gaat blijft zij alleen in het huis achter

[p. 64]

en wacht af. Alles gebeurt buiten haar om, alles, ook de oorlog, maar de dingen in huis worden door de gebeurtenissen daarbuiten gedikteerd. Wachten is (toe)kijken, vandaar de trage beschrijvingen. Wachten op iets is luisteren, daarom zijn de geluiden in het boek zo belangrijk. ‘Een vrouw, en oorlog, zegt ze, dat is een hoofdstuk apart, geen mens die daaraan denkt. (...) Wij, zegt ze, als het oorlog is zijn wij allemaal weduwen, weduwen met een vraagteken. In alle kampen zijn wij dat, bij jullie, bij de anderen, hier, ginder.’ Op wat zij hoort en ziet heeft zij geen antwoord. Wanneer je haar als lezer ziet veranderen in iemand die weigert nog langer te luisteren (in beide betekenissen van het woord), of het nu is naar de eindeloze klaagzangen van de teruggekeerde verrader of naar de medelijdende woorden van de verzetsman, blader je terug en zie je dat zowat alle momentopnamen, want dat zijn de filmscènes eigenlijk, afsluiten met stilte, alsof het beeld ook hoorbaar bevriest: ze ziet en hoort wat er (met haar) gebeurt maar ze kan slechts lijdelijk toezien. Het einde van haar oorlog, of liever de oorlog van anderen, wordt ingezet door een gil, eindelijk gilt ze het uit, en het is een gil die bevrijding betekent, en ook het geweld waarmee ze alles in huis kapot smijt (de stolp met de madonna erin, de heilige familie, een beeld van de gekruisigde) is een daad van bevrijding. Ze vertrekt. François is burgemeester geworden, Adriaan die teert op het oorlogsverleden, zonder tot meer inzicht te komen dan verwijten aan de geestelijkheid, wordt enkele jaren later begraven.

De schemering waar de franse titel op doelt is de schemertoestand van de vrouw, daarover gaat de tekst eigenlijk. En Michiels heeft laten zien en horen hoe iemand verandert, voor het blote oog niet te zien (ook omdat gewoonlijk wordt aangenomen dat veranderingen plaatsvinden door ingrijpende gebeurtenissen) maar door een schrijfwijze opgespoord die als met vertraagde opnamen werkt, verschillende tijden in één momentopname over elkaar schuivend. Als thema en schrijfwijze samen de betekenis van de tekst uitmaken, wordt ook duidelijk wie er in de tekst kijkt en wordt toegesproken: de kamera, die later de tekst in filmbeelden zal moeten vertalen, maar de kamera is zowel de vrouw die naar zichzelf kijkt als degene die de film zal maken, de regisseur. Voorlopig is dat nog de lezer die zijn eigen film monteert uit beelden, geluiden, stilten die de verandering van een bewustzijnstoestand, beheerst door de oorlog, in beeld brengen. De beste films zijn vaak die welke iemand in zijn eigen hoofd draait.

8 februari 1978