Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 57]

Het toerisme van de revolutie

Régis Debray, De buitenstaander. (Uitgeverij Bruna);
Jean-Paul Sartre, Revolutie en literatuur. (De Arbeiderspers)

De feiten van het Zuid-Amerika-avontuur van Régis Debray zijn bekend. Op zichzelf vormen ze al een roman die tot een genre behoort dat typerend lijkt voor de linkse franse kultuur: hoofdpersoon is de intellektueel die met zijn daden de inertie van zijn kultuur wil doorbreken. In de roman die Debray geschreven heeft en die handelt over een (zwitserse) intellektueel die zich bij de revolutionaire strijd in een zuidamerikaans land heeft aangesloten (waardoor het wel heel moeilijk wordt niet voortdurend vergelijkingen met zijn eigen geschiedenis te trekken) zegt de hoofdpersoon op een gegeven moment ook letterlijk, dat, als hij niet aan de strijd had deelgenomen (‘de strijd die hem niet nodig had’), hij een schrijver geworden was zoals zovele anderen. Debray is schrijver geworden. Ironie? Dat is moeilijk te beoordelen, er is weinig ironie in dit boek. Zoals er ook weinig ironie is bij de man die door de hoofdpersoon nog altijd bewonderd wordt: Malraux, een beroemde representant van de schrijver-aktivist die de revolutie bij voorkeur elders zoekt.

Hoewel de ervaringen van Debray anders zouden doen verwachten, geeft de roman nauwelijks inzicht in de problematiek van de revolutionaire strijd op het zuidamerikaanse kontinent. Wel wordt uitvoerig de houding van de kommunistiese partij tegenover de guerrilla beschreven, maar hoe gedetailleerd enkele akties van stads-guerrillero's en de moeizame strijd van guerrillero's in de jungle ook geschilderd worden, en hoe uitvoerig de argumenten van de partij om van de ene dag op de andere van gewelddadige akties af te zien ook worden weergegeven, het blijft een schema dat wordt ingevuld. Dat zou nog door de titel verdedigd kunnen worden, het gaat immers allereerst om de buitenstaander, de europese intellektueel

[p. 58]

die, omdat hij zich nooit zal kunnen bevrijden van de Oude (denk) Wereld, geen toegang tot de Nieuwe Wereld (‘aan de goede kant van de Atlantische Oceaan’) krijgt. Maar ook de buitenstaander zelf en zijn problemen blijven klichees. ‘Maar je weet waarom ik als brave landsknecht uit Genève dienst heb genomen: om niet oud te worden. Oud als mijn ouders. Als de ouderen van mijn land.’ Heel de retoriek over het zieltogende Europa en het vitale Zuid-Amerika (een ‘volk zonder herinnering’) wordt breed en amechtig uitgepakt, uiteraard met de gebruikelijke zelfhaat van de intellektueel die met niets zoveel moeite heeft als zijn afkomst en zijn ‘kleinburgerlijke gevoeligheden’. De roman van Debray bevat twee varianten van het genre over de intellektueel-aktivist: de revolutionair die zijn land ontvlucht om elders het beloofde revolutionaire land te vinden, en de intellektueel die zijn kleinburgerlijk milieu ontvlucht in de revolutie.

Voor meerdere generaties, en waarschijnlijk ook voor nu nog geldig, is de moeizame afrekening van de intellektueel met de kleinburgerlijkheid van zijn opvoeding, deze ‘burgeroorlog in hemzelf’ (Sartre), uitgebeeld door Paul Nizan in de jaren dertig in zijn romans La Conspiration en Antoine Bloyé. In de laatste roman, waarin hij het leven van zijn vader beschrijft die zich langzaam had weten op te werken van spoorwegarbeider tot ingenieur, schrijft Nizan over het verraad. Zijn vader had zijn klasse verraden; nu zag hij voor zichzelf de taak, de bourgeoisie te verraden om naar de arbeidersklasse terug te kunnen keren - wat nagenoeg onmogelijk zou blijken. De ironie van Nizans preokkupaties met het ‘verraad’ is geweest dat, toen hij in 1940 vanwege het pakt van Stalin met Hitler uit de kommunistiese partij stapte, waarin hij een niet onbelangrijke rol had gespeeld, jezuïeten in de partij weldra wisten te melden dat Nizan een verrader was zoals immers in zijn romans was te lezen.

Sartre geeft in zijn voorwoord bij de uitgave van Nizans Aden, Arabie (vertaald in de zojuist verschenen bundel Revolutie en Literatuur) een uitstekend beeld van Nizans ambivalente aktiviteiten als schrijver en aktivist. Het geeft, wat de roman van Debray betreft, tevens inzicht in de geschiedenis van het syndroom waaraan ‘de buitenstaander’ lijdt. Misschien is het zelfs wel de bedoeling van Debray geweest, een aktuele versie van dit typies franse verschijnsel te geven om daarmee afstand te nemen van zijn eigen avontuur. In dat geval is het bewust een karikatuur geworden: de intellektueel die zich in de strijd werpt om niet volwassen te hoeven worden, voor wie het socialisme alleen een droom is, bij voorbaat niet te verwerkelijken maar wel een alibi om met zichzelf af te rekenen.

[p. 59]

Vanuit de gezichtshoek van die romantikus zijn de mensen met wie hij te maken krijgt nooit meer dan symbolen: Manuel de anarchist het symbool van de ware revolutionair die het niet om een doktrine maar om mensen te doen is; de minnares het symbool van de revolutionaire praktijk in haar onvoorwaardelijke trouw aan de partij en haar vermogen gevoel en handelen absoluut te scheiden, enzovoort. Toch klopt er iets niet wanneer de romantiese retoriek, de klicheematigheid van de figuren en de schematiese politieke standpunten alleen zouden dienen om de bewustzijnsvernauwing van de revolutionaire intellektueel uit te beelden die zich onbevoegd op andermans terrein bevindt.

In de eerste plaats zou zijn onderneming meer hebben moeten zijn dan een simpele vadermoord. In de tweede plaats zou tegenover hem als buitenstaander een realiteit zichtbaar moeten zijn die met zijn denken in kontrast staat; dat is niet het geval. In de derde plaats had de toon van het boek anders moeten zijn; de geëxalteerdheid van de beschrijvingen, die in niets onderdoet voor de gedachten en gesprekken van de intellektueel, geven nergens in het boek de nodige adempauze om afstand van de gebezigde retoriek te kunnen nemen. Zoals bijvoorbeeld de beslissing beschreven wordt, tegen het partijstandpunt in, vóór de opstandigheid: ‘Terwijl zijn gastheer een uiteenzetting geeft over alle aspecten van de nieuwe lijn - die de komende maanden “aan de basis zal worden doorgegeven” en over een jaar aan de pers - ontdekt Frank dat hij onbewust een besluit heeft genomen: hij zal de Partij op de troebele paden van de tactiek niet blijven volgen. Niet omdat de weg die naar de macht voert de minst verheven weg is en het opschrift draagt: “Verboden voor gevoelige naturen”. Hij heeft geen enkele eerbied voor alles dat in een geur van heiligheid staat en geeft niets om esthetiek. Maar omdat hij een eenling is en je alleen realist kunt zijn als je voor je eigen zaak vecht. Als je met beide benen op de grond, op je eigen grond staat. Het is een zware verantwoordelijkheid om bewust onverantwoordelijk te zijn. Het enige dat hem naar dit land gevoerd heeft, was een beeld, een poolster die hem nieuwe moed geeft als zijn ballingschap hem te zwaar weegt. Als hij dit beeld verraadt, betekent dat niet dat hij de Latijnsamerikaanse werkelijkheid daarvoor in ruil krijgt - dat terra ignota, waar hij met heel zijn wezen antipathiek tegenover staat - maar zijn richtingsgevoel zal hij er hoe dan ook wel door verliezen. Je vindt geen rechte lijnen in de natuur en in de politieke praktijk evenmin. Goed, laat het hart dan recht vooruit gaan, zonder zich om de rest te bekommeren! Ook al

[p. 60]

fluistert een alwetende Mefisto hem in zijn oor dat de Geschiedenis overal zijwaarts gaat, als een krab... Hun wegen gaan dus uiteen. Hij zal de rechte lijn van zijn hart blijven volgen - richting Andes - zelfs wanneer deze nergens toe leidt. Met dat verschil dat hij de illusies van de guerrilleros niet zal delen - de macht uit de loop van een geweer en over vijf jaar vegen wij onze laarzen af aan de fluwelen gordijnen van het presidentiële paleis - evenmin als hun haat tegen de renegaten en verraders van de Partij. Het is moeilijk om het ver te brengen als je niet door haat of door de illusie van je eigen gelijk gedreven wordt: alleen als je verblind bent is het makkelijk te sterven. In ieder geval zal hij proberen zijn weg zonder oogkleppen af te leggen.’ Pose tot in elk woord en elke wending van de zinnen. Beoordeling van de roman zou evenwel nog heel wat moeilijker worden als mijn hypothese niet juist is en het afstand nemen door een karikatuur serieus en positief bedoeld is - de pompeusheid en de hoogdravende ernst van de eerste tot de laatste pagina, het estheties zwelgen in de beschrijvingen van de couleur locale en de zeden en gewoonten van de illegaliteit doen het ergste vermoeden.

Sartre geeft in een paar opstellen in de boven genoemde bundel wellicht een aanwijzing hoe een boek als dit te benaderen. Overigens is de titel van de bundel enigszins misleidend. Het gaat in de opstellen niet om revolutie en literatuur; in alle essays, die over Camus, Renard, Giacometti en over Nizan, maar ook die over kollaboratie en over het dagelijks leven tijdens de bezetting, gaat het om de strijd tegen de leegte en de stilte, wat vaak betekent: tegen het veel te welsprekende zwijgen. In de opstellen over Camus en Renard laat hij aan het soort zinnen en het gebruik van grammatikale tijden de tegenstrijdigheden in hun werk zien. Zo is de gymnasiumstijl van Debray waarschijnlijk het bewijs dat in plaats van een onthulling juist een mystificerende verhulling plaatsvindt - omdat het een slechte roman is. Overigens is in de Sartre-bundel misschien nog wel het aardigste het ‘Zelfportret op mijn zeventigste jaar’, een zeer uitgebreid interview waarin de blind geworden Sartre openhartig praat over het schrijven, zijn politieke ontwikkeling, vrouwen, geld, beroemd zijn en de taak van linkse intellektuelen. Sartre is geen romantikus, hoewel hij sinds 1968 enige opmerkelijke ideeën koestert. Hij weet in elk geval dat literatuur op stijl gebaseerd is, ‘in de eerste plaats een methode om drie of vier dingen ineens te zeggen’, terwijl Debray alleen zijns ondanks meerdere dingen tegelijk zegt.

31 augustus 1977