Dagboek uit een kamp

[p. 5]

Woord vooraf

Het is misschien nuttig, speciaal voor hen bij wie de Tweede Wereldoorlog gevoelens oproept als bij ons oudjes de Tachtigjarige Oorlog, om een indruk te geven hoe het toen toeging met die Nederlandse staatsburgers die door de Duitse bezetters joden werden genoemd.

‘Weggehaald.’ Zo heette dat. De Meyers, de Cohens, de Tassen, de Van Dantzigs werden weggehaald. Zo knap zijn mensen, met één woord verwoorden en verdoezelen ze de krankzinnigheid waarmee zes miljoen mensen zijn vermoord. Misschien wel de belangrijkste functie van ons verstand is de wereld beheersbaar te maken, of beheersbaar te laten lijken. En woorden zijn voor dat laatste een belangrijk instrument. ‘Weggehaald’ - als door een anonieme kracht. Maar het gebeurde door mensen, dagelijks, jarenlang, we waren eraan gewend. Een voorbeeld. Ik stond in 1943 op een tramhalte te wachten, toen er een groep mensen bij kwam, kinderen, mannen, vrouwen, grijsaards, bijeengedreven en voortgeduwd als schapen, maar niet door herdershonden maar door Nederlandse politiemensen. De eerstkomende tram werd leeggehaald, de ‘weggehaalde’ mensen erin gedreven, en wij bleven, elkaar niet aankijkend, wachten op de volgende tram. Het dagelijks leven, en het

[p. 6]

nachtelijk leven. Iedere ochtend hoorde je wie er deze nacht waren weggehaald. Wat dat werkelijk betekende kunt u in dit boek lezen. Je te moeten verschuilen achter de schoorsteen op je dak, achtervolgd door mannen met geweren, machteloos om je kinderen te beschermen, machteloos om voor je ouders op te komen. En terwijl dat gebeurt liggen je buren te slapen, ligt de hele stad, het hele land te slapen, de stad en het land waar je dacht bij te horen, en waar je nooit meer helemaal bij zult horen omdat je door een krankzinnige en zijn volgelingen anders bent ingedeeld. (Daarom gingen na de oorlog veel van deze ‘weggehaalden’ naar Israël, om daar door de Arabische Hitlers wéér gebruikt te worden als uitwendige vijand en bliksemafleider van hun dictaturen - waartegen de wereld zich weer niet durfde te verzetten, deze keer vanwege de olie die we zo nodig hadden, en waardoor ook onduidelijk kon blijven of we ons verzet zouden hebben als ze geen olie hadden gehad.)

Dit boek, het kampdagboek van Louis Tas, uitgegeven onder de naam Loden Vogel, en zijn commentaar van vijftig jaar later, vertelt ons het verhaal van een van deze weggehaalden. Zo zijn er zes miljoen te vertellen, en dat is een van de redenen van de onbevattelijkheid van wat er gebeurd is. Je kunt ontzet zijn dat het zes miljoen mensen is aangedaan, en je kunt ontzet zijn als je dit ene verhaal leest. Maar beide tegelijk kun je niet, als je naar die ene kijkt verdwijnen de miljoenen, als je naar de miljoenen kijkt verdwijnen de enkelingen. Maar over de miljoenen wordt meer gepraat dan over de enkelingen, de personen die het meemaakten.

Voor u ligt dus een bijzonder boek. Bijzonder omdat het eerste deel een verslag is van een kamp op het moment dat het gebeurde, een dagboek, een verslag van een verslaggever ter plaatse, wat al heel zeldzaam is, maar nog meer bijzonder omdat de auteur, nu vijftig jaar ouder, zijn commentaar geeft op wat hij

[p. 7]

toen schreef en op wie hij toen was. En dan ook nog van een verslaggever die de meest volmaakte waarheid, la plus parfaite sincérité, wil vertellen. Maar aan de lezer van het dagboek van Loden Vogel wordt duidelijk dat hij naast het nastreven van de waarheid nog andere doelen heeft, al kan hij die niet expliciet noemen omdat hij dan dat doel voorbij zou schieten: hij wil voor geen goud zielig gevonden worden, en hij wil zich niet als slachtoffer van de Duitsers zien. Die twee samen lijken mij een daad van verzet. (Wat het bijhouden van een dagboek op zichzelf natuurlijk ook al was. Stel je voor dat het was gevonden, dat had niet alleen het eind van het dagboek, maar ook van Loden betekent. De angst daarvoor heeft waarschijnlijk zijn neiging tot understatements nog versterkt.) Natuurlijk, je zou de afwezigheid van ‘de’ Duitsers in het dagboek, behalve een enkele ss-man, als verdringing kunnen zien, maar verdringing is toch ook een antwoord geven op een situatie waarop niet met een daad geantwoord kan worden. Door die, laat ik dan maar zeggen, verdringing, worden de Duitsers even effectief uit het leven van Loden Vogel geëlimineerd als zij hem willen elimineren. Is zo'n innerlijke houding nog te combineren met het streven naar volmaakte waarheid? Ik denk het wel, hij liegt namelijk niet, maar vertelt niet de hele waarheid. Die hele waarheid vinden we eerder in het tweede deel van het boek, de combinatie van autobiografische fragmenten en nabeschouwing over het dagboek. Daarin komt plaats voor de haat, de wraakzucht, de angst, de samenhang van zijn kampbelevingen met vroeger - alles wat in het kamp een lagere prioriteit had dan overleven en zich niet klein laten krijgen. Maar daarmee wordt ook de moeilijkheid van het vertellen van de volmaakte waarheid zichtbaar. Die vertellen we namelijk altijd vanuit een standpunt dat we al ingenomen hebben, en waar we om zo te zeggen niet achter kunnen kijken. Ik noemde al dat Loden zijn

[p. 8]

oorlog met de Duitsers voerde door niet aan ze te denken, waardoor een deel van de waarheid onbereikbaar werd. In het tweede, latere deel probeert hij dat in te halen, plaats te maken voor de gevoelens die hij in het kamp achterwege moest laten. De geesten bloed geven, noemt hij dat.

Er is nog een ander persoonlijk aspect dat me in beide delen getroffen heeft. Loden Vogel is uitgegroeid tot de psychiater-psychoanalyticus Louis Tas, en die heeft zich ontwikkeld tot Nederlands schaamte-expert. Nu bestaat er een relatie tussen het vertellen van de volmaakte waarheid, en schaamte. Bij het vertellen van de volmaakte waarheid denkt iedereen direct aan die dingen die hij niet zal vertellen omdat hij zich daarvoor schaamt. Van Tas is de prachtige formulering dat wie zich schaamt de empathie met zichzelf heeft verloren. Maar om die empathie terug te winnen moeten we door de schaamte heen, dat wil zeggen de angst dat anderen ons zullen minachten of verlaten. Daarom gebeurt het vertellen van de waarheid op een smalle richel, met aan de ene kant de afgrond van de onwaarheid, en aan de andere kant de afgrond van de verstoting. Het gaan over die smalle richel vereist moed, en voor mij geeft deze moed aan het boek zijn emotionele lading, juist ook omdat deze strijd om eerlijkheid tegen de schaamte in voor de schrijver wezenlijk blijft, zelfs in een omgeving waarin moordenaars hem en de zijnen dagelijks naar het leven staan. Al had je dat toen niet tegen hem mogen zeggen.

En dat brengt me op een laatste opmerking: een waarschuwing aan de lezer. De warsheid van sentimentaliteit, misschien een onderdeel van het gevoelsmanagement dat de niet alleen intellectueel, maar ook emotioneel hoogbegaafde Loden Vogel zich oplegde, of misschien op moest leggen, maakt dat de rijkdom van dit boek aan de oppervlakkige lezer voorbij zou kunnen gaan. Loden schrijft met waardering en bewondering over

[p. 9]

zijn ouders, begaafd en intellectueel, maar gebruikt toch in zijn inleiding een keer het woord verwaarloosd, en zijn berichten over de omgang met zijn ouders zijn doortrokken van de voortdurende spanning over de juiste afstand, niet te veraf, (de kindermeisjes), niet te dichtbij (zijn moeder die het eten uit haar mond spaart, hoe lief dat ook bedoeld is). Maar de ouder geworden Loden, Louis Tas, beseft dat hij zich door die voorzichtigheid ook van veel wat waardevol had kunnen zijn heeft afgesloten - want ook zijn ouders behoren tot de geesten die hij bloed geeft. En zo ook de kennismaking met de joden uit een ander milieu, sociologische pentekeningen waar een ander een boek zou moeten schrijven om die verhoudingen duidelijk te maken. Of de overwinning op de Duitsers in microformaat: de burgemeester die bij de eerste stap buiten de deur zijn horloge georganiseerd ziet door een Russische soldaat. Of de kennismaking met zijn eerste vrouw, waarvan de betovering in twee woorden samengevat wordt. U zult rijkelijk beloond worden als u dit alles voorzichtig en aandachtig leest.

A. van Dantzig