Chronijcke van Ghendt

[p. 349]

XV^c LXXXIIII.

....Item dient hier noch ghenoteert, dat ontrent thalfven deser maent Januarij uuyt Ghendt track eenen canonier zijn tweeder ofte derder naer Muelestede ende vonden onder weghe een vrauwe met twee kinderen doot ligghen; ende de honden hadden der vrauwen buyck ende bursten afgheten; ende jn twee ander plaetsen vonden zij twee andere knechten doot ligghen bezwolten van hongher, zoo de vrauwe ooc was met hare twee kinderen. Ende jnde vierde plaetse vonden zij een vrauwe haer hooft gheclooft. Weet, beminde leser, dat dit jnde stede van Ghendt niet meer nieuwe en was dan broot eten, met meer ander afgrijselicheyt van rooven, moorden, pilgieren, vrauwecrachten ende ooc eenen extremen dieren tijt binnen ende buyten, dat niet om schrijven en es; ende veel dinghen om gheen ghelt crighelic en was.

Ende alsnu jn desen tijt lach alle straeten binnen Ghendt zoo vuyl, zoo wel jnt midden vande stadt als jnde sijweghen ofte uuyterste palen, met mes ende andere vuyllicheyt, datmen achter straete niet ghegaen en coest. Ende was ditte duer de groote menichte vanden buytenschen volcke ende van haerl. beesten.

....Jn dit zelve jaer, jnt leste van Februarij, was groote spraecke van payse tusschen Arthoys ende Henegauwe met dese landen, waervan het volck een cleen betrauwen hadde, vreesende voor een verraet. Ende de maere liep onder tghemeente, dat Sampagni, Jan van Jmbiese, voorschepen, ende M^r Pieter Datenus, minister, den pays maecken souden, ende datse souden tracteren met den prince van Parma. Ende Sampagni was de gheheele stede toegheseyt ende ghegheven voor zijn vanghessse, daeromme dander ministers zoo beroert ende verstoort om waeren dat Datenus zelve afviel, vreesende huerlieder val, stampende ende uproer maeckende jn

[p. 350]

huerl. sermoenen, als raesende meinschen jnden stoel staende, versouckende het volck te verwecken tot groote muterie jeghens haerlieder hueverhoofden, segghende jnden stoel datmen de godsalighe van huerlieder officie stelde ende datmen de goddeloose jn hueren staet stelde om eenighe herte bollen, diemen verlaeten hadde, ende goede paisibele jnne ghestelt, want dezulcke gheenen pays en sochten dan alleenelic oorloghe ende tweedracht, daeromme de aerme ghevluchte landtslieden zeer droeve waeren, de welcke altijt riepen om pays, daertoe dese drije voorn. persoonen huerlieder debvoir hemlieden vermaeten te doene, soomen seyde.

....Jn dit zelve jaer, den XXII Maerte, wesende donderdach voor Palmsondach, zoo wasser jnde stede van Ghendt, jnden voor avont, een groote roere ende murckelinghe onder tghemeente, vreesende van een verraderie, zoo dat alle borghers luttel sliepen; ende tsanderdaechs, wesende den XXIII Maerte, zoo was de stadt zeer haest ende al vrouch jn roere. Men hielt gheen Vrijdachmaerct, Vischmaerct noch Coorenhaert; alle huusen bleven ghesloten ende mijn heere Jmbiese wiert berucht ende betuycht van zes ofte zeven ponten, leeren hurden ende delen, die hij ande Keyser poorte soude hebben doen legghen om alsoo de Malecontenten aldaer jnde stadt te laeten commen smorghens ten drij hueren, wesende den XXIIII Maerte, waeraf den heere van Montengy soude het hooft gheweest hebben ende soude alsoo de stadt jnghenomen hebben ende veel bloets ghesturt, maer ten succedeerde niet. Ende alsoo den zelven Jmbiese upden XXIII Maerte up het stadthuus quam, zijn doen vergaederen beede de bancken, alle de dekens, alle cornellen, lutenanten ende capiteynen ende hebben den zelven Jmbiese alsoo gheexamineert, daerup hij zijn diffentie dede datse vooren hadden Dendermonde jn te nemen; dat ghedaen was tot

[p. 351]

eenen goede waeromme. Maer de capiteynen vanden ghemeenten en verstondent zoo niet; sij (ghinghen) teghen hem uppe, dat hij wat anders vooren hadde, want hem wierden brieven vooren ghehouden, die den viant ofte Malecontenten noch upden zelven dach aen hem ghesonden hadden ende de boden ghevanghen ghehouden. Ende hij, Jmbiese, was voor stadthuus ghescholden voor eenen verrader ende wiert ghesteken met hallebaerden ende met vuysten ende ghedreven jn zijn collegie jn schepene camere. Ende alsoo heeft men alle zijne delicten ghescreven ende hem met zijn eyghen handt doen teeckenen, up peyne van stappans zijn rechte handt af te cappen. Ende heeft alsoo van smorghens tot den avont jnt stadthuus gheweest; ende jnden avont hem doen leeden met een groote gaerde ghevanghen jn zijn huus, dat was upde Poele, jnt huus van Wackene. Ende wiert aldaer bewaert als een boos verraeder met een steercke gaerde. Ende up desen zelven dach zijnder ghevanghenesse was ooc ghevanghen eenen coronel Jorcke, coronel vande Jnghelschen ende Schotten, ende was die gheset jnt Sauselet ende was oock zeer ripelic gheexamineert. Ende den zelven Imbiese was upden bovenscreven XXIII Maerte van zijn burgmeesterschap verlaeten ende ghedeporteert, ende jn zijn plaetse ghestelt eenen Jo^r Chaerles Uutenhove, heere van Hoochwalle.

Item alsnu upden XXIII Maerte wayst te Ghendt al jnde wapene, jonck ende audt, alsoo steerck alst van al den troubelen gheweest hadde, tot laete jnden avont ende van smorghens vrouch, ende was overal dobbel wacht, zoo wel ter vesten als de brantwacht, ende stont alsoo verwachtende datmen over de verraeders zoude justicie doen, het welc jeghens den danck ende goetdincken was vande ghemeenten, dat zoo slappelic toeghinc, ghemeerct dat de zaecke van zoo

[p. 352]

groote importantie was ende de stadt van Ghendt aen hinck, met alle de ghemeenten, mans, vrauwen ende kinderen.

Item alsnu jnt dit zelve jaer, upden XXV Maerte, wesende Palmavont, jnden avont, was Jan van Imbiese gheleet jnt sPrincen hof ende daer zeer steerck bewaert. Ende den lutenant van capitein Citon was ooc te Dendermonde ghevanghen, ende wetende dat hij jnt verraet ooc beschuldicht was, heeft dat verkendt, ende es alsoo ghehanghen ende naeder handt noch ghevierendeelt gheworden, ende de quaertieren ter poorten ghehanghen naer costuyme. Ende noch up desen zelven dach waeren capitein Jorckens peerde vercocht ende capitein Citon vande Schotten wiert ooc ghevanghen.

Item noch up desen zelven XXV Maerte waerender briefkens ghesaeyt up tstadthuus, dreeghende zeere de thien zo twaelf persoonen, die hemlieden ghemoeyt hadden metten pays, schrijvende: ‘Men salse wel hebben, de paeysmaeckers!’ Ende de mare begoest onder tvolck te loopen, dat Jan van Jmbiese zijn defentie zoo ghedaen hadde van datmen hem uplegghen wilde dat hij gheheel tsijnder onschult commen soude, ende was al wel ghedaen dat hij vooren hadde, dwelc anders niet en was dan datmen Rijhove Dendermonde soude afghenomen hebben, want hij hadde met capitein Jorcke zulcke spien ende vrienden binnen Dendermonde, dat gheen faute gheweest en soude hebben; ende datmen hem upseyde vande Malecontenten jn Ghendt te bringhen en hadde hij gheen ghepeins ghehadt; ende presenteerde hem jn handen van justicie jndienmen anders bevinden coeste. Ende die nu veel quaets van hem gheseyt hadden begoesten den roc wederom te keeren ende begoesten te segghen: ‘twas al goet, dat hij vooren hadde, want Rijhove dede de stadt van Ghendt ende tghemeente van Ghendt veel quaets.’

[p. 353]

....Jn dit zelve jaer, den IIII Mey, zoo vertrocken onse ghedeputeerde, te weten de heere van Boucle, Anthuenis Heyman ende secretaris Tayaert met convoye naer Doornicke bijden prince van Parma, met de andwoorde vande voorseyde Collatie, ende voerden mede eenen stuer, die hem laeten vanghen hadde te Ghendt voor de waetermuelen, vijf voeten lanck, ende schonckenen den hertoghe. Men hoorde jnde stede niet dan quaede maeren, diemen stroyde onder tvolck. De guesen waeren zeer vervaert vande catholijcken, die sij noempden papauwen; zij deden de mare gaen dat de papauwen hemlieden upsmijten souden jn huere predicatien, ende zij sloten onder elcanderen, dat upden VI Meye niet dan de vrauwen binnen jnde keercke gaen en souden, ende de mans souden al huer gheweere aendoen ende stellen wacht voor de keercke. Ende de papauwen ofte catholijcken en haddent gheen ghepeins noch ghedacht te doene, maer zij waeren vervaert; maer de catholijcke gavent Godt uppe ende naemen huer pacientie; maer de guesen sochten altijt uproer ende tweedracht te maecken.

Item alsnu upden VII Mey quamen drij posten up elcanderen jn van Doornicke, van ons ghedeputeerde, die daer laghen om te contracteren van payse, bringhende brieven aen de wet, de welcke tsavonts daerup vergaederden, maer was alsnoch secreet.

Item upden VIII Mey zoo begonst men te hooren wat de brieven jnne hielden, die vanden hertoghe ghecommen waeren, waeraf het principale was, dat den hertoghe van Parma schreef datmen hem senden soude den heere van Sampagni, midts datse tsamen hier voortijts jn een studie gheleghen hadden; daerup men terstont dede vergaederen alle de dekenen om thebben huer advijs, wat best ghedaen waere. tAdvijs was dat sijt hemlieden ghedroeghen jn discretie van schepenen; zo

[p. 354]

vonden schepenen jn huerliederen raedt datmen Sampagni hier noch houden soude, up avontuere oft tonsen achterdeele vergaen soude, beschickende terstont eenen post naer zijn exelentie, met de andwoorde van schepenen. De ministers liepen wederom zeere ende hadden vergaert gheweest jn huere consistorie; gaven ooc over bij requeste datter gheen andere salichede en was dan duer de ghereformeerde religie, die vanden Apostelen tijt af gheleert was, ende niet de Roomsche religie; ende wilden die van Ghendt de apostelicke niet houden ende gheen andere, versochten paspoort om van hier te vertrecken, zoo de mare liep, hoe wel men daeromme niet en liet voort te procederen ofte besoingnieren jnden pays.

Jn dit zelve jaer, den XI Meye, quam eenen post, ghesonden van onse ghedeputeerde van Doornicke, die daer laghen om tsluyten vanden payse, de welcke oversonden datse metten hertoghe van Parma niet overeen commen en coesten, dat de ghereformeerde religie (soude) moeten uuyt ende houden de Roomsche religie, ende anders gheene, ghevende die van Ghendt XXIIII hueren tijts om te sendene tot Ghendt. De guesen waeren zeer blijde, hopende dat gheenen pays zijn en soude, maer zij stroyden veel quaede lueghenachtighe maeren, ende maecten vergaeringhen, houdende raetslaghen ende andere wapeninghen, stroyende de mare dat te Doornicke drij van onse ghedeputeerde vergheven waeren, twelck al contrarie was. De ministers stelden ooc wonderlicke boose sticken uuyt om tghemeente thoope te jaeghen ofte jn tweedracht te stellen, want zij hadden die vande wet verwonnen ende dedender mede dat zij wilden.

.....Item was ooc up tstadthuus ten tuynen uuytgheropen openbaere oorloghe jeghens den coninck van Spaingnen, den hertoghe van Parma ende al huerlie-

[p. 355]

deren aenhanck, om dat zij de guessche religie begheerden gheheel uuyt te roeyen ende de catholijke Roomsche religie jnde plaetse te stellen. Ende upden zelven dach quam een doot lichaem van Audenaerde gevloot, zeer ghecoort ende ghebonden. Ende noch upden zelven dach wiert Pottelsbeerghe, den onderbailliu, afghesedt, ende men seyde jn zijn plaetse te stellen eenen Hijlderbeke.

....Jn dit zelve jaer, den V Junij, was de neeringhe vande beenhouders open ghesedt voor alle meinschen, buytensche ende steetsche, eenen dach de weke, te wetene woonsdach. Ende die maerct was upden Hoyaert.

....Item... den XVI Junij wiert binnen Ghendt het quaertier ghebroken, dat was te segghen dat wien onder de Malecontenten quamen, wierden vermoort, ende die onder de guesen quamen, wierden ooc vermoort: niemant meer te vanghen noch te rantsoeneren. Ende was de stadt van Ghendt nu soo strict beleyt, datter een poorte niet en was, daer eenen borgher dorfste uuytgaen. Ende en was ooc alsnu binnen Ghendt gheen Cooremaerct meer, ende luttel waerender vande backers, die biecken. De uuytgheseyde boeren ende veel borghers en creghen gheen broot om ghelt, wanter luttel coorens was.

....Jn dit zelve jaer, den XXII Junij, was m^r Lieven vanden Vivere ghepinct ende terstont naer dat hij uuyten pijnkelder quam, zoo wiert uuyt zijnen huuse ghehaelt mher Loys de Blasere ende Brakele, woonende bijden Cautere, metgaeders Pottelsbeerghe, die hoochbailliu van Corterijcke gheweest hadde, met noch ontrent vijf ofte zes ghemeene ambachtslieden, als den weert jnde Zwaene, voor de Turrepoorte; den man jnden Keerskurf; daerbij den smet upde Poele, die de hallebaerden maecte, ende noch eenen hallebaerdier, waeraf men presumeerde dat m^r Lieven vanden Vivere hun belast soude hebben.

....Jn dit zelve jaer, den XII Julij, was m^r Lieven

[p. 356]

vande Vijvere voor sgraven casteel onthooft, corts naer den drij hueren naer den noene; men seyde dat was om dat hij upden voorseyden XV Mey hadde veel volckx jn ende voor stadthuus dach gheset ende soude een ander wet ghestelt hebben ende dander ghevanghen gheset hebben, ende hadde daertoe zijn commissarissen jn stadt, ende hadde hij volcx ghenouch ghehadt tsijnen accoorde, zoude den viant jnghelaeten hebben ter Brugscher poorte jnne, maer oft al waer was datmen van hem ende van noch meer andere seyde, es mij onbekent, want wien men kende voor catholijck, wierden vande guesen ende ministers uuytghegheven voor verraeders, stroyende veel quaede onwaerachtighe lueghenen van hemlieden, souckende daermede hemlieden anden hals te bringhen. Ende die dat niet kennen en wilden dede mense groote persecutien aen, principalic die totter doot benijt waeren, die wierden soo ghepinct tot dat sijt kenden, ofte waer was ofte niet; want al dat de guesen van hemlieden seyde, moest waer zijn, of sij soudense doot ghepijnt hebben jeghens alle redene ende conscientie, twelcke ghenouch bleeck, want desen pacient was zoo ghepijnct ende ghehandelt datmen hem moeste draghen jn eenen setel, want hij soo ghepijnct was dat hij noch gaen, noch staen, noch cnielen en coeste. Maer emmers commende upde stellaige, sach den setel ghereet staen, daer hij jnne steerfven soude; maer hij seyde: ‘Ic en begheere zoo ghemackelic niet te steerfven; mijn ghebedt ghedaen zijnde, zal mijn beste doen om knielen;’ soo hij ooc dede, ende was zoo gherecht. Ende zijn hooft wiert daernaer up eenen staecke ghesedt twee hueren lanck, ende zijn doode lichaem lach ooc twee hueren up het schavaut. Ende daernaer wiert hij begraven tsente Michiels.

....Item noch up desen zelven dach versloeghen de

[p. 357]

Malecontenten buyten de Brugsche poorte zes ofte acht persoonen; ende daer wasser ooc vele ghequetst. Dit waeren persoonen diemen noempde Crabbenisten. Dese liepen daghelicx uuyt ende brochten al naer stadt, dat zij up tlant vonden, als haut, ijsers ende anderssins, maer daer wierdender dicmael ghevanghen ende wierden vande Malecontenten haer lijf jn sticx ghesmeten ende som ooc doot ghesmeten; maer tghebuerde oock somtijts dat zij vielen jnde handen vande Malecontenten, die wat medelijden hadden, want deen partije dicmael beter waeren dan dandere. En die zulcx gheraecten te commen ontstonden met eens te dansen ende singhen dit naervolghende:

Danst eens, Crabbenist,

Als wij boter noch broot en hebben moeten wij werden papist.

ende lietense daer mede loopen daer zij wilden; want het waeren al aerme lieden, die niet te verliesen en hadden. Maer dat dese bovenscreven persoonen doot ghesmeten ende ghequetst waeren quam toe om het haelen vanden coorne, dat noch stont ende groeyde.

....Jn dit zelve jaer, den XV Julij, wiert Jacob Lammens, gheseyt vander Clucht, de tweede reyse uuyter stadt gheleet; ontrent acht daghen hier te vooren was hij ter Brugscher poorte uuytghestecken ende duer zeker oorsaecke quam hij wederom jn stadt ende was nu ter Huever poorte uuytghesteken. De oorsaecke was dat hij wat te vele ghesproken hadde. Ende volchde naer hem noch eenen Jan van Crombrugghe, vrij schipman deser stede.

...Item noch up desen zelven dach was ghevanghen den laetsten schepene van ghedeele, ghenaemt Chaerles van Haute, om dies wille dat hij vrijelick ghesproken hadde jnt collegie, segghende: ‘Wat willen wij maecken? wij en connender niet duere; wat willen wij doen? ons victuaille gaet uuyte, den winter es voor

[p. 358]

handen; tschamel ghemeente moet vergaen. Wij sullen ons moeten laeten ghesegghen, tes nootzaeckelic.’ Sprekende alsoo uuyt een vrij herte. tWas hem qualic afghenomen ende wiert daeromme jn vanghenesse ghestecken ende ooc ghehauden viant van hemlieden. Ende moeste alsoo daer zijn pacientie nemen.

...Item noch up desen zelven dach was ghepijnt eenen Daneel Martins, wesende ontfangher van diveersche edelmans, woonende jnde Volderstraete; ende was omdat aen hem ghesonden waeren brieven van eenen secretaris Martens, uuyt Brugghe, jnhoudende zoomen zeyde om up eenen precisen dach de stadt van Ghendt te leveren jn handen vanden hertoghe van Parma. Voorts seymen noch meer datmen alle de mannen vande stadt soude vermoort hebben ende de vrauwen ofte dochters gheschoffiert, maer dit was al van quaede oproermaeckers ghefingiert om den middel te vinden om die catholijcke te verdrincken; maer jn somma den brief luyde, zoo men zeyde, dat hij jeghens dien ghedenomeerden dach al zijn preparatie maecken soude, ende den vijant en soude niet vergheten te commen, ende dat hijse ooc alle neerstich vermanen soude die vande conspiratie wisten.

....Item upden XX Julij was zoo wonderlic eenen brief ghevonden onder den persoon van Anthuenis Heyman als dat scheen een mirakel te sijne, waeraf men seyde dat den brief jnne hielt dat hij zijn debvoir doen zoude, ende datte alsoo haest alst hem eenichsins moghelic zijn zoude, conforme zijne belofte, waeraf men presumeerde dat was de stadt van Ghendt te leveren jn handen vanden hertoghe van Parma, waervooren datmen seyde dat hem belooft was de somme van dertich duysent guldenen, ende boven dien twee de beste huusen van die jnde stadt waeren. Voorts seymen noch dat hem ghevraecht was hoe dit jn sijnen persoon

[p. 359]

soude moghelick gheweest hebben, daerup hij gheandwort soude hebben: eerst dat hij was een man die vele ghereyst hadde ende coest twee zoo drij taelen wel, ende hij was jn dit jaer den derden schepenen vander kuere, ende wiert ghemaect vande drij leden der stede van Ghendt superentendent over alle den crijchhandel angaende over gheheel de stadt. Ten tweeden hadde macht omme te commanderen over al uuyt der stede te gaene ende jnne te commen alst hem goet dochte ende beliefde; dus hadde hij goet gadt tzelve te volcommen. Hij wan hondert ponden grooten de maent; hij hadde twaelf allebaerdiers achter hem gaende al of hij eenen prince gheweest hadde, ende zijn vrienden ende ouders waeren ploters upde Ledertauwers gracht. Ende aldus jn dit credijt zijnde, heeft hij sijnen rock ghekeert, zoo men zeyde, ende meende alsoo de stadt van Ghendt over te gheven, zoo dat hij alsnu den XX Julij voor den noene ghevanghen wiert ende terstont gheexamineert, ende jeghens den avont ghepijnt, hem bringhende uuyten Princen hove naer sgraven casteel; ende ghepijnt zijnde, wiert wederom naer sPrincen hof gheleet.

Item was noch up desen zelven avont ghevanghen eenen Jan vande Venne, die den tweeden schepene vander kuere was, maer was voor zijnen behoorlicken tijt afghestelt om dat hij wat scheen favfuerabel te sijne de catholijcken, zoo dat jn zijn plaetse ghestelt wiert eenen Jo^r Gillis de Baenst.

Noch wiert ghevanghen eenen Gillis Hebberecht, ontfanghere vanden weercke, ende dese waeren beyde jnt Sauselet gheset.

Item es te noteren dat alsnu veel van het edeldom vande stadt ghevanghen sadt omdat zij versochten datmen soude pays maecken met den hertoghe

[p. 360]

van Parma, want sij saghen wel dat nootzaeckelic was ende soude moeten gheschieden, want het aerm ghemeente gheel verloren ghinck duer aermoede; ende hadde ooc beter gheweest, want zij hadden meer vrijheyts nu noch vercreghen vanden coninck dan alst ten uuytersten gheweest hadde, want de poorterien ghenouch saghen dat ten eynde moeste daertoe commen, ende dan niet en souden crijghen, up veel naer niet, zoo zij te vooren souden ghehadt hebben; maer de poorterien en wierden niet ghelooft om dat zij waeren de guene, die meest al desen troubelen de catholijcke religie vooren sochten te staene, daert hemlieden mueghelic was. Ende wij catholijcken moesten ditte al sien met droever herten zonder eenighe spraecke hievers jnne thebben, want waermen eenen catholijcken wiste jnde stadt, hielt men hem voor eenen verradere; ende wierden uuyter stadt ghebannen; ende som noch haerlieder goet gherooft ende ghestolen ende andere jn vanghenesse houden sittene, tooghende ghenouch haerlieder tieranie, hun altijt becleedende met valsche decmantels, de catholijcken alle quaet uplegghende daer zij onbeschuldicht jn waeren.

Item daer was ooc buyten de Dampoorte een huus dat eenen Sucaet toebehoorde; de stadt die haddet ghegarnisoent ende eenen capitein upghestelt, ende binnen thien ofte twaelf daghen daernaer gaft hijt over anden hertoghe van Parma, soo dat seer schadelic was voor die van Ghendt om de passaige van Dendermonde te beletten, ooc om de beesten te rooven, die die van Ghendt wel besich wierden, soo dat die van Ghendt alsnu saeten jn eenen deerelicken staet duer de hartneckicheyt vande guesen.

Eenen sack vande slechte taerwe golt nu binnen Ghendt ontrent drij ponden grooten; een pondeken botere III s. IIII gr.; gheenen caes en wasser te

[p. 361]

vinden; men vercocht ooc gheen keerssen dan met eene smaels; de minste witte broykens golden vier groote tstick. Men dranck ooc meest niet anders dan gruysen bierken; men adt ooc up tbroot meest niet dan zwarte olie, ooc veel peerdevleesch ende som hadden ooc groot bemoeden datmer ooc hondevleesch adt, ende dat uuyt redenen datter nu binnen Ghendt drij hondtslaghers waeren ende handelden het vleesch, doen zij tvel af deden, zeer cuerieuselic. Ende als ic dit sadt en schreef, twelck was upden XXII Julij LXXXIIII, voor noene, sach ende hoorde ic eenen boer, die jn Ghendt meer als drij hueren hadde gheloopen om twee broykens te ghecrijghen, elc van vier grooten. Peinst, beminde leser, jn wat staet dat wij saeten duer de harte hoofden vande guesen, die ons doen regierden, daer de ministers ofte guessche predicanten de occasie van waeren, hetende alsoo het vleesch ende drinckende tbloet vande aerme lieden, want eenen goeden pays hadden zij vercreghen, hadden zij ghewilt, soo hiervooren ghenouch gheschreven staet. Van al welcke miserien, aermoede ende grooten troubele van oorloghen wij de guesen danck weten mueghen, al eyst dat zijt legghen willen upden hals vande Spaengaerden ofte upde gheestelicke, met welcken decmantel sij hun willen decken; want de gheestelicke daer gheen occasie af en sijn; ende de Spaengaerden en zijn daeraf ooc de eerste occasie niet gheweest, want sij maer jnt landt ghecommen en sijn naer dat de guesen eerst tlandt jn troubelen ghestelt hadden duer trooven ende breken vande keercken ende cloosters, twelck was jnt jaer XV^c zessentsestich, zoo hier vooren gheschreven staet. Ende als doen en wist men hier van gheen Spaengaerden, maer (dese) quamen daernaer om de guesen duer huerlieder groot quaet al tzelve te beletten, waeruuyt dat tzelve ghenouch blijct, soo dat die dit lesen zullen

[p. 362]

tzelve wel ghenouch mueghen meercken, want hadden der gheen ghuesen ofte keerckroovers ofte plundereers ghecommen, daer en souden gheen Spaignaerden ghecommen hebben: dus machment metter waerheyt wel de guesen wijten ende upden hals legghen, ende elck zal tzelve, die desen bouck lesen, ghenouch ghewaere worden - diet met goeden verstande lesen willen.

....Item alsnu upden XXVIII Ougste zoo wayst al jnden nuese te pueteren, want het stondt binnen Ghendt seer qualic ende daer schuilde zeer vele; de cornellen ende capiteynen waeren jeghens de hueverheyt, ende (die van) de wet waeren oock jn grooten discorde. De ministers ende cornellen hadden veel te loopen ende staecken zeer thooft te gaeder; ende de maere liep datter maer om veerthien daghen coorens jn stadt en was. tGhemeente begoeste zeere te rochelen, anders niet roepende dan om een accordt, want zij waeren thenden aeseme, zoo wel guesen als de catholijcken; want de huusen waeren verre al op gelocken; men deder neeringhe noch coopmanschepe jnde stadt dan elck met de groote dierte (moeste) verteeren dat hij hadde, ende niet winnen.

Jn dit zelve jaer, den XXX Ougste, zoo wasser groote murmeratie onder tghemeente om datter van diveersche steden brieven quamen ende dat men niet en coeste gheweten wat al tschrijven was; men seyde vele, ghelijc men over thien maenden te vooren ons doen te verstaene hadde, datter zoo veel crijschvolck quamen tonser assistentie, dat niet om gronderen en was. tWas nu huerlieder segghen dat den coninck van Navarre was met menich duysent peerden ende voetvolc ontrent Camerijcke met zijn volck, om het ghemeente voort en voort te lee(de)ne, ghelijc se wel thien maenden te vooren ghedaen hadden.

Ende up desen zelven dach hadden hemlieden doen

[p. 363]

vergaeren alle de cornellen, capiteinen ende alle de bevelhouders upden crijchraet, wat hemlieden daer te vooren gheleyt was, ende mocht men onder tghemeente niet weten, hoe wel tghemeente zeer daerjnne beroert was, twijfelende oft soude moghen gheweest hebben tot voorderinghe vanden accorde vanden lande; maer naer den noene zoo bast het secreet uuyte: schepenen hadden ontrent den acht hueren ghesonden een trompille naer Brugghe, midts datse jn discorde waeren teghen elcanderen; deen wilde het ghemeente noch den eersdouck upsteken ende dander en constent niet langher verdraghen, willende dat tghemeente wiste hoe dat metter stede ghestelt was. Wetende onder hemlieden dat den hertoghe over acht daghen de stede opgheheescht hadde ende dat den tijt al bij uuyt was, soo hebben sij ghesonden naer Brugghe om te weten jn wat manieren dat zijlieden huerlieder appoinctement hadden. De cornellen (ende) capiteynen dat hoorende, dat schepenen contracteren zouden vanden payse, zonder huerlieder weten, vergaederden in huerl. consistorie, ende raedt ghehouden hebbende, zijn daernaer afghecommen ende zijn ghegaen bij schepenen ende hebben schepenen aenghesproken, nae saluatie, segghende: ‘Mijne heeren, wij hebben verstaen dat ghijlieden ghesonden hebt naer Brugghe om te weten hoe sijlieden huer appoinctement hadden vanden hertoghe van Parma, beghinnende alsoo te contracteren van payse sonder onsen weten, al oft ghijlieden ons anden hals bringhen wilde ende sluyten buyten den payse. Jndien ghijlieden van dien sinne sijt, wij willen ooc jnden pays begrepen zijn; alsoo, siet wel wat ghijlieden doet; wij zijn burghers met hulieden.’ Ende alsoo schieden zij ontrent den een hueren uuyt den schepenhuuse. De ministers liepen ghelijck gaerewinden, al rasende van quaetheden om achter thoudene; maer de quaetste hoofden die waeren ghewonnen bij schepenen ende van

[p. 364]

ghelijcken bijden crijchraedt, want daer en was gheenen middel om leven. Sij hadden den voorschepenen doen te verstaene tsijnen aencommen datter noch was twaelf hondert mudden coorens, waeraf hij hemlieden niet en gheloofde ende dedet upden eersten Ougste zelve meten; daer en was gheen zes hondert mudden vonden ende de gheheele ougstmaent was van die VI^c mudden noch den ghemeenten ghemeten, zoo datter luttel bleef. Soo hadden zij onder elcanderen groote argumenten ende dispuyten. Den voorschepene sprack: ‘Toocht mij nu eenighen middel om de stadt te houdene ende tghemeente jnt leven te houdene, ende ghijlieden dreecht mij met af te stellen, dwelck ghijlieden niet machtich en sijt; niet te min datte doende, sal besien of tghemeente met mij vallen zal ofte met hulieden, diese van hongher laeten steerfven wilt, wanter geenen anderen middel en es dan metten hertoghe over te commen ofte van hongher ende ghebreke in onsen nest te steerfven: zo kiest of deelt.’ Doen zoo begoesten zijlieden up huerlieder nuesen te siene ende men ghinck onder elcanderen spreken van accorderen, want de sommatie vanden hertoghe ghinck binnen drij daghen uuyte, dwelck zij an den ghemeente versweghen hadden. Ende de voorschepene sprack: ‘Daer zijn commen een hcndert vijftich brieven, sprekende van assistentie, deen van hier, dander van daer; onder alle en esser niet eene, die de waerheyt schrijft; zoo heeft men ons thooft verbonden ende doen te verstaene, zoo dat ic niet langher verzwijghen en can, siende tghebrec ende den jammer, die onder taerm ghemeente nu es;’ twelck zijlieden begoesten te considereren. Ende waeren up dien avont up stadthuus vergaedert tot den elf hueren jnder nacht. Ende quamen al over een om te contracteren van payse ofte appoinctement te maecken met den hertoghe van Parma. Jn dit contracteren, de capiteynen eer zij

[p. 365]

ghewonnen waeren, hadden wonderlicke sticken vooren. Michiel de Deckere hadde requeste over ghegheven datmen uuyt der stede doen zoude alle de vrauwen ende kinderen; den heere van Gotthem gaf voor zijn advijs datment al uuyt doen gaen soude dat ten nachtmaele niet en ghinck, maer alsmen hemlieden zeyde wat middel dat sij wisten om sonder broot te leven, doen zoo waeren zij stom, ende wijen tghemeente payen soude, zoo dat alle de quaede hoofden ghepaeyt waeren met redenen ende moesten zwijghen duer de argumenten vanden voorschepene, verwijtende hemlieden hoe langhe zijlieden tghemeente thooft jnden wint ghehouden hadden, met groote lueghenen tghemeente wijs maeckende.

Jn dit zelve jaer, upden lesten Ougste, zoo vergaederden wederomme ten acht hueren beede de bancken, beede de dekenen ende de tweenvijftich dekenen, poorterie ende weverie, raet houdende om met den hertoghe accordt te maecken. Ende dit was wel de droufste Collatie voor de guene, die vande guessche religie waeren, als van alle dese troubelen gheweest hadde, want de wet gaf de drij leden te kennen dat zij moesten pays maecken met huerlieder viant, twelck de guesen seer benijden om de wille van huerlieder religie, maer moest alsoo wesen, weert hemlieden lief ofte leet was, als zij zoo langhe het aerm ghemeente ghesleept ende jn aermoede ghelaeten hadde, twelcke de poorterien stelde jn mijns heerens discretie. De weverie consenteerdent nu oock, als zij niet voordere en coesten, maer zeyden ende recommandeerden zeere het costelic blomken van haerlieder religie. Den hueverdeken met alle zijne dekens en wildent niet consenteren, ten was alvooren dat den secretaris Stoppeleere, die binnen Andwerpen was omme mette staeten van Brabant hieraf te spreken, meer bescheets schreve dan hij

[p. 366]

tot noch toe ghedaen hadde. Alsoo waist alsoo vele als gheconsenteert, ende daer was bij hemlieden gheresolveert datmen zonder eenich delay contracteren soude met den hertoghe om te hebben een goet appoinctement; ende omme tzelfste te doene waeren ghecoren zekere persoonen, die hier naer corts ghedenomeert zullen worden⁽¹⁾, daer menich meinsche jnne verblijt was, hopende dat den pays voort gaen soude, want den hertoghe haddese zelve ontboden, schijnende dat hij jn tracteren alsoo seer verblijt was als wijlieden, want hij hadde noch alle zijne victorien volbracht zonder bloetsturtinghe, daeraf hij zeere ghepresen was.

Ende de guesen, die keercken ende cloosters hadden helpen rooven ende breken, die begonsten nu te vreesen ende te duchten hoe dat met hemlieden vergaen soude. Ende die guene, die metten monde binnen Ghendt zoo speelden, datse up vesten liever steerfven zouden dan pays maecken, ghinghen nu al siende ghelijc beseecte sacken, metten hoofde jn deerde. Elc simuleerde hem; niemant en hadde niet gheseyt noch ooc hem ghemoeyt; men hoorde niemant meer stampen noch smooren dan elcanderen raet vraghen om best uuyt den lande te gheraecken. Sonderlinghe de ministers waeren zeer belaeden hoe sij met den hondt wech gheraecken souden.

....Item alsnu wierden verre alle de ghevanghenen, die hiervooren ontrent den XV Meye ghevanghen waeren, uuyt ghelaeten, midts te gheven zoo den aermen, zoo der fortificatie, ende wierden som noch jn haerlieder huusen ghevanghen ghehouden. Ende van daghe te daghe begoesten noch veel meer lieden haerlieder goet te vercoopen ende naer een goet henecommen te siene, deen jn Hollandt, dander jn Zeelant,

(1) Zie de namen bij De Jonghe, II.

[p. 367]

andere naer Sluys, elck daer hij best meende te commen, waer onder datter vele waeren die al desen troubelen groote boosheyt bedreven hadden als van keercken te rooven ende breken, de gheestelicke ghepersequeert, ghevioleert, gherooft ende gheplundert, metgaeders noch veel meer andere boosheyt, soo hier vooren gheseyt es. Ende dit waeren onse helighe lieden, die hemlieden zelven met eenen hooveerdighen moet den naeme gaven van goede godtsalighe ende ghereformeerde te sijne, twelck elck hieranne wel meercken mach, want de gheweercken gavent wel uuyte wat zij waeren; jae dat meer es, haerlieder ministers ofte predicanten en straften haerlieder ghemeenten niet van haerlieder quaet, dat zij deden, maer sij lietent hemlieden al toe. Maer es Godt bekendt of sij niet mede en deelden vanden roof... Niet te min Godt den Heere willet hemlieden al vergheven.

Jn dit zelve jaer, den VI Septembre, quam den audienchier van Beveren om te spreken met die van Ghendt, ende den bailliu leedde hem het amonicihuus besien; hoe dat ghestoffeert was, ende onse ghedeputeerde waeren bleven bijden prince. De ministers ende andere deden al huer goedinghen vercoopen metten stocke: sij en wistent hoe jn tijts quyct zijn, want elc maecte ghereetschepe om loopen ofte vluchten; want zij moesten de religie verlaeten, daerse jnt eerste hemlieden vermaeten, liever dan sijt doen souden, upde vesten daervooren te steerfven; maer men hoorde nu niet eenen die sulcx ghesint was: elc track zijn hooren jnne, ende niemant en hadde hem ghemoeyt. De Malecontenten quamen alle daghe voor de poorten vande stede ende songhen:

Up, Lieven, comt nu uuyt, gij Crabbenist,

Als ghij niet meer teten en hebt, soo sidij papist.

....Jn dit zelve jaer, den XIX Septembre, quamen

[p. 368]

de ghedeputeerde jn Ghendt, commende vanden prince, ende brochten mede den pays; sij quamen jn smorghens ontrent den zeven hueren ende terstont ontrent den noene wiert hij uuytghelesen; ende was uuytgheroepen bij M^r Roelandt van Jmbiese boven ten tuynen, up tgroen laecken, tusschen twee flambeaus, daer de wet ende alsoo men de wet ghewoone es uuyt te roepen, al conforme het ghedruct quohierken, daeraf wesende, waeraf de copie hier ooc naer volcht⁽¹⁾. Waeromme dat alle de catholijcke zeer blijde waeren, Godt danckende dat zij verlost waeren uuyt handen vande guesen.

....Ende up desen zelven dach, tsavons ontrent den neghen hueren, schoot men al het groot gheschut af, dat jnde gheheele stadt was, ende ooc dat upde vesten lach; ende alsnu en hadden onse guesekens jnt gouvernement vande stadt nievers jnne gheen credijt meer, twelcke hemlieden zeere speet. Ende alsnu moesten ooc uuyt Ghendt gaen eenenvijftich temmerlieden, alsoo veel scheepmaeckers, XIIII saghers, ende uuyt elc capiteinschap zes boeren ende moesten alle naer Calloo om de stadt van Andwerpen te gaen helpen benauwen, twelck de guesen ooc seer speet.

....Item alsnu begonsten alle gheestelicke persoonen wederom jn stadt te commen, ende eenen muninck van sente Pieters, diemen Jacqueloos hiet, was deerste die weder jnt clooster tardt, hoe wel dat gheheel gheraiseert was; soo nam hij zijn vertreck jnde fermerie, daer dat noch wat was blijven staende.

Daer moesten nu oock drij hondert mannen spahiers uuyt Ghendt naer Lilloo up den XXIIII Septembre, ende de borghers moesten die betaelen, waeraf den schrijver van desen daertoe gaf twintich stuyvers.

(1) Zie den tekst bij De Jonghe, II.

[p. 369]

Ende ontrent desen tijt quam een tonne harincx jn stadt, waeraf dat eenen harinck galt vier grooten, ende men batter ende dromder noch omme. Item een huus, dat vijftich pont grooten weert gheweest hadde, en was nu gheen dertich weert, ende en schilde niet zeer vele of daer en hinck van viere ofte vijfve huusen een ter hueren ofte te coope, zoo wel de groote als de cleene ende ooc jn alle de quaertieren vande stadt. Dit quam bij duer dien datter zoo veel guesen vertrocken, vercoopende al dat zij hadden.

....Item noch up desen zelven dach (den XXVII Septembre) quamen veel munneken ende andere gheestelicke persoonen wederom jn Ghendt, als baghijnkens, nonnekens ende diveersche andere ordenen, twelcke nu zeer nieuwe was om siene ende principalic voor kinderen van achte ofte neghen jaeren. Ende was nu de stadt van Ghendt wel alsoo vol volcx ende van alle vremde natien als jn menichte van jaeren gheweest hadde. Ende alsnu deden ooc de soldaeten van Zijn Altese alle de ketenen af smijten, speciaelic ontrent de maercten ende stadthuus.

Item de soldaeten, die tsente Pieters laghen, begoesten wat den hane te maecken; zij wilden ghecoct hebben naer haerliederen sin ende wijn drincken ten coste vanden huusman, die tzelve qualic hadden; zij waeren qualic te vreden om dat de apdie van sente Pieters zoo ghebroken was; daeromme zoo hadden tghemeente te quadere, segghende tot haere peteroonen: ‘Ghijlieden hebbet wel verdient; men siet hoe ghijlieden mette keercken gheleeft hebt.’

...Jn dit zelve jaer, upden lesten Septembre, upden sondach, zoo begonstmen eerst jn S^te Lijsbetten beghijnhof messe te doene jnde capelle vande fermerie, daer menich meinsche quam om te hooren. Ende de canuyncken van sente Baefs maecten groote ghereetschepe om

[p. 370]

up sente Bavens dach huer feeste thoudene, zoo zij voor den troubelen ghedaen hadden; ende zij hadden jnden choor eenen aultaer doen rechten, den welcken de guesen jn schimpe hieten ‘de smesse om te mesmaecken,’ jae die den aultaer zelve maecten, zoo datmen seyde onder de catholijcke: ‘Daer moeter viere ofte vijfve hanghen, eer dat sij huer schandalen laeten zullen te segghen,’ naer uuytwijsen vande artijckelen vanden payse, hoe wel men hoopte dat ment hemlieden wel verbieden zal, waerder ordere ghestelt jn stadt. Den hertoghe en was noch jn stadt niet commen; hemlieden docht dat tlant sonder heere was; sij dreechden al dat niet langhe dueren en soude.

Item noch up desen zelven dach was metten trompette jn drij diveersche talen gheboden, dat hem elcken soldaet te vreden houden soude jn zijn logement met zijn service: een bedde, een keersse ende saut, zonder meer den huusman te molesteren, up lijfstraffe.

Item de canuyncken van sente Baefs hadden zeer doen weercken ende repareren de aultaeren ende den choor, met de ghestoelte doen uprechten, dwelck de ghereformeerde ofte guesen doen moesten jn spijt huerlieder herte; men sach vande meeste guesen daeran weercken ende (zij) moestent doen.

In dit zelve jaer, den eersten van Octobre, wayst naer costuyme sente Baefs dach, ende dat was den eersten mesdach, dier jn meer dan zeven jaeren jn Ghendt ghehouden was. Ende men dede alsdoen ende sdaechs te vooren ts^te Jans den heylighen dienst Godts der messen. Ende alsnu wasmen ooc binnen Ghendt zeer besich met ghereetschap te maecken jeghens de compste vanden hertoghe van Parma, als van poorten, stellaigen, maechden ende alsoo voorts, om zijnen edelen persoon willecomme te heeten. Ende die van sente Pieters begonsten alsnu wederomme al haerlieder rechten

[p. 371]

ende preeminentiën te andveerden, ende baillius, dienaers ende haerlieder wet te stellen alsvooren. Ende de ketens waeren alle de stadt duere gheweert, die jn zeer grooten ghetalle gheweest hadden ende alle broers ende susters quamen weder jn haerlieder cloosters ende men repareerde zeere alle keercken ende cloosters van aultaeren ende andere dinghen.