Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 31]

Het zuivere intellekt van Mijnheer Teste: een proefballon van Paul Valéry

Paul Valéry, Mijnheer Teste. Vertaling en nawoord van Gemma Pappot. (De Arbeiderspers)

‘Als wij meer geest zouden hebben en als wij voor de geest een grotere plaats zouden inruimen en hem meer reële macht inzake de aangelegenheden van deze wereld zouden geven, zou deze wereld meer kansen hebben om zich te herstellen’, noteerde Valéry, de franse dichter en denker, in 1933. Het merendeel van de europese intelligentsia, oog in oog met een politieke katastrofe, slaakte soortgelijke verzuchtingen en keek verder lijdzaam toe. Valéry was toen tweeënzestig en in Frankrijk reeds verheven tot nationaal letterkundig monument. Hij behoorde echter niet tot degenen die, toen het al te laat was, met een schok wakker werden. Al jarenlang noteerde hij in de vroege ochtenduren gedachten over de wereld om hem heen, notities die duizenden en duizenden pagina's vullen. Van de politieke opstellen, die voor het eerst in 1931 verschenen onder de titel Regards sur le monde actuel, dateren sommige al van jaren eerder. In zijn voorwoord merkt hij met betrekking tot deze ‘gelegenheidsstukken’ op, dat hij het woord politiek slechts met tegenzin gebruikt. Zijn intellektuele instelling maakt hem afkerig van de politiek, het liefst had hij zich ervan onthouden, maar de - eveneens intellektuele - noodzaak om zich uit te spreken weegt zwaarder. Valéry was niet apolitiek, niet ‘ziende blind’, maar eerder antipolitiek. De tucht van zijn eigen denksysteem dwong hem de problemen die zijn tijd beheersten zo korrekt mogelijk onder woorden te brengen, zonder oplossingen te willen geven. Hij zag de intellektueel als waarnemer, als getuige. Zijn ambivalentie maakte hem tot een man met scherpe analyses en tegelijkertijd behoudende, elitaire opvattingen, tot een konventioneel dichter en tegelijkertijd een denker over esthetiek, met een ontnuchterende kijk op de fabrikage van kunst en inspirerende gedachten over moderne kunst

[p. 32]

(in deze sterk verwant met iemand als Walter Benjamin). Deze ambivalentie maakt integraal deel uit van zijn denksysteem, ondanks de pogingen om deze dubbelzinnigheid uit zijn wereldbeeld weg te denken.

Mijnheer Teste is een geschikte reisgids voor een verkenning van dat systeem. Als de vertroebelende mythe rond dit boek (bijvoorbeeld via schoolboeken) lezers al niet op een veilige afstand houdt - de expositie van het zuivere denken zwevend in de ijle hoogten van een superlogika, een mythe die kritici nu al, ontnuchterd door de lektuur van het boek zelf, over ‘humbug’ doet mompelen - dan is er in ieder geval nog het ongewone taalgebruik, een mengsel van extreme abstraktie en meest banale konkreetheid dat een welwillende lezer hoorndol kan maken. Het is maar hoe je zo'n boek leest - voor een voettocht heb je immers ook weinig aan een spoorboekje.

Eigenlijk is het boek zelf al een onmogelijk geval, hetgeen is op te maken uit de huidige samenstelling. De romp van het boek, een ietwat vreemde benaming met het oog op de titel, De avond met mijnheer Teste, is een tekst van niet meer dan achttien pagina's, door Valéry op drieëntwintigjarige leeftijd geschreven en in 1896 voor het eerst gepubliceerd. De verder onzichtbaar blijvende ik-figuur, die zijn verslag begint met de zin ‘Domheid is niet mijn sterkste punt’, beschrijft zijn ontmoeting met mijnheer Teste, hun gezamenlijk theaterbezoek, waarbij ze meer aandacht hebben voor de aandacht van het publiek dan voor het vertoonde, en het gesprek daarna ten huize van Teste, een gesprek dat slechts twee onderwerpen omvat: geld en pijn. Teste bestaat in de woorden van de ik-figuur die erg veel weg schijnt te hebben van zijn gesprekspartner. In 1926 verschijnt er een uitgebreide proza-cyklus. Aan de oorspronkelijke tekst zijn Fragmenten uit het logboek van mijnheer Teste toegevoegd, een Brief van mevrouw Emilie Teste, die over haar dagelijks leven met Teste schrijft (‘Mijn leven nietig en nuttig; het zijne één en al gewoonte en afwezigheid’), verder een Brief van een vriend en het voorwoord dat Valéry in 1925 geschreven had voor de tweede engelse uitgave. In de eerste uitgave na de dood van Valéry kwamen er nog enkele nagelaten fragmenten bij.

Aangezien er slechts fragmenten uit ver uiteenliggende perioden voorhanden zijn, bestaat er alleen een systeem door invulling en door uitwerking van het geschrevene. Het ‘geïsoleerde systeem’ waarover in de teksten gesproken wordt bestaat eveneens uit aanduidingen en suggesties. Misschien maakt juist het oningevulde de fascinatie van het boek uit: partituur voor instrumenten die nog

[p. 33]

moeten worden uitgedacht. Telkens opnieuw heeft Valéry rond dit thema gecirkeld, het thema van het onafhankelijke denken, telkens weer stootte hij op grenzen die de hypothese uit zijn jeugd teniet deden of op zijn minst twijfelachtig maakten. Het onderwerp van het boek, mijnheer Teste, is niet de intellektueel zoals hij in zoveel romans van deze eeuw een wezenloze hoofdrol speelt, maar het intellekt. Intellekt bestaat niet in zuivere vorm en kan ook als zodanig niet beschreven worden, hooguit in funktie; het zuivere, ongevormde intellekt moet uitgevonden en gemaakt worden. Valéry heeft het uitgevonden: Mijnheer Teste, dat monsteridee, zoals hij hem in het voorwoord noemt, is een gedachtenexperiment, het zuivere ik is een hulpkonstruktie. Het is belangrijk deze beperking voorop te stellen.

‘Mijnheer Teste was misschien een jaar of veertig. Hij sprak buitengewoon snel, met doffe stem. Alles aan hem was onopvallend, zijn ogen, zijn handen. Niettemin had hij de schouderbreedte van een militair, en de pas van een regelmaat die verbaasde. Bij het spreken hief hij geen arm, nee nog geen vinger op: hij had de marionet in zich gedood.’ Teste heeft geen meningen. Elk moment, zo vereist de tucht van zijn geest, moet hij de dingen zo zuiver mogelijk formuleren, zoals ze op dát moment zijn. Zijn oordeel is uitsluitend afhankelijk van zijn ervaring, hij bestrijdt voortdurend onzuivere gevoelens, dus ook literatuur en filosofie, en opgaand in de aktiviteit van het denken vermijdt hij resultaten (meningen) omdat zij de vrijheid van het denken inperken. Valéry was een bewonderaar van Leonardo, wiens methode was: observeren, uitdenken, uitproberen, experimenteren, met steeds minder interesse in resultaten. Over Teste: ‘(...) hij is niemand anders dan de demon van de mogelijkheid zelf. De zorg om het geheel van wat hij kan neemt hem volkomen in beslag. Hij neemt zichzelf waar, manoeuvreert, wil niet gemanoeuvreerd worden. Hij kent slechts twee waarden, twee categorieën, namelijk die van het bewustzijn, herleid tot zijn daden: het mogelijke en het onmogelijke. In dit vreemde brein, waar de filosofie weinig gezag heeft, waar de taal voortdurend in staat van beschuldiging verkeert, komt geen gedachte voor die niet vergezeld gaat van het besef dat zij voorlopig is; het enige wat overblijft is het wachten en de uitvoering van welomschreven verrichtingen. Zijn korte, intense leven wordt besteed aan het waken over het mechanisme waardoor de betrekkingen tussen het bekende en onbekende plaatsvinden en gerangschikt worden. Het wijdt zelfs zijn duistere en transcendente vermogens eraan hardnekkig de eigenschappen van een afzonderlijk stelsel na te

[p. 34]

bootsen waarin het oneindige niet voorkomt.’ (Voorwoord)

‘Datgene wat denkt is nooit datgene waaraan het denkt’, staat in een van de latere fragmenten. Het denken en het spreken is in die gedachtengang een vorm die al het andere bepaalt. Vrijheid is daarom afhankelijk van de zuiverheid (ongebondenheid) van het denken, gezuiverd van gevoelens, handelingen, de dingen van de wereld. Valéry joeg een hersenschim na, en in tegenstelling tot vele anderen wist hij dat ook. Hij was zich ervan bewust dat deze onafhankelijkheid van het denken een methodologiese fiktie was, en hoezeer dit systeem hem ook fascineerde, hij leverde zelf de bewijzen voor de onmogelijkheid ervan: ‘Het bestaan van een dergelijk iemand zou in de werkelijkheid nog geen uur kunnen duren.’ Al eerder had Valéry op een andere plaats gekonstateerd dat een dergelijk mens door zijn zuiverheid gehinderd zou worden om zich te uiten en dat zijn waarachtigheid hem zou veroordelen tot niet-zijn. Op zijn minst wilde hij met zijn annalen van het anonieme genie de publieke helden van de geest relativeren.

Het ik, dat boven de dingen zou staan, een archimedies punt buiten de werkelijkheid, is een onmogelijkheid, juist omdat het om een ik gaat dat alle mogelijkheden wil beproeven. Deze tegenspraak wordt ook door mevrouw Teste opgemerkt als ze schrijft dat Teste op momenten van totale aandacht en koncentratie volledig afwezig is. Teste heeft hier zelfs een systeem van gemaakt. Om zijn partikuliere intellekt zoveel mogelijk ruimte te geven kamoufleert hij zich in de meest algemene omgeving. Hij woont in een woning die volstrekt neutraal is, er is zelfs geen boek te vinden. Anders uitgedrukt: alleen door uiterlijk konformisme, door een onpersoonlijk gedrag kan er ruimte worden vrijgemaakt voor het individuele, dat bij Valéry geheel privé blijft. Het private is voor Valéry, aan het eind van de negentiende eeuw, al niet meer te vinden in het interieur, voor Teste geldt: ‘Ik ben thuis bij mij zelf.’

Men zou haast zeggen dat Valéry het program schreef voor het oeuvre van Proust. De afzondering van de solitaire Teste is geen vlucht voor de ‘onsamenhangende’ buitenwereld, maar een minimalisering van de chaos in een gesloten binnenwereld: ‘de geest is maximale mogelijkheid’, maar met een minimum aan praktiese risiko's. ‘Ik denk, en dat verhindert niets (...) Ik ben zijnde en mij zelf ziende; zie mij ziend, enzovoort’, zo wordt de cirkel hermeties gesloten. Teste is getuige (testis), maar een getuige die met de daad niets te maken wil hebben. Teruggetrokken in het observatorium van het zuivere intellekt, waar alles alleen als mogelijkheid van het

[p. 35]

denken bestaat, heeft hij, door alles wat reëel bestaat tot ding te maken, inklusief zichzelf, alles onder kontrole. Door een citaat uit een ander verband aan te halen wordt misschien duidelijk dat deze kortsluitende gedachtengang tegelijkertijd een zeer kritiese notie bevat: ‘Hoe “bewuster” een bewustzijn is, des te vreemder lijken hem zijn persoon, zijn meningen, zijn daden en gevoelens, - vreemd. Zo vertoont het de neiging over zijn meest eigen en persoonlijk bezit te beschikken als over iets toevalligs, dat buiten hem staat.’ Het zou misleidend zijn te denken dat Teste uitsluitend uit gedachten bestaat, lichamelijke pijn bijvoorbeeld kan de hele gedachtenkonstruktie doen wankelen.

Het zal duidelijk zijn dat het vertalen van een dergelijke tekst, die meer partituur dan literair ‘werk’ is, een duivelse opgave is. De vertaling van Gemma Pappot is heel redelijk, afgezien van wat slordigheden in het nederlands. Niettemin vind ik nogal wat passages twijfelachtig omdat de vertaling net die precisie mist die de franse versie wel heeft; mechanies abstrakte formuleringen worden gewoner, vanzelfsprekender, of daar waar Valéry er een zekere plasticiteit aan geeft juist weer veel te geforceerd. Wellicht heeft dit minder te maken met vertaalkunde dan met affiniteit.

28 april 1976