Kunst als kritiek

[p. 75]

tekstteorie en dialekties materialisme

Sinds de oprichting (1960) van het tijdschrift Tel Quel, dat zoals de titel al aangeeft (‘zoals het is’) in haar streven naar een gedistantieerde benadering van de werkelikheid aansloot bij de nouveau roman, heeft er een sterke verschuiving plaatsgevonden in de aktiviteiten van de groep. De ondertitel werd: wetenschap/literatuur, - en ‘literatuur’ is een begrip tussen aanhalingstekens geworden: nog slechts een van de mogelike vormen van een tekst.

De linguistiek is een deelgebied van de semiotiek (algemene tekenleer) en levert de voornaamste (begripsmatige) fundamenten voor een omvattende teorie van de tekst. Onder een tekst verstaat de groep een schrijfproces (écriture) dat als maatschappelik produktieproces, als praktijk wordt opgevat. Als sleutelbegrippen dienen de termen van Saussure, signifiant, signifié en signe. De tekst is een serie tekens, niet een eindprodukt maar de transformatie van reeds bestaande teksten, een produkt dat zelf weer produktiemiddel is en een transformerende funktie heeft; in marxistiese terminologie: schrijven is een vorm van produktie, arbeid die de stof/het materiaal (taal) betekenis geeft.

In hun teoretiese uitgangspunten sluiten ze aan bij de Marx-interpretatie van Althusser die in werkwijze analogieën vertoont met het werk van Lévi-Strauss en Roland Barthes.

De groep ziet haar revolutionaire opgave in een aktieve transformatie van de ideologie, omdat het de ideologie is die een bewustzijn van de bestaande realiteit en een bewustzijn van de mogelikheden van verandering van deze realiteit blokkeert. Daar de burgerlike ideologie, het nivo van de ‘simboliese ekonomie’ (Sollers) niet alleen resultaat is van de politieke ekonomie maar in een aktieve (wederkerige) verhouding ermee staat, is haar werking deze: dat ze

[p. 76]

(in de opvoeding, in de burgerlijke kode, denk- en spreekwijze dmv. simbolen, regels en literatuur) de maatschappelijke orde en hiërarchie nog eens bevestigt door een tekensisteem. En zoals er op ekonomies gebied een radikale scheiding bestaat tussen producenten en hun produktiemiddelen en produkten, is er op taalniveau een scheiding tussen degenen die taal produceren en hun produkten en produktiemiddelen (opvoeding, media, uitgeverijen). Hun bedoeling is: revolutionaire politieke opvattingen te realiseren in een taal- en tekstteorie én in een schrijfpraktijk.

Kritiek is uit te oefenen op de vaak al te direkte analogieën die worden gelegd tussen ekonomie en ideologie (‘simboliese ekonomie’). Frappant voorbeeld hiervan is de strikte parallellie die Jean-Louis Baudry in ‘le Sens de l'argent’ tussen het taalteken en geld (abstrakte ruilwaarde). Ook is nogal twijfelachtig hoe verhoudingen en processen verabsoluteerd worden. Zoals men de produkten niet metafysies star als af en onveranderlik mag zien, kan men ze omgekeerd ook niet oplossen in geïsoleerde momenten van processen, wat op hetzelfde neerkomt als het eerste. Waar het op aan komt is de konkrete dialektiek van onmiddellikheid en bemiddeldheid van de objekten in hun feitelike vorm te ontwikkelen. Fetisjering van het proces verhindert het inzicht dat het schrijven niet alleen een transformerende aktiviteit is, maar ook altijd de beweging naar iets toe, een produkt dat een relatieve zelfstandigheid en eigen waarde bezit.

Bij uitgeverij du Seuil wordt door hen een reeks uitgegeven waarin de voornaamste literaire en teoretiese werken van de groep verschijnen. Een keuze van de meest fundamentele teoretiese teksten uit de laatste jaren is verzameld in een boek dat in 1968 verscheen, Theorie d'Ensemble, dat opent met essays van 3 auteurs waarop de groep zich vaak beroept, nl. Michel Foucault, Roland Barthes en Jacques Derrida. Informatie over het tijdschrift en zijn plaats in de huidige konstellatie van taal- en literatuurteorie is te vinden in twee artikelen van T.A. van Dijk: ‘Tel Quel en het telquel-

[p. 77]

isme’ (Raster, juli 1968) en ‘Taaltheorie en literatuurtheorie’ (Raster, juli 1969), opgenomen in Taal Tekst Teken Amsterdam 1971. Verder is er een nummer van Alternative verschenen onder de titel: revolutionäre Texttheorie. Die gruppe Tel Quel - ein Versuch’ (juni 1969).