Kritieken en kommentaren. Deel 2. Oriëntaties

[p. 17]

Rekapitulatie van een generatie

C.B. Vaandrager, De Hef. (De Bezige Bij)

‘In spin. Vragen over. Iezie. Ietsie pietsie ligtsterk kleintje plastic (van fopspenen, van de straat). Pleuriszooi zat thuis en op vorige adressen, doodgetripte huis en haard. Omhoog, de Hef dus: op handen en voeten klaarkomend, als een brug, een overspanning. Geen Nieuwe Stijl Roetien. Je moet er geweest zijn. Sien heb kure. “Your radar-eyes” (Je raad de reis). Betekent zoveel als opgaan, als geld? In rook? Omhoog gaan, bovenop de Hef.’

Ik heb De Hef van Vaandrager nu twee keer gelezen. Het boek is maanden geleden verschenen, er is nog vrijwel niets over geschreven en ook de verkoop schijnt navenant te zijn. Eerlijk gezegd weet ik ook niet goed hoe ik over dit boek moet schrijven, het nodigt niet uit tot reakties van wildvreemden.

Ik zou zó kunnen beginnen: na een intro van een pagina of twintig, waar met behulp van een paar steekproeven een balans wordt opgemaakt, van vroeger en nu (‘Ik zit met een knaagdier in mijn maag, dat met injekties tijdelijk koest te houden is’) begint De Hef pas officieel. Het eerste deel zet in met een lofzang op de Hef-brug: ‘Van de Hef af gezien, hoogtepunt van ballingschap, bekroning. Hoogtevrees, daarom. Verse werkelijkheid, wel weird.’ Dit deel bestaat uit korte fragmenten waarin veel gespoten en gepraat wordt, waarin veel namen vallen, waarin vooral het letterlievende leven van het Gard Sivik-groepje (Armando, Sleutelaar, Vaandrager, Verhagen), later voortvarend omgedoopt in De Nieuwe Stijl, gerekapituleerd wordt, waarin de schrijver zich vooral knarsetandend in zijn vroegere slapie Sleutelaar vastbijt. De Hef deel 2 begint eveneens, verwijzend naar Ivens film De Brug, met de Hef; de brug staat open, te gebruiken om steilewand te spelen. Voor de rest: idem dito.

In de vorige roman van Vaandrager, De Reus van Rotterdam, stond Rotterdam centraal; de schrijver had zichzelf daarin de rol van

[p. 18]

toeschouwer aan de kant toebedacht. Rotterdam komt in De Hef alleen kijken voorzover het de Sien daar ter stede betreft, een wereld op zich, juist omdat de stad slechts een neutrale omgeving is. Vaandrager kijkt nu niet meer, hij praat, voornamelijk in zichzelf, tegen zijn (vroegere) kennissenkring. Zelden is (voor een buitenstaander?) duidelijk wie wat tegen wie zegt, - iemand praat, een ander spreekt tegen, iemand praat door.

Wat ik tot dusver over De Hef gezegd heb is volstrekt onvoldoende, het eigenaardige is namelijk dat het boek zich door een dergelijke formele beschrijving niet laat vangen. Evenmin echter door het te klassificeren als een ‘pathognosties psychogram’, als uitlaat van iemand die zijn gram opwekt en verdooft met allerlei middelen voorzien van paramediese namen. Een psychologiese benadering zou al te gemakkelijk doen vergeten dat de lezer uiteindelijk een boek in handen heeft (en geen case-story), waarin meer aan de hand is dan de alleenspraak van een min of meer verziekte geest. Zo is de manier waarop de spreektaal in de schrijfmachine geruïneerd wordt meer dan een spraakstoornis. Ofschoon dit begrip voor een deel wel van toepassing is: op vele plaatsen waar de gevoeligheid van het ter sprake zijnde onderwerp kwetsbaarheid of iets van dien aard zou kunnen doen vermoeden houdt de schrijver zich op een geforceerde manier groot door over te gaan op patserige kroegtaal of foneties geradbraakt pop-engels (‘“Jij ben gek jij!” bemoeit meteen derde vreemde spade, vechtlustig. Ik laat wel eve normale schroevedraaier zien. Reinheid: rijnijd. Grote perzik (velvet reet), dus ik weet als Lou Reed. Reiniger, ik speed. Vin Wil ut goed? Ik knik nou wel van ja, Krachtpost. Morning: more Orange Sunshine-crumb, avec jus d'orange, n.b. ingescheurde mondhoek. Droogklotevibraties, centrale puntogen, lullig neutraal. Ik bubbel, toets, balloon mun letterstroom naar buiten, van de omslag, uit de klauw, in dit dikke wilde boek. Niet alleen hef, doch ook overtref. Hef ja, op amerikaanse toer, pel maar door.’). Maar ook al wordt er nogal eens flink misgekleund (flauwe grappen, doorzichtige schrijf-‘fouten’, fragmenten die wegflopperen alsof er wordt doorgespoeld), de lezer zal zich moeilijk aan het ritme kunnen onttrekken van de binnensmonds neergeschreven zinnen: elke zin, hoe kort ook, is gekomprimeerd als een uilebal. Als er stukken bij zijn die van een leien dakje gaan zijn dat precies de stoplappen in het boek. Waar de lezer blijft haken merkt hij dat het geschrevene onder stroom staat. Op elke pagina een paar kortsluitingen waar het verband aan flarden gaat, het malen in een andere versnelling springt, iedere struktuur van langere adem aan

[p. 19]

diggelen gaat. Dat laatste is een kwaliteit, maar kan ook een zwakte genoemd worden. In het boek wordt niets opgebouwd, er is alleen sprake van stukken en brokken (stukjes van vroeger, herinneringen, briefjes, associaties, kettingreakties). Drie pagina's zijn voldoende om het hele boek te kennen. Zo kan het ook gelezen worden, hap-snap, zonder veel te missen, of het moet zijn: het op de voet volgen van een repeterende breuk, de telkens weer met evenveel woede en spijt herkauwde breuk met vroegere vrienden - maar de jongens zijn, zoals bekend, niet meer onder elkaar.

‘(...) Cornelis Bastiaan Vaandrager, springlevend, maar gespannen, geëmotioneerd en geïsoleerd in een zwijgende schrijversbonje, de wedstrijd Sleutelaar-Vaandrager, eens onafscheidelijke vrienden, tans meer dan ooit verdiept in elkaar. Zij zijn duidelijk gebroejeerd, om een vergane adellijke uitdrukking te gebruiken. Vroeger zouden zij wellicht op de degen zijn gegaan. Zij zinnen op moderne verdelgingsmethoden? Wie gaat winnen? Wie heeft de grootste invloed qua Nieuwe Stijl? Welke rol spelen protagonist Jan Cremer, “oudste” Armando en “jongste” Hans Verhagen in deze nog weinig in kaart gebrachte Realiteit sedert het ophouden met verschijnen van de nieuwe stijl, de instant-geschiedschrijving van vier nieuwlichters, nu, anno 73, wellicht door volgelingen en lezers “verplicht” tot voortzetting van dit niet aan tijd gebonden, dus nimmer verouderende, dus “klassieke” tijdschrift-in-boekvorm dns.’ Zo ziet de historiese Realiteit er uit voor wie door glashard te geloven beloofde bergen kan verzetten.

Kortom, een boek over gekibbel in een letterkundig klubje? Vanwaar echter al die agressie, vanwaar al die spijt, en vanwaar al die opgekropte schrijfwoede? Het levert niet zoveel op, te zeggen dat Vaandrager het spoor bijster lijkt en dat de woede naar binnen geslagen is. Ik probeer een simpele verklaring. De Hef wordt geannonceerd als de roman van een generatie, dat is grootspraak zonder meer. Hoewel moeilijk nader aan te duiden is om welke generatie het gaat (de twens van vijftien jaar geleden die bang zijn definitief de boot te missen?), een dergelijk etiket past in elk geval uitstekend in het straatje van het vriendenklubje dat rond 1960 met veel publicisties aplomb probeerde de literatuur te bezetten als de generatie van Zestig die de Vijftigers zou opvolgen (na vergeefse moeite te hebben gedaan daar bij te horen!). Hun ervaring in het reklamewezen heeft hun, zoals het hoort, windeieren gelegd. Zo konden nog onlangs in de Haagse Post deze vier figuren beschreven worden als ‘de (roerloze) beweging van zestig’, ondanks het feit dat

[p. 20]

ze meer reklame voor zichzelf gemaakt hebben dan literaire publikaties gefabriceerd, en ondanks het eveneens veronachtzaamde feit dat door die reklame (nu nog) verdonkeremaand wordt dat er in die tijd auteurs naar voren kwamen die heel wat meer in hun mars hadden, maar die, omdat ze niet in kolonne oprukten, één voor één verzwegen konden worden (ik noem maar: Ten Berge, Hamelink, Gils, René Gijsen, Krijgelmans, Bernlef). Van het groepje is Vaandrager nog het meest produktief gebleken, de anderen hebben zich geborgen in reklame en journalistiek. De benaming Nul-groep is terecht.

Wanneer De Hef ‘de roman van een generatie’ genoemd wordt kan dat dus alleen ironies zijn. Het gaat om mensen die dachten dat er elke tien jaar een nieuwe lichting moet komen, die dachten dat een generatie in een kafee gemaakt kan worden, en dat zijn uitgerekend de mensen die tot een generatie behoren die (in vele opzichten) overal buiten staat behalve buiten de vette baantjes en dito posities. Toch bereikt deze bluf de schoolboekjes, terwijl het alleen gaat om een paar kopiërende reklamejongens die denken dat je met slagzinnen het publiek kunt veroveren, of het nu Aspro-bruis betreft of literaire lucht, windzucht en ruis. ‘Schrijver zouden we worden, schrijver zijn we gebleven’, schrijft Vaandrager. Misschien ligt daar een verklaring voor zijn sprakeloze woede: leek hij het indertijd dank zij het groepsoptreden en de windstilte in de literatuur te kunnen maken, niets van alle dromen is uitgekomen, nog het minst de beoogde plaats in de letterkundige eredivisie, en nu moet hij alleen verder. Resultaat is dat de werkelijkheid, waar de klub toen zo pertinent aanspraak op maakte, ingekrompen is tot het formaat van een Fles waar de kurk stevig op zit.

Indirekt lijkt De Hef zo de roman van een lekke, leeggelopen opvatting over literatuur: literatuur bedrijven is minder het schrijven van boeken dan wel het ensceneren van een podium-optreden. Gezegd moet worden dat daarvoor momenteel meer gelegenheid schijnt te zijn dan vijftien jaar geleden. Vaandrager reklameert iets, iets wat voorgoed verdwenen is, al is moeilijk precies te zeggen wat dat is, misschien de ongestoorde soosgezelligheid van weleer. ‘Er valt niks meer af te knijpen. Je kunt woelen naar hartelust, als jij in het grote bed slaapt. Morgen weer zorgen dat de dag voldoet. De innerlijke vijand doorzien en afkikken. Konfrontatie. Terzake, tenzij... Stil is en geef mij een spitse viltstift om korrekties aan te brengen. Het einde van dit boek is in zicht. Er kleven onvolkomenheden aan. Het moet transparant zijn. Niet elke pagina is

[p. 21]

even “open” of “los” geschreven. Dan neem ik veel hooi op mijn vork. Misschien ben ik zo crazy, dat ik de hele Hef van begin tot einde nog eens door de machine haal. Hoe dun it? Vertel op, want het is helemaal op je lijf geschreven.’ Het is er duidelijk niet meer van gekomen. Desondanks is er aan dit boek oneindig meer te beleven dan aan de romans die dit najaar alom besproken en bewierookt zijn.

10 december 1975