Kunst als kritiek

[p. 140]

teorie van de literaire produktie

Het werk van Pierre Macherey moet men zien als een van de verschillende literatuurbenaderingen in Frankrijk, naast de richting die uitgaat van het onderscheid van de Saussure tussen langue en parole, signifiant en signifié (zie: Tel Quel), of de semiotiek van Barthes of verder de strukturalisten die werken op basis van de analyse die Lévi-Strauss maakte van de myte. Met de Telquelisten deelt hij de Marx-interpretatie van Althusser, aan wiens Lire le Capital hij trouwens ook heeft meegewerkt. In 1966 verscheen zijn Pour une théorie de la production littéraire.

Voor Macherey is het de taak van een literatuurkritiek om de begrippen te ontwikkelen voor een teorie van de literaire produktie en haar op die manier een wetenschappelike basis te geven. Het begrip ‘produktie’ wordt door hem gehanteerd om het begrip ‘kreatie’ te vermijden, daar dit al te zeer vastzit aan de myten over literatuur. De schrijver is voor hem de arbeider van een tekst die hij in bepaalde omstandigheden produceert. Macherey onderzoekt vooral deze omstandigheden, in hoeverre ze namelik de produktie van het werk beïnvloeden, incl. hun invloed op de literaire kwaliteit van het werk. Hij onderzoekt de verhouding tussen het ruwe materiaal en het eindprodukt, de transformatie door de artistieke produktie. Hij maakt hier ahw. een beweging die omgekeerd is aan die van Goldmann. Goldmann bestudeert het kunstwerk en de auteur vooral als weerspiegeling en uitdrukking van een ideologie, Macherey gaat verder door een beweging terug te maken: ‘een ideologie bestaat uit datgene waarover niet gesproken wordt’... ‘om te weten wat een ideologie wil zeggen, om de zin ervan uit te drukken moet men de ideologie verlaten... Door het boek, door het boek heengaand, wordt het mogelijk het

[p. 141]

domein van de spontane ideologie, van een vals zelfbewustzijn van de geschiedenis en de tijd te verlaten. Het boek geeft een bepaald beeld van die ideologie: het geeft haar kontoeren die ze niet had, het konstrueert haar... De spontane ideologie, waarin de mensen leven, wordt niet eenvoudig door de spiegel van het boek weerspiegeld; ze wordt door haar gebroken, teruggekaatst, omgekeerd...’ Macherey verwijst hiervoor naar de onherleidbaarheid van het esteties proces: men kan het niet gelijkstellen met een teoretiese opvatting van de realiteit of met het ideologies proces - (het bezit dus een zekere autonomie -, hoewel de schrijver ‘vecht’ met de ideologie. Het boek/kunstwerk maakt de ideologie tot een zichtbaar, ontcijferbaar objekt door haar een bepaalde vorm te geven. Macherey beschrijft het esteties proces als een terugkeer, niet als louter mechaniese weerspiegeling: als de ideologie de imaginaire weerspiegeling van de realiteit produceert, produceert de estetiese werking daarentegen de ideologie als imaginaire realiteit; deze terugkeer reproduceert niet de werkelikheid (kritiek op ‘realisme’) maar realiseert de weerspiegeling ervan (kritiek op ‘imaginarisme’). Hij ontwikkelt in zijn boek systematies begrippen als autonomie en onafhankelikheid van het esteties produkt, kreatie en produktie, esksplikatie en interpretatie, diepte en kompleksiteit, objekt en terrein van de kritiek, kritiek als oordeel etc. Belangrijk zijn vooral zijn ekskursies over de literaire kennis in onderscheid tot wetenschappelike kennis. In het tweede deel van het boek worden de begrippen gebruikt in konkrete analysen van het werk van Jules Verne, Balzac, Borges, Defoe en Lenin's kritiek op Tolstoj, waarvan hier het eerste deel is opgenomen. Een kritiek op dit artikel is te vinden in nr. 12/13 van Cahiers Marxistes Léninistes (1966 Art, Lanque: Lutte des classes) - A. Badiou: L'autonomie du processus esthétique, p. 77 e.v.