Een onwaerdeerlycke vrouw. Brieven en verzen van en aan Maria Tesselschade

[p. 127]

VI. Het bloed van vrienden kruypt daer 't niet
en weet te gaen,
TBloed van een vader springt, daer 't niet
en weet te kruypen.
Huygens.

[p. 129]

Brief van Hooft.

Hooft aan Tesselschade.¹⁾

Me Joffr.^e

Tesseltje, leef je noch? Ik en verneem nocht woordt noch windt van 't behaeghen by V E in de dichten van Hujghens geschept. Leggen poezylust en vriendenliefd teffens achter de bank? Torni, ritorni alle dulcezze prime.²⁾ Maer meer jookt ons³⁾ nae V E wezentlijk dan schriftelijk aenschijn. Dies zouden niet gejrne tot den afgaenden zoomer⁴⁾ verbejden, maer wenschen, dat V E met haer waerdste Crommetjen, gelieve zich over acht oft tien daeghen alhier te laeten vinden, niet zoo zeer om ons de aerdbezen, als om Marino⁵⁾ te helpen lezen. Want dit moet voorgaen, oft anders heb jk 'er niet af. Als wij vijf oft zes daeghen daeraen besteedt zullen hebben, zal 't ons lief zijn, dat den Heere D. Paeuw⁶⁾ met zijn hujsvrouwe⁷⁾, ende Joffr.^e Francisca⁸⁾ met haeren genan⁹⁾ op een' letter nae¹⁰⁾ gelieve te volghen, ende dat V E hen daer toe verbidde, van onzentweghe. Aen de hoonigh dezer hoope zullen wij zoo lang likken, ende V E met alle die zij bezint heeft¹¹⁾, met naemen haere twee dochters, die wij wenschen mede te komen, Gode bevolen laeten, nevens groetenis ujt heeler heeter harte,

Me Joff.^re van

V E Verplichten dienstw.^sten P.C. Hooft.

Van den Hujze te Mujden, 28 Maj 1634.

Adres: als boven.

1) Naar het Hs. op de Amsterdamsche Universiteits-Bibliotheek. Uitgegeven door Huydecoper, blz. 320; Van Vloten, II. blz. 374.

2) Zie blz. 106.

3) verlangen wij.

4) het laatst van den zomer.

5) Giovanni Battista Marino (1563-1625), een in dezen tijd zeer bewonderd Italiaansch dichter, wiens gemaakte manier overal in Europa werd nagevolgd.

6) Zie blz. 105.

7) Zie blz. 103.

8) Nl. Francisca Duarte.

9) naamgenoot.

10) Hij heette Francisco Duarte, Zie blz. 84.

11) bemint.

[p. 130]

Uit een brief van Hooft aan Huygens, van 30 Mei 1634.¹⁾.

In al een' wijle niets vernomen hebbende van Joffr.^e Crombalgh, zondt ik op gister bij mijn' huisvrouwe, die t' Amsterdam etlijke boodschappen had, zeker schrijven, om voort op Alcmaer bestelt te werden, en te vereissen²⁾ hoe aldaer smaeken moght' het Engelsch ooft, bij U Ed. Gestr. gezult in Hollandschen honigh. Maer mijn' huisvrouw braght den ontijdighen brief terug, en daernevens deze tijding, dat Crombalghs oudste dochtertjen, een voeghlijk³⁾ meisken, krank aen de poxkens, op de moeder verzocht hadt, de koeken, die, nae zijn overlijden en 't gebruik aldaer, den buirkinderen zouden verscheenen⁴⁾ zijn, bij zijn leven uit te deilen. 'T welk geschiedt zijnde, zeid' het, als thans meer niet te doen hebbende, gereedt te zijn tot sterven, ende gaf vier uiren daerna zijnen geest.⁵⁾ De vaeder had het uit der maete bezint⁶⁾, en betreurd' het nae gelange. De arts Pauw⁷⁾, zoon van den Leidschen voorleezer in die wetenschap, bestondt⁸⁾ hem eenen dronck van moedtzalf⁹⁾ te geven, die hem opbrak met een' weldighe¹⁰⁾ zucht en eenigh bloedt, daer voorts heele plassen op volghden en vloeiden tot hij doodt was, zulks zij beide op gistren zouden begraeven worden. Ende om het treurspel te deerlijker te maeken, stort dus een' smak¹¹⁾ van ramp op 't murwe hart van Tesseltjen. Zoo U Ed. Gestr. zich verwaerdight, de versleghene met een letterken van troost te bezoeken, ik verzeker mij, ten aenzien van de hoogh achtbaerheit, waerin zij U Ed. Gestr. houdt, dat het geen verlooren werk van Barmhartigheit wezen zal, om deze droefheit yetwes af te spoelen.

1) Zie Hoofts Brieven, door Huydecoper, blz. 321; Van Vloten, II, blz. 77 en De briefwisseling van C. Huygens, I, blz. 465.

2) vragen.

3) innemend, bevallig.

4) ten deel gevallen.

5) Taddaea of Tettge was den 19den Febr. 1625 geboren en dus 9 jaar oud, toen zij stierf.

6) bemind.

7) Zie blz. 105.

8) ondernam het.

9) Blijkbaar een geneesmiddel.

10) sterke.

11) slag.

Uit een brief van Hooft aan Baak, van 1 Juni 1634.¹²⁾

De ramp van de comique Tesselscha zal U E verstaen hebben; zulx ons van haer dezen zomer kleene vreughde te verwachten staet.

12) Vgl. Hoofts Brieven, II, blz. 378.

[p. 131]

Uit een brief van Huygens aan Hooft, van 3 Juni 1634¹⁾

De Heere Calvart²⁾ uijt Noordholland komende, daer hij aengenomen hadde Joff.^w Crombalgh mijnenthalven te begroeten, vernam binnen Alckmaer, hoe haer dochter in stervensnood lagh, ende 's anderen daeghs onderweghen, dat God haer den vader tot geselschapp geroepen hadde. Welcke tyding mij korts daeraen thuijs komende, was ick wel van meeningh U E. schouderen bij de mijne te hulp te soecken, tot het dragen van die lijcken, hadde ick niet voorsien, dat alle maren van Westfriesland door Zuijd Holland in Waterland te spade moeten komen. Ick sie het nu aen U.E. schrijvens, ende blijve nochtans in wat berouws van voorkomen te zijn in de gemeenste³⁾ plichten van vriendschapp. Aen 't ellendigh hooft met soo schielicken donderslagh overvallen vervoordere⁴⁾ ick mij noch gheen' hand te steken. De versche wonde heeft Tesseltjen te ongevoeligh, mij te gevoeligh gemaeckt, haer om te hooren, mij om te konnen spreken. Tusschen vier drooger ooghen sal ick de reden te berde brengen, en sien hoe se haer uijt mijn' hand gevallen will. U.E., die sij toeschrijft wat sij behoort, moet sich het spits bevolen laten wesen⁵⁾. Alle wij gregarij⁶⁾ verlaten d'er ons op.

1) Zie Tesselschade Roemers en hare vrienden, blz. 10; De briefwisseling van C. Huygens, I, blz. 466.

2) Jhr, Lieven de Caluart, heer van den Bossche († 1638), was luitenant-kolonel en een vriend van Huygens.

3) meest gewone.

4) haast, waag.

5) vooraan gaan.

6) gewone soldaten.

Gedicht van Huygens.

Op de dood van Tesselschades oudfte dochter, ende van haer man strax daeraen doodt gebloedt.⁷⁾

De groener vrucht als rijp, de rijper vrucht als wrang,¹

De voor-vrucht in de rij van Tessels echte planten²
Verrotte van quaed vier; God raepte s' uijt het sand, en
Verhief 'er 'tbeste van in 'theilighe gedrang

7) Vgl. Gedichten van C. Huygens, II, blz. 291.

1 De vrucht, meer groen dan rijp, meer rijp dan wrang.

2 voor-vrucht - eerste vrucht.

[p. 132]

5

Van d'onverderflickheid. De Moeder weeck den dwang⁵

 

Van 'teewighe beschick; haer worstlen was geen kanten⁶

 

In 's hemels wederwill; sij dreef maer bij de kanten

 

In beider ooghen zee. Maer 't werd den Vader bang

 

 

 

Van 's Moeders wee en 'tsyn; en, omse beij 'tontvaren,

10

Verdiept' hij 's moeders zee, met droppen eerst, doen baren,¹⁰

 

Bloed-baren; en gingh t' zeil, van Tessel opwaert aen;

 

 

 

En bloedde noch dit woord van uijt de laeste stuijpen;

 

Het bloed van vrienden kruypt daer 'tniet en weet te gaen,

 

'Tbl oed van een vader springt, daer 'tniet en weet te kruijpen

13 Jun. 1634. Hagae.

Constanter.

5 onverder flickheid - onsterfelijkheid.

6 beschick - beschikking, de ordonnantiën van God.

10 Verdiept' hij 's moeders see - voegde hij het bloed, dat hij opgaf, toe aan de tranen der moeder.

Brief van Tesselschade.

Tesselschade aan Hooft.¹⁾

Myn Heere ....

Hoe het wrange noodtlott door een dollen herde slach (in teycken²⁾ noijt smart alleen komt over dien Godt beproeven wil) myn gedult op lydens toets-steen op het uyterste getoetst heeft, sullen eervaeren gedachten leevendigher sich kunnen in drucken als myn pen uytdrucken kan.

Der halven ick 't selfde (om soo naere beeltenis ue geluckighe vreughde niet voor te schilderen) had voorgenoemen die in myn herte op geslooten te draegen, maer door ue aengenaeme dochter Susanna uijt gelockt, en de gelegentheyt van neeff Sammer[s]³⁾ vertreck sich voordeede, uyt de welcke ue sult konen verstaen siecktens eygenschap, stervens schielyckheyt en andere omstandigheeden, die ick met een wenende ziel, benaudt herdt en treurenden gheest,

1) Naar het Hs. in de Leidsche Bibliotheek. Vgl. Hoofts Brieven, II, blz. 382. - Hooft schreef onder den brief: ‘Ontfangen op den h. te Mujden, 15 Juny 1634’

2) als bewijs.

3) Zie blz. 86. Hoofts stiefdochter was Tesselschade gaan troosten en werd door hem afgehaald, Zie bl. 134.

[p. 133]

doch drooghe oogen hebbe verdraegen, geen andere gedacht de sin beslaende in soo droeven treur nacht, van myn siel-son berooft, als herdencken aen myn beminde, en ach! alte lief hebbenden Adelaert, die welck als op wieken van lieffde syn Tadea ten Heemel naer gestegen, 't onsterfelyck voor sterfelyck lott verkooren hebbende, my laes bedruck[t] achterlaetende het geselschap van syn beminde andere helfft¹⁾, op dat ick in dees, als in een spiegel, syn lieve gedaente souw stadich by my hebben, in t ooch van myn gemoedt, mij troestende in de opperwille, tegens welcke niet te willen is.

Tesselscha Roemers²⁾

Adres: Aen myn Heer || De Heere Hooft || Drossaer van Muyden et || Tot || Amsterdam || met vrindt³⁾ die godt bewaere.

1) andere helft, het andere dochtertje Maria Tesselschade.

2) Op blz. 3 van den brief staan de volgende versregels met T's. hand:

‘Pensando ay suoi filia si gravi e tanti
geme in vn mormorio flebile e fioco
si distempre in sospir, si stilla in piante
E giace in ghiaccio, e si dissoga in foco
E poy l'Altire Cor non may tremante
ne trova al gran martier requie, ne loco

E si forte e l'affanno, e si possente

Chi le Corde del Cor spezzar si sente.

Questo E l'advise

del Sagace D. Pauoni.’

Zij zijn uitgegeven door J.A. Alberdingk Thijm (vgl. De Dietsche Warande, Nieuwereeks, I, blz. 596, 1876, die ze aldus vertaalde (t.a.p.):

‘'t Ghedencken van sijn Dochter quam hem d'ademtoght beletten;
Hij kerremde in sijn anghst met swack en pijnlijck stenen;
In suchten gingh hy op en smolt wegh in het weenen;
Verstijfde tot ijs en vondt verluchtinghe in de hette;
Soo dat het edel herte, dat noyt van beven en wist voorhenen,
Gheen rust vondt, en sijn leedt ter gheener plaets meer kon versetten.

Soo hevigh was de slagh, dat alle crachten hem besweecken,

En het hert syne snaren in de spanningh voelde breken.’

Met Pavoni, zooals Thijm las - is vermoedelijk bedoeld Dr. Pauw van blz. 129. Vertaling: ‘Dit is het oordeel van den schranderen D. Pauw.’

3) vrindt, neef Sammers, die den brief zou overbrengen.

[p. 134]

Brief van Hooft.

Hooft aan Tesselschade.¹⁾

Mê Joffr.^e

Jk sloofde mij af met 't saemenschraepen van stoffe, ujt alle winkelen mijner heughenisse, tot hartezalf over V E leedt, ende vondt den heelen hoop te beroojt²⁾, om yetwes te baeten tot heelnis (zoo mij docht) zulk eener quetsujre, als V E schrijven, gezult in ongelooflijke manhaftigheit, mij komt onderwijzen, hoe de studjen, besteedt aen 't kauwen en verduwen der waere wijsheit, maghtigh zijn een murw vrouwengemoedt zulx³⁾ te verstaelen met rede, dat de felste schichten der Fortujne kinken⁴⁾, jae, daerin maer geen' wonden kunnen maken. Hejl zy V E, heldinne, daer de helden bij ter schoole behoorden te gaen. De traenen, die 't in 't geweldt⁵⁾ des ramps niet geweest is uwer E af te perssen, zijn tot mijn' ooghen ujtgewrongen door innerlijke tederheit, gebooren ujt het betrachten des overheerlijken zins, van die leerlijke en stichtlijke regelen, meldende den hooghen ende weledelen aert uwer inborst, die met het slijk der gemeene geesten niet gemeens heeft. Traenen derhalven, meer van ghenoeghen, dan van droef heit. De troostbehoefster komt troosten, de benaeuwde verquikken, de bedrukte ontlasten. Al wat jk zouw weeten bij te brengen, waer waeterdruppen gedraeghen in de zee uwer doorluchtighe weetenschap, ende zaegh' ik V E nerghens beter dan derwaerts ende tot haer zelve te zejnden, daer Seneca⁶⁾, Montaigne⁷⁾ ende Plutarchus⁸⁾ in gesmolten zijn. Mijnen dienst in andre zaeken, zoo hij V E bij deze geleghenheit moght te staede koomen, heb jk haer voor dezen doen aenbieden, ende hoope 't zelve noch mondelinx te doen, eer acht daeghen omloopen, als wanneer mijn voornemen is, onze welwaerde dochter te koomen haelen. De rijke Godt, daerentussen, bereghene V E voorts met de schatten zijner genaede, die hij tot noch toe zoo mildelijk op haeren wil, zoo

1) Naar het Hs., voor een deel door water onleesbaar, in de Bibl, der Kon. Akad. te Amsterdam. Vgl. Hoofts Brieven, II, blz. 382. - Het is een antwoord op den brief van Tesselschade.

2) arm, nietig.

3) zoodanig.

4) terugspringen.

5) de macht.

6) Zie blz. 70.

7) Zie blz. 70.

8) Plutarchus (59-120 n. Chr.). Grieksch, platonisch wijsgeer en geschiedschrijver, romeinsch Consul in Illyrië, leermeester van keizer Hadrianus.

[p. 135]

gebooghzaem onder den zijnen, heeft ujtgestort, waer aen het minste deel niet en zal hebben,

Mê Joffr.^e

Uwer E Verplichtste dienstwillighste P.C. Hooft.

Van den Hujze te Mujden, 15 Junij 1634.

Adres: Aen mê Joffrouwe, || Mê Joffr.^e Tesselscha Roemer || Visschers, || tot || Alkmaer.

Uit een brief van Hooft aan Huygens, van 31 Juni 1634¹⁾.

Voor heenen waend' jk, dat bondighe troostredenen den last van 't vernieuwen der droefheit ruim opwoeghen, maer ziende U Ed. Gestr. van ander verstandt²⁾, hebbe dat, als 't behoorde, boven 't mijne gestelt. Niettemin, dewijl ik haeren laesten ontfing in de Beemster op de hofstede van mijnen swaegher Cloek³⁾, ende vandaer een reisken op Alkmaer deed, zoo en moght het niet min dan tot vermaen koomen⁴⁾ van U Ed. Gestr., bij welke gelegenheit ik, speurende Joffr.^e Tesselscha stantvastigh boven mijn' hoope, ende wat hartzalf⁵⁾ het haer zijn zoude, dat een persoon, haer zoo waerdt voorstaende, zich haeres treurens aentrokke, mij vervordert⁶⁾ heb haer Uwer Ed. Gestr. brief⁷⁾ en gedicht⁸⁾ te vertoonen. Ende vertrouw ik, naerdien mij deze bijkans ongehoorzaemheit nae wensch gelukt is, genaedigher rechter aen U Ed Gestr. te zullen vinden, dan de jonge Manlius aen zijnen vaeder, toen hij tegens 't bevel deszelven voorspoedelijk gestreden had⁹⁾.

1) Zie Hoofts Brieven, door Huydecoper, blz. 327; Van Vloten, II, blz. 391; De briefwisseling van C. Huygens, I, blz. 943.

2) meening.

3) Mr. Pieter Cloeck (1589-1667), advokaat te Amsterdam, was 28 Juni 1615 als weduwnaar getrouwd met Johanna Hooft (1595-1639), eene zuster van den Drost (vgl. Elias, t.a.p., I, blz. 450).

4) gesproken worden.

5) troost.

6) gehaast.

7) Die brief is verloren gegaan.

8) Zie blz. 131.

9) Titus Manlius Imperiosus Torquatus, Romeinsch consul in de 4de eeuw v. Chr., liet zijn zoon ter dood brengen, omdat deze, tegen zijn streng verbod, een strijd was begonnen.

[p. 136]

Brief van Tesselschade.

Tesselschade aan Hooft en zijne vrouw.¹⁾

Myn Heer en me vrouwe Hoofts....

Naer winsching, dat u e wens gewenst sy, beveel ick die aen Godt, en had noydt gedacht soo veerd²⁾ schrift van myn handt te senden³⁾, ten waer u e handt mij trock, en hebbe liever in die zedicheyt van mijn pen by huys te houden, als in vrindtschaps plicht te sondigen. U e ingeleyden is wel bestelt, als in handen selfs van de heer Kessel.⁴⁾ De groetenissen, aen mij gesonden, syn by de vrinden aengenaem geweest, die nevens my verhoopen, dat de bruyne wolck, die u e tot Brussel beneevelt hout, in een deluvio d'oro⁵⁾ sal komen uijt te regenen, op dat wy haest vernemen moogen, dat ghy geluckich by u e lieve kinderen, daer doch u e hert gebleven is, sult weer gekomen syn, daer wy naer verlangen.

Juffrouw Susanna sy gegroet, die ick hoop, dat het heuvelich hoff sal dienen, om haer effen staet te beter smaeck te geeven, en blyff, nevens ue beyden, haer onveranderlycke vrindinne

Tesselscha Roemers.

Adres: Aen H^e Carel vander Wijer⁶⁾ || op de heere graft byde

1) Zie Tesselschade Roemers en hare vrienden, blz. 13. Naar het Hs. in de Leidsche Bibl.

2) Onder het adres schreef Hooft: ‘tot Brussel. In Nov. 1634.’

3) Den 17den Sept. 1634 ontving Hooft bericht van het overlijden van Don Francisco Hellemans, een neef van zijne vrouw, waardoor het majoraat der familie - d.i. is het goed, dat telkens ongedeeld aan den oudsten blijft - aan Leonora moest komen. De inkomsten van dit majoraat, in Brabant gelegen, bedroegen jaarlijks f 6000 en Leonora had, na het overlijden van haar eersten man, Jan Battista Bartolotti, ‘haere neutraliteit verworven ende genomen tot Zevenberghen, om niet versteken te zijn van die erfenis, in gevalle zij hem moght komen t' overleven. Dit nu gebeurt zijnde, begint d' advocaet fiscael’ - van eene rechtbank te Brussel, waarvoor de zaak diende - ‘voor te wenden, dat zij, met het huwen van eenen, die in eedt der Ed. Grootm. H.H. Staeten van Hollandt is, haere neutraliteit zoude gebrooken hebben.’ Zoo schreef Hooft den 17den October aan Huygens, terwijl hij zijne hulp inriep (vgl. Hoofts Brieven, III, blz. 6). Hij was toen reeds met zijne vrouw en zijne oudste stiefdochter, Susanna Bartolotti, te Brussel, om er persoonlijk de zaak van Leonora voor te staan, en is eerst in het laatst van December 1634, of in het begin van Januari van het volgende jaar teruggekeerd (t.a.p., blz. 4-21), zonder dat hij de quaestie iets verder had gebracht. De zaak was in het najaar van 1645 nog niet beslist, maar schijnt later in orde te zijn gekomen door de bemoeiingen van Hooft's schoonzoon, Johan van der Meyde (t.a.p., IV, blz. 198).

4) Het blijkt niet, wie bedoeld is. De naam komt verder niet voor in Hooft's Brieven.

5) ‘Zondvloed van goud.’ De uitdrukking komt voor in Marino's La Maddalena ai piedi di Cristo, Madr. 11, vs. 6.

6) Carel van de Wyer was een zaakwaarnemer van Hooft, die telkens in zijne brieven wordt genoemd.

[p. 137]

huijde straet || in de vlucht van Egipten || Tot || Amsterdam. port || en vort te bestellen aen myn Heer || De Heere Hooft, Drossaert || tot Muyden etc.....

Brief van Hooft.

Hooft aan Tesselschade.¹⁾

Mê Joffr.^e

Mijn Suseken waerdeert haere brieven naer gelange van 't geduldt, dat zij aen haere gemaklijke en schrijfschuwe handt kosten. Dies dunkt haer wel deghelijk 13 brieven voor een douzijn aen U E ten achtren te wezen, ten aenzien van 't verloop des tijdts, zonder eenen letter te verneemen van U E, sedert haeren laesten. U E magh dan wel een grof bondel²⁾ gereedt maeken, wil zij voor een' goede betaelster zijn aengezien. Oft zoo dit te veel moejtes is, U E. steekt doch zelf vol brieven; zij zal brenge ons de moeder met de jongen³⁾ ende koome in persoon over. D'aerdbeezen zijn op 't bekoorlijxt, de prujmen aen 't rijpen; van d'eene zoud' U E de bedaeghtheid, van d'andre de jeughd moghen genieten. Hadden wij dat luk! Ik dar⁴⁾ zoo veel naeuwlijxs wenschen. Hoope nochtans, dat d'ouwde vonken van vrundtschap niet t'eenemael gedooft oft in assche verwandelt⁵⁾ zijn. Gelieve ten minsten, ons met een regelken toe te lujstren⁶⁾, tegens wanneer wij onzen mondt op de koomste van U E ende de jonge Tesselscha te maeken hebben. Wij gebieden ons aen de vrienden aldaer, ende boven al in gunst Uwer E, die met haere dochter [Gode be] volen zy van

Mê. Joffr.^e van Vanden H. te Mujden, 19 Julij 1635.

U [E] [Verplichtsten dienstw.^sten] [P.C. Hooft].⁷⁾

Adres: Aen mê Joffrouwe, || Mê Joffr.^e Tesselscha || Visschers, Weduwe van || S.^r Combalgh z.g. inde || Langestraat, || tot || Alkmaer. || Loont.

1) Naar het Hs. in de Bibl. der Kon. Akad. te Amsterdam, dat echter door water beschadigd is. Vgl. Hoofts Brieven, III, blz. 61.

2) zwaren bundel (brieven).

3) de schrijfster met de brieven.

4) durf.

5) veranderd.

6) toe te fluisteren.

7) De onderteekening is op één letter na afgescheurd.

[p. 138]

Uit een brief van Hooft aan Baak, van 29 Aug. 1635.¹⁾

Overmorghen wachten wij Tesseltjen, die met haer keel zal moghen volmaeken het mangel dat d' uwe, bij fael van middel om vrienden alhier nae waerdij te festeeren, zullen lijden.

1) (Naar het Hs. in de Univ. Bibl. te Utrecht.) Zie Hoofts Brieven, III, blz. 68. 2) gebrek.