Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 44]

Cortázar bouwt een bruggehoofd

Julio Cortázar, Boek voor Manuel. Uit het spaans vertaald door Barber van de Pol (Meulenhoff)

Tussen Rayuela (1963) en Boek voor Manuel, dat zojuist in vertaling verschenen is, ligt een periode van tien jaar. Dit tijdsverschil komt onder meer tot uitdrukking in het feit dat Cortázar zich verplicht heeft gevoeld zijn nieuwe roman te voorzien van een voorwoord waarin hij uitdrukkelijk zegt het literaire en politieke schrijven te hebben willen kombineren. Nu was Rayuela beslist niet vrij van politiek, maar politiek leek wel een Fremdkörper dat instinktief werd afgestoten. De hoofdpersoon Oliveira formuleerde zijn ambivalentie tegenover een vriend die hem om steun aan algerijnse opstandelingen kwam vragen als volgt: ‘Hij wist maar één ding tamelijk zeker, en dat was dat hij niet zonder verraad af kon zien van de passieve afwachting waarin hij sinds zijn komst naar Parijs leefde. Toegeven aan gemakzuchtige edelmoedigheid en buiten illegale aanplakbiljetten gaan plakken zag hij meer als een wereldlijke verklaring, een afrekening met je vrienden die je moed zouden bewonderen, dan een echt antwoord op de grote vragen. Bezien vanuit tijdelijk en absoluut oogpunt, voelde hij dat hij in het eerste geval ongelijk en in het tweede gelijk had. Hij deed er verkeerd aan niet te strijden voor de onafhankelijkheid van Algerije, of tegen antisemitisme of racisme. Hij deed er goed aan te weigeren mee te doen aan het gemakzuchtige verdovingsmiddel dat kollektieve aktie inhoudt (...) Daarom kon hij beter zondigen door niet-doen dan door mee-doen. Toneelspeler zijn betekende afzien van een goede plaats in de zaal en hij scheen geboren te zijn om toe te kijken op de eerste rij. “De moeilijkheid is”, zei Oliveira bij zichzelf, “dat ik tevens een aktief toeschouwer wil zijn en daar zit hem de kneep”.’

Deze wens om akteur en tevens aktief toeschouwer te zijn is in Boek voor Manuel nog brandender geworden. De centrale figuur,

[p. 45]

Andrès, is ook nu weer iemand die deel uitmaakt van een groep Zuidamerikanen in Parijs, die elkaar bij nacht en ontij opzoeken om samen te drinken en te praten. De meesten van hen houden zich aktief bezig met politiek in een organisatie die de Kul genoemd wordt. Andrès hoort wel in dit gezelschap thuis, maar hij blijft, ook omdat hij ouder is, altijd een beetje achter, lezend en naar muziek luisterend, deels gefascineerd door de gedrevenheid van de jongeren, deels hun hekties gedoe ironiserend en relativerend, onder meer om een veilige afstand te kunnen bewaren. In een droom die zich afspeelt in een bioskoop krijgt hij van een Cubaan een opdracht. Pas wanneer hij op het eind zijn reserves tegenover de Kul opzij zet en zich bij de groep aansluit, wanneer ze na een serie provocerende prikakties het hoofd van het Buro voor Koördinatie van latijnsamerikaanse aangelegenheden in Europa hebben ontvoerd, dringt de inhoud van de boodschap tot hem door: wordt wakker! (De roman heeft wel meer van die slappe gewrichten.) Over de droom zegt Andrès: ‘Ik ben dubbel, iemand die naar de bioskoop is gegaan en iemand die verwikkeld is in een typische filmsituatie.’

Op nog een andere manier is deze gespleten houding uitgebeeld. In Rayuela, kan konkluderend gezegd worden, behield de toeschouwershelft de supervisie over de toneelspelershelft, en wel zodanig dat de handelingen van de laatste door de eerste geregisseerd werden, wat in de praktijk niets-doen betekende. Nu is het observerende aspekt in een aparte figuur verzelfstandigd, even vaag als de benaming waarmee hij wordt aangeduid: je weet wel, die in ‘zijn neutrale hoekje’ naar zijn landgenoten kijkt en luistert, en alle waarnemingen op fiches vastlegt. Deze fiches zullen, na de dood van je weet wel die sterft wanneer Andrès zich bij de Kul heeft gevoegd, door de laatste geordend worden. De chaos van aantekeningen kan nauwelijks iets anders zijn dan het materiaal van de roman zelf, die pas geordend kan worden als de tweestrijd tussen toeschouwer en speler beslist is in het voordeel van het engagement. Dit zou dan het belangrijkste verschil moeten zijn tussen de twee romans. Opmerkelijk is evenwel dat dit verschil door de roman nauwelijks gefundeerd wordt. Het is eigenlijk een keuze bij gebrek aan beter, ook om aan het malaisegevoel ten gevolge van isolement en dubbelzinnig gedrag een einde te maken; een onhandige noodlanding. Dit biedt de gunstigste kijk op de Kul en haar strijd tegen de Mieren, een paramilitaire groep die de VIP beschermt. Het padvinderachtige aan de Kul-aktiviteiten is voor een deel gevolg van de ironiserende kijk van de observator (Andrès en je weet wel), voor een deel kenmerkt het de machteloosheid en

[p. 46]

blikvernauwing van Zuidamerikanen die vanuit Europa naar de politieke toestand op hun eigen kontinent kijken. Minder gunstig zou het zijn wanneer de Kul de visie van Cortázar op politieke akties moet verbeelden.

Hoe het ook zij, dit politieke element in de roman doet, bedoeld of niet, afbreuk aan het keuzeprobleem, dat volgens mij het belangrijkste thema van het boek is. Andrès wil eigenlijk niet kiezen, en wel op betere gronden dan die in het citaat uit Rayuela genoemd werden. Op gevaar af de roman onrecht te doen doordat veel aspekten onbesproken blijven, is Boek voor Manuel te lezen als een roman tegen de keuze in de vorm van een naïeve tweedeling, algemeen uitgedrukt: tegen de of-of tegenstelling tussen politiek en dagelijks leven.

Een telkens impliciet terugkerend beeld, dat een enkele keer uitvoerig expliciet verwoord wordt, is de brug. Luisterend naar het elektronies geluid van Prozession, een kompositie van Stockhausen, merkt Andrès dat het eigen geluid van de piano af en toe te horen is, en hij konstateert dat dit bekende geluid de aandacht gespannen houdt en hem bewust maakt van het verschil tussen oud en nieuw. Zonder die brug is het nieuwe onbereikbaar. In de betreffende passage wordt dit vertaald voor de nieuwe mens die uit de (cubaanse) revolutie te voorschijn komt, en ook voor het schrijven. De brug verwijst naar de overgang van oude naar nieuwe mens, naar de verbinding tussen Frankrijk en Zuid-Amerika, tussen de kleinburgerlijke Andrès met zijn artistieke en erotiese lusten en de Andrès die kiest voor revolutionaire aktie. De brug speelt een belangrijke rol in de verhouding van Andrès met twee totaal verschillende vrouwen: de poolse Ludmilla die de chaotiese kreativiteit vertegenwoordigt, en de franse Francine die het gezond verstand en het mentaal fatsoen belichaamt. Andrès wil niet kiezen, omdat hij het rationele en het niet-rationele tegelijkertijd wil. Als op een gegeven moment, wanneer zijn persoonlijke krisis zich verscherpt, gezegd wordt: ‘Nu zullen we de brug over moeten’, blijkt de volgende relativering noodzakelijk: ‘aan de andere kant van de brug zullen jij en ik dezelfde als altijd zijn, ik ben eerlijk genoeg om te vermoeden dat het de komediant in me is die de dood van de kleinburger verzint en zich inbeeldt voorbij die brug een ander territorium binnen te gaan’. Hieruit is af te leiden dat de keuze op het eind een verre van rooskleurige situatie oplevert.

Op een andere plaats gaat het om een overgang van een kreatieve taal die bepaald wordt door het leven - zoals bijvoorbeeld

[p. 47]

gepraktiseerd wordt door Lonstein die een eigengemaakte, symboliese taal spreekt - naar een leven bepaald door het spreken van bijvoorbeeld politieke programma's. De Kul drijft op frasen. Andrès konstateert hoe in het spreken en handelen van revolutionairen de kracht van overgenomen oude ideeën werkzaam is, de infiltratie van hetgeen vernietigd leek te zijn: ‘(...) ze riskeren hun huid voor de revolutie, ze zullen alles geven maar als “daarna” komt zullen ze dezelfde ideeën spuien die nu leiden tot zeven jaar gevangenis voor Boekovsky die tegen die tijd Sánchez zal heten of Pereyra, ze zullen de fundamenteelste van alle vrijheden vergeten, die van het individu zoals ik dat burgerlijk noem, en mea culpa, zeker, maar in wezen is het hetzelfde, het recht om naar free jazz te luisteren als ik daar zin in heb en er niemand kwaad mee doe, de vrijheid om met Francine naar bed te gaan om overeenkomstige redenen, en ik ben bang, ze maken me bang, de Gómezzen en de Lucien Verneuils die de mieren van de goede kant zijn, de fascisten van de revolutie (tuttut, je slaat door, in die grappa van Lonstein zat zeker penthotal of zo) (...)’ Deze opmerking is alleen aanvaardbaar wanneer ze geen alibi voor afzijdigheid is. Zoals gezegd kiest Andrès, zonder zijn kritiek opeens in te slikken, voor een aktieve rol.

Niettemin blijft de keuze een noodsprong, die zijn reden uiteindelijk vooral vindt in het boek van Manuel - het plakboek dat wordt samengesteld uit kranteknipsels die door leden van de groep worden verzameld voor de baby Manuel: ‘een leesboek bestemd voor een alfabetisering in de nog verre toekomst’. Niet toevallig gaat het om kranteknipsels (berichten over martelingen en politieke terreur), het is hun voornaamste en misschien wel enige zicht op Zuid-Amerika. Maar ook Cortázar lijkt de politieke werkelijkheid in zijn roman alleen te kunnen verwerken in de vorm van kranteknipsels. Het nemen van een besluit maakt immers nog geen einde aan het toeschouwer-zijn - tegenover geweld is ieder die niet direkt slachtoffer is onvermijdelijk toeschouwer.

De belangrijkste politieke stellingname is daarom in het thema van de brug te zoeken. Aan de ene kant wordt daarmee gewezen op de noodzakelijke verbinding tussen de traditionele wereld en het nieuwe. Voor de schrijver manifesteert zich dit in het probleem van de verstaanbaarheid. Op dit punt ziet het er naar uit dat Cortázar de konklusie getrokken heeft dat vereenvoudiging nodig is. Boek voor Manuel is, en dat niet alleen inhoudelijk, simpeler dan de voorgaande romans. Of dat een vooruitgang is betwijfel ik.

Aan de andere kant onderkent Cortázar scherp het gevaar dat

[p. 48]

verbonden is met een revolutie die belangrijke onderdelen van het dagelijks leven verwaarloost: ‘Ik ben meer dan ooit van mening dat de strijd om het socialisme in Latijns-Amerika de verschrikking van alledag onder ogen moet zien met de enige houding die het op een dag de overwinning zal opleveren: door angstvallig en als iets kostbaars het vermogen te koesteren om te leven zoals we dat voor die toekomst zouden wensen, met alles wat dit veronderstelt aan liefde, spel en vreugde.’ De kracht van Cortázar, ook in deze roman, is gelegen in het inspirerende maar doodernstige spel van taal en verbeelding.

24 november 1976