Doortocht. Een oorlogsdagboek 1940-1945

17 Mei (Poperinghe, nabij de Fransche grens)

De dagen van Zondag tot heden zijn voorbijgeschoten als een angstwekkende droom. Ik wil slechts de naakte feiten noteeren. Gebeurtenissen, waarvan de door angst verwrongen beelden mij bijgebleven zijn, na een tocht dwars door het Vlaamsche oorlogsgebied.

De totale evacuatie van Breda bracht me, te midden van tienduizenden, over de Zuidgrens. Het was Pinkstermorgen. Zonlicht stroomde feestelijk over de landen. De klokken der dorpskerkjes zwegen. Boerengezinnen stonden aan den rand van den weg en sloegen met naïeve verwondering de vluchtelingenkaravaan gade. Het moet er helsch

[p. 11]

toegaan, wil de boer zijn hof verlaten. Groote troepen Fransche soldaten, haveloos en uitgeput, trokken tusschen de burgers mee naar het Zuiden. Zij werden door Duitsche jagers gemitrailleerd. Ik zag vrouwen vallen en kinderen. Ouden van dagen werden in de telkens terugkeerende paniek onder den voet geloopen. Jonge kerels wierpen zich zinneloos van angst in kuilen en greppels.

Den nacht bracht ik door in een grensplaatsje. Het was onmogelijk te slapen in de gelagkamer van het cafeetje waar ik onderdak gevonden had met enkele tientallen. Men vertelde elkaar de meest fantastische geruchten. Ik bleef op een stoel zitten rooken en ging nu en dan naar buiten, daar het in de benauwde atmosfeer niet uit te houden was. Van een Belgisch soldaat vernam ik, dat de Duitschers reeds in Galder zaten. Uit de bosschen klonk het geratel van machinegeweren.

Verder. Ik kwam langs dorpen die bijna geheel verwoest waren door luchtbombardementen. Bomtrechters, zoo groot, dat er een huis in verdwijnen kon, gaapten in den weg. Dood vee lag in de weiden. Niets is triester dan de aanblik van een paard, dat met groote, verglaasde oogen te staren ligt; tusschen de stijve pooten de reusachtige wond van den opengereten buik. Achter mij bleef onontkoombaar de donkere dreuning van het front, het doordringende gezoem der moffenkisten. Dat geluid joeg allen voort. De angst gaf bovenmenschelijke krachten.

Ik passeerde Hoogstraten, Westmalle, het Albertkanaal. Stuka's doken huilend op de versterkingen. Telkens moest ik dekking zoeken. Bruggen werden achter mij opgeblazen. ‘Den Duts avanceert’, hoorde ik overal. Tegen den avond: Antwerpen. Overvol Vlaamsche en Nederlandsche vluchtelingen. Ik werd ingekwartierd bij een arbeidersgezin te Borgerhout. Rondborstige, hartelijke Vlamingen. De man was communist. Met de ‘patatten’ zette hij Marx op

[p. 12]

tafel. En toen ik den volgenden morgen afscheid nam, had mijn politiek uitstekend geschoolde gastheer nog den mond vol van de wereldrevolutie, ‘het antwoord op de Germaansche revolutie, waarmee de nazi's zullen probeeren heel Europa in hun macht te krijgen’, zooals hij het noemde.

Ik fietste weer voort tusschen de tienduizenden langs de breede autobaan naar Gent. Daar zouden treinen beschikbaar zijn om ons verder naar het Zuiden te vervoeren.

In den vallenden schemer bereikte ik de stad. Auto's met Nederlandsche soldaten stonden op het Marktplein. Ik vernam van hen, hoe de Moerdijkbrug den Mof in handen was gevallen. Over het regiment van vader konden zij mij niets vertellen. Zij vermoedden, dat het achter de Grebbelinie teruggetrokken was. Het laatste wat zij gezien hadden toen zij terugtrokken op Vlaanderen, was het brandende Rotterdam, een reusachtig torenvuur in den nacht boven de effenheid van het Hollandsche land.

In de universiteitsgebouwen, tot vluchtelingenasyl ingericht, ontmoette ik enkele stadgenooten. Met hen maakte ik den volgenden dag een ondraaglijk lange treinreis naar de Fransche grens. Van 's morgens acht tot 's avonds halftwaalf werden we voortgezeuld in beestenwagens, met immer de dreiging van bombardementen over ons. De lucht boven het Vlaamsche land trilde van hitte. Hofsteden lagen verlaten in de schaduwkringen der populieren. Menschen wuifden naar ons alsof het reizigers van een pleziertrein gold. We passeerden de geblakerde skeletten van treinen, ruïnes van bruggen en viaducten. In den schemer naar buiten starend, mijn beenen bungelend buiten den wagon, zag ik plotseling rechts van mij het IJsermonument oprijzen. Een lange gestrekte arm met een gebalde vuist leek het, geheven boven de doodenvelden. Ik kon mij niet meer losmaken van dit teeken. Ik zag het voor me dien nacht

[p. 13]

toen ik op het duistere perron te Adinkerke - waar we ‘afgeladen’ waren - tusschen de menschenkluwen in mijn deken lag. Zoeklichtbundels speelden hun fantastisch spel langs den hemel. Vliegtuigen zoemden. Op den einder danste een rosse kam van vuur.

Traag gingen de uren. Ik raakte verstijfd van het liggen op de steenen. Het donker drukte. En aldoor zag ik de gebalde vuist boven de graven der soldaten. De strofen van Van Collems Slachtveld kwamen rondom dat beeld in mij op.

In het daglicht was geen plaats meer voor poëzie. De trein die binnenkwam werd bestormd. Niemand wilde achterblijven. Al worstelend belandde ik in een goederenwagon. We stonden er opeengepakt als zandzakken. Zitten was onmogelijk.

In plaats dat men ons verder naar het Zuiden bracht, werden we opnieuw België ingetrokken. Het front tegemoet, dat snel naderbij kwam, zooals een Fransch officier mij verteld had. Op mijn bagage hangend, dommelde ik in, nu en dan wakker schrikkend van laag overkomende vliegtuigen. In Roesselaere stonden we vijf uur stil. Ambulance-treinen rangeerden. Ik zag het gelaat van een gewonde schuiven langs het getraliede raampje van mijn wagon. Even ontmoetten onze blikken elkaar. Ik voelde dat hij ook het monument gezien moest hebben, zooals ik het gezien had in den vallenden avond, het groote en toch zoo machtelooze gebaar van de vuist, samengebalde wanhoop van de dooden uit '14-'18.

Met een grooten boog reed de vluchtelingentrein wéér naar het Zuiden en bereikte tegen den avond Poperinghe, ongeveer zes kilometer van de Belgisch-Fransche grens. Versuft en verstijfd door het elf uren achtereen op elkander hangen in een afgesloten spoorwagon stonden we op het perron. Het plaatsje was tot in zijn periferie overstroomd met

[p. 14]

vluchtelingen, die door elkaar krioelden op zoek naar voedsel en onderdak. Ook wij dwaalden door de bochtige straatjes, zonder te weten onder welk dak we den nacht zouden kunnen doorbrengen, tot we op het Marktplein iemand ontmoetten, die ons een plaats op zijn zolder aanbood. In de vreugde vergaten we onze vermoeidheid: een ruime zolder boven een drukkerij, brood en koffie en water, water om ons te wasschen. Wat zijn we er nu dankbaar voor! Is onze ontevredenheid niet vaak mateloos geweest? Ik heb hier menschen van ‘hun geluk’ hooren spreken en dat bestond dan uit een stuk brood, een kop warme thee en een deken - de planken dienen ons tot matras. In deze dagen vinden wij den eenvoud terug, den weg naar het sobere leven.