Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 49]

Schrijven tegen de geestesziekte

Thomas Bernhard, De Oorzaak. Vertaald door Hans W. Bakx. (De Arbeiderspers)

Wie niet zelf informatie zoekt over wat er in diverse landen op literair gebied gebeurt en zich verlaat op hetgeen er aan vertalingen uitkomt, krijgt waarschijnlijk een beeld van de literatuur dat weinig of niets met de realiteit van doen heeft. Dit geldt voor de franse, duitse en engelse literatuur van de afgelopen decennia, voor andere taalgebieden zal het zeker ook opgaan. De titels die vertaald worden lijken via een roulettesysteem te worden uitgekozen, zij het dat er een maatstaf is die het toeval in negatieve zin beïnvloedt, namelijk dat het verteerbare kost moet zijn. Verder viert persoonlijk hobbyisme hoogtij. Dat betekent uiteraard niet dat er uitsluitend troep wordt geïmporteerd. Maar ook de selektie uit het werk van een goed auteur roept menigmaal vraagtekens op. Er zijn auteurs die een vasthoudende uitgever krijgen zodat de ontwikkeling van hun werk te volgen is. Iemand als Marquez is nagenoeg kompleet uitgegeven, evenals Cortázar, Beckett, Nabokov, Faulkner, Gombrowicz, Kafka, Joyce en auteurs die deze volledige aandacht minder verdienen, zoals bijvoorbeeld Handke. Maar van heel wat belangrijke schrijvers is, door welk toeval dan ook - een prijs, een schandaal - slechts één boek vertaald, dat dan bijna onvermijdelijk richting De Slegte verdwijnt. Ik ken nauwelijks een uitgeverij die werkelijk een vertaalprogramma heeft. Wat is het gevolg daarvan? Dat er van auteurs als Claude Simon, Butor, Broch, Musil, Patchen, Flann O'Brien een of twee titels vertaald zijn die, doordat een vervolg is uitgebleven (uiteraard is dat niet de enige reden), gedoemd zijn winkeldochters te blijven. Een variant hierop is de introduktie van een auteur met een recent boek. Bij sukses, zoals in het geval Marquez, wordt daarna eventueel vroeger werk uitgegeven, bij uitblijven daarvan is er weer een geamputeerde schrijver opgevoerd en

[p. 50]

in één moeite door afgevoerd. Het is te hopen dat dit met Thomas Bernhard niet gebeurt, hoewel daarvoor een ideale situatie geschapen is met de vertaling van De Oorzaak, een van zijn meest recente werken.

Uitstekend dat er eindelijk iets van hem in het nederlands te lezen is, maar het komt wat laat. De Oostenrijker Bernhard (1931) die muziek studeerde en in 1957 debuteerde met poëzie in hetzelfde jaar als hij zijn dramaturgie- en regieopleiding afsloot met een vergelijkende studie over Brecht en Artaud, publiceerde sinds zijn eerste prozawerk in 1963 (Frost) een stroom van romans, verhalen, toneelstukken en scenario's. Elk werk is een variatie dan wel een gevarieerde voortzetting van enkele samenhangende thema's, en al zou men kunnen zeggen dat die thema's als ook de lokaties (het oostenrijkse platteland), personages (waanzinnigen) en andere schrijfelementen voortkomen uit Bernhards persoonlijke ervaringen, zijn werk is zeker niet autobiografies te noemen in de gangbare betekenis als zou hij over zijn ervaringen schrijven. Dat geldt eigenlijk ook voor het wel autobiografiese De Oorzaak (1975) en het vervolg daarop (dat in 1976 verschenen is), Der Keller. Toch wordt die indruk misschien gewekt door het feit dat juist dit boek de eerste nederlandse uitgave is geworden, terwijl het in het oeuvre van Bernhard een voortzetting is van zijn vorige werk, een verdere radikalisering van zijn onthullingsdrang. Je zou kunnen zeggen dat Bernhard in alles wat hij geschreven heeft wil laten zien hoe vernietigend de uitwerking is van een nog steeds feodaal, katholiek, en wanneer het niet meer openlijk fascisties is toch nog altijd potentieel-fascisties, verstikkend klimaat als dat waarin hij is grootgebracht, Oostenrijk - de broedplaats voor het duitse nationaal-socialisme (zoals eens die andere Oostenrijker, Musil, in zijn onafgemaakte reusachtige roman Der Mann ohne Eigenschaften heeft uitgebeeld).

Zonder voorkennis van het voorafgaande fiktionele werk lijkt Bernhards autobiografiese preokkupatie met dit ziekmakende klimaat in De Oorzaak uitsluitend hemzelf als slachtoffer te betreffen. Terwijl het eerder zó is, dat hij nu zijn eigen persoon als een romanpersoon invoert die zich in dezelfde positie bevindt als zijn fiktieve figuren, personen die lijden aan een bewustzijn omdat ze niet het slachtoffer willen worden van de stompzinnigheid en zwakzinnigheid die, volgens Berhard, door de oostenrijkse mentaliteit wordt geproduceerd. Alsof hij met zijn autobiografie zijn mededeling heeft willen bewijzen (door hem bij de uitreiking van de

[p. 51]

staatsprijs gedaan) dat hij méénde wat in zijn boeken te lezen stond, hetgeen de nodige beroering verwekte. En dat biedt een weinig idyllies beeld van een land dat gemeenlijk geassocieerd wordt met vrolijke klederdrachten en Mozart op koektrommels; in Bernhards werk heeft dit knusse land meer weg van een krankzinnigengesticht voor alle leeftijden en gezindten.

In De Oorzaak leeft de jonge Bernhard tijdens de laatste jaren van de oorlog in een gymnasium, een katholiek internaat dat officieel Nationaalsocialisties Jongerentehuis heette. Hij maakt er de bombardementen mee, woont vervolgens bij zijn grootouders buiten de stad en werkt daar in een bloemkwekerij. Wanneer na de oorlog het nationaalsocialisties regime op school weer plaats maakt voor een katholiek regime van een andere kleur maar van dezelfde snit, besluit hij na korte tijd in plaats van naar het gymnasium naar het arbeidsburo te gaan. Hij is dan vijftien en gaat werken in een levensmiddelenzaak.

Voor een deel gaat de roman over de stad Salzburg, de ‘tot schoonheidsmachine geworden onwaarachtigheidsmachine’, ‘de mensvijandige architectonisch-aartsbisschoppelijk-stompzinnig-nationaalsocialistische-katholieke knekelgrond’ - een vernietigingsmachine waaraan alleen te ontkomen lijkt door zelfmoord. De stad maar ook het internaat (én het werk van Bernhard) worden permanent beheerst door de gedachte aan zelfmoord. Zo beschouwt de jongen zelfs zijn viool als ‘een instrument om zijn zelfmoordmeditaties op gang te brengen’. Is de stad al een koncentratie van Oostenrijk, ook het internaat is weer een gekomprimeerde versie van de stad. En het onderwijs is een ziek en ziekmakend systeem dat de geest en alle kreativiteit vernietigt. In de oorlog staat er een nationaalsocialistiese sadist in uniform aan het hoofd, na de oorlog Oom Frans die met zijn katholieke vriendelijkheid eenzelfde regime voortzet met dezelfde liederen, dezelfde ceremonies en dezelfde straffen. De jonge Bernhard is alleen maar immuun voor ‘de besmettelijke ziektes, geestesziektes’, het nationaal-socialisme én het katholicisme, dank zij de opvoeding door zijn (anarchistiese) grootvader die hem op lange wandelingen met het leven en de natuur vertrouwd heeft gemaakt, en dank zij zijn (kommunistiese) oom wiens radikale dromen hem tot voorbeeld worden.

Hoe verleidelijk ook, het is niet juist de ideeën van Bernhard op de voorgrond te stellen. Hij schrijft namelijk in de eerste plaats

[p. 52]

zinnen en geen ideeën, dat wil zeggen: hij schrijft niet over opvoeding en onderwijs, over zelfmoord en waanzin enzovoort, maar hij voert ze ten tonele. Er is alleen maar een tegenwoordige tijd; daarom gebeurt in zijn boeken alles pratend of schrijvend, en daarom is geen enkel boek af. Het is, in Bernhards denkwereld, zelfs onmogelijk iets af te maken. Dit wordt in het bijzonder in de roman Korrektur (1975) op allerlei manieren uitgebeeld. Een man zet zich aan het werk om de papieren van een vriend die zelfmoord heeft gepleegd, definitief te ordenen. Deze was jarenlang bezig in de bossen een kegel te bouwen waarin zijn zuster zou moeten kunnen wonen, tegelijkertijd was hij bezig een tekst over het werk aan de kegel en over de plaats van zijn jeugd, die hij ontvlucht is, te korrigeren. De korrekties bereiken het doel niet, want bij iedere korrektie slinkt de tekst of verandert ze geheel; het doel van de kegel wordt evenmin bereikt, omdat zijn zuster sterft. Dit vernietigingsproces wordt in 360 pagina's uitgevoerd, niet beschreven, ook al wordt alles verhaald in aanhalingen van de uitvoerder van het testament. In eindeloos variërende zinnen gaat het proces woekerend verder, zoals het elders heet: ‘een volledig doorgeïnstrumenteerde partituur waanzin’.

Ook in de andere romans gaat het om eindeloze monologen, waarin vaak alleen de woorden van anderen worden weergegeven, dagboekfragmenten, brieven, aantekeningen. Hoewel het om mensen lijkt te gaan die, in een volstrekt isolement, niets schijnen te doen, zijn ze in werkelijkheid koortsachtig bezig. Bezig met zichzelf staande te houden (vaak door krankzinnige ondernemingen uit te voeren, zoals in Das Kalkwerk uit 1970 iemand tientallen jaren bezig is aan een studie over ‘het gehoor’, en in Verstörung iemand aan een filosofies thema werkt waarvan de resultaten telkens weer vernietigd worden zodat er waarschijnlijk slechts één zin zal overblijven); bezig iets te vernietigen; bezig iets te rekonstrueren dat gebeurd is. Zichzelf staande te houden: bijna steeds gaat het over figuren die lijden aan een overbewustzijn, maar het is deze ijlende luciditeit die verhindert dat ze het slachtoffer worden van de sprakeloosheid om hen heen. Iets te vernietigen: vaak is dat een erfenis, een landgoed of iets dergelijks, dat hen belast met een hele feodale traditie (zoals in de roman Ungenach, 1968). Die erfelijke belasting afbreken is de enige manier om aan een eigen leven toe te komen. Iets rekonstrueren: alles wat geleid heeft tot de zelfmoord (van ouders en broer in Amras, 1964).

Het praten of het schrijven is in feite de enige handeling in de boeken. Hoe die handeling verloopt, waar die handeling plaatsvindt

[p. 53]

en hoe de personen zich gedragen moet worden afgelezen aan de zinnen, aan de manier waarop ze gekonstrueerd zijn. De reden daarvoor is dat Bernhard niet over iets schrijft, maar ook dat hij geen ideeënromans schrijft, al lijken ze daar misschien op. Bernhard laat het verloop van gedachtengangen zien, denken en spreken is voor hem handelen. De zinnen zien er inderdaad uit als gebaren, ze zijn gesties (hij voert zijn thematiek ten tonele); ze cirkelen rond, vertakken zich, verstrikken zich in onmogelijke woordkombinaties en neologismen, monotoon worden woorden en zinswendingen herhaald, bepaalde woorden krijgen zware aksenten, en het is alsof iemand zich een weg baant door een oerwoud. Deze enscenering in zinnen is wat de beweging van het schrijven betreft te vergelijken met muziek; zoals ze op papier staan met hun telkens terugkerende thema's, begrippen en obsessieve beelden is de tekst een landschap dat tegelijk het landschap van een jeugd is, het denkklimaat waarin die zich ‘afspeelde’ en waarin hij nu leeft (dus geen dekor), én het landschap van een bewustzijnstoestand. Als hij aan het eind van De Oorzaak zegt ‘Ik ben nog niet klaar met de stad van mijn jeugd’ en opmerkt dat hij de oorzaak van de deprimerende stemming die de stad teweegbrengt in zichzelf zoekt, wil dit niets anders zeggen dan dat hij nog steeds geen uitweg uit dit morbide landschap heeft weten te vinden en dat hij er nog steeds zelf deel van uitmaakt. Het is daarom belangrijk dat De Oorzaak als ondertitel ‘een duiding’ heet (in de vertaling overigens weggelaten). In de roman komt Bernhard daar herhaaldelijk op terug, wanneer hij zegt dat zijn herinnering niet meer dan een schets, een aanduiding kan zijn omdat hij enerzijds iets wil rekonstrueren zoals hij het als jongen ervaren en gevoeld heeft, maar het anderzijds alleen kan zoals hij nu denkt, twee begrippen die elkaar lijken uit te sluiten. Alleen schrijven op de manier waarop hij schrijft (door overdrijving en verabsolutering de dingen uitvergrotend en bezwerend) kan hij deze twee nivo's in evenwicht houden: de stomme ervaring en het sprekende denken, de verschrikking die men passief ondergaat en de denkkracht die de vernietiging moet tegengaan. Daarom is de abstraktheid van Bernhards taal in zijn beweging zo uitermate konkreet, zij het dat er geen konkrete beschrijving of konkreet verhaal uit resulteert.

Bernhard is een schrijver die lijkt te zijn ontstaan uit een kombinatie van het onlichamelijke denkvermogen van mijnheer Teste van Valéry en de alleen maar lichamelijke denkkracht van de figuren van Beckett.

22 juni 1977