Wij helden

[Uit een bespreking ‘De heldenmoed der asfaltromantiek’ in het Haarlems Dagblad van 22 februari 1958]

Uit een bespreking ‘De heldenmoed der asfaltromantiek’ in het Haarlems Dagblad van 22 februari 1958: Op de keper beschouwd verschilt de tweede roman van Simon Vinkenoog in tendens en psychische ondergrond niet veel van zijn romandebuut Zolang te water. De plaats van de handeling dezer (ironisch bedoelde) helden is buiten Europa verlegd, de decors zijn meer of minder bijgeschilderd, de voorgeschiedenis van de ‘held’ is een andere, maar het thema, datgene waar het Vinkenoog om gaat, is hetzelfde gebleven: het ressentiment van de machteloze ‘dupe’ tegen ‘een wereld zonder mededogen’. De wijze waarop deze wrok en wraak een uitweg zoeken is navenant: het is en blijft in hoofdzaak

[p. 175]

een vlucht in een erotiek, die niet ver is van erotomanie, van een lustige zelfvernedering en vernietiging, van een in primaire driften ontbonden onbehagen in de cultuur.

Eén ding dient evenwel vooropgesteld te worden: de auteur Vinkenoog heeft in enkele opzichten een overwinning op zichzelf behaald. Deze reprise is sterker van compositie, bondiger van stijl, ietwat soberder inzake onthullende aanschouwelijkheden en daardoor èn als ‘menselijk document’ overtuigender dan genoemd debuut. Ook overtuigend?

Hier moet ik het nodige voorbehoud maken. Ik wil geen ogenblik twijfelen aan de eerlijke bedoelingen van de schrijver, aan zijn oprechte drang om de ondergrondse en fraai gecamoufleerde realiteit van een ‘chaotische wereld’ aan de kaak te stellen in de botte liefdeloosheid van haar ontreddering. Maar ik vraag mij tegelijkertijd af, of de modieus geworden ‘eerlijkheid’ - die zo hier en daar tè eerlijk is om nog waar te zijn - hem bij die oprechtheid geen lelijke parten speelt en hem doet ‘verlitteraturen’ wat hij (hetzij willens en wetens, hetzij zijns ondanks) wil of moet getuigen. Bijna programmatisch laat hij zijn held Viktor - een rotgezel-in-de misère van de ‘ik’-figuur uit zijn eerste roman - een levenservaring ‘opdoen’ die hem wel tot een ‘uitgeworpene’ móét doen worden - niet van de maatschappij, maar van zichzelf: tot een man zonder zelfrespect, zonder weerstand, zonder verantwoordelijkheidsgevoel - kortom tot een mislukte asfalt-romanticus, met een heimelijk behagen in zijn onbehagen, dat con brio uit de ‘schmerzenwelt’ zijn ‘weltschmerzen’ kweekt.

Vinkenoog heeft zijn Viktor opgepikt in een (Amsterdamse) arbeiderswijk. Het is een lichamelijk tere jongen met een gevoelig gemoedsleven, zoéén die het wel hard te verduren zal krijgen. Ouderliefde is er natuurlijk niet bij, vriendschap voor een dromer als hij evenmin. Hij zal zijn kinderangsten alleen moeten overwinnen, als hij ze overwint. Want zijn kansen zijn slecht. Opgegroeid tussen het vooroorlogse rode en bruine heil van de arbeiderswijk, kiest hij na de nazi-invasie het hand- en hemdheroïsme (wie zal, afgezien van het handgeld, zeggen waarom?) Hij vertrekt als soldaat naar het oostelijk front, vecht, vlucht, wordt door de Franse maquis gearresteerd en belandt, na een kort verblijf in het bevrijde Parijs, in Zuid-Amerika, waar hij op de paardenfokkerij van zijn pederastische vriend Robert een onderdak vindt.

[p. 176]

Deze met vaart geschreven voorgeschiedenis waarborgt voldoende kwetsuren om Viktor het merkteken te kunnen opdrukken van een (zoals dat tegenwoordig heet) gefrustreerd mens. Zijn er zo? Natuurlijk, bij duizenden zijn er van deze Viktoren, die de Victorie van een op drift geraakte wereld innerlijk niet overleefden - al vormen ze met elkaar niet ‘de’ wereld en ‘het’ leven. Maar goed, Vinkenoog chargeert niet als hij zijn held in deze situatie verstrikt. De vraag is maar, wat deze Viktor van zijn frustratie máákt, hoe het gesteld is met zijn verantwoordelijkheidsgevoel ten opzichte van zichzelf, zijn mens zijn, zijn eigenwaarde.

Nu, dat is niet best. Het is bedroevend, bedroevender dan het gros van zijn lotgenoten het er afbrengt. Bedroevend, zeg ik, en niet tragisch. Want van de onontkoombaarheid van deze klamme, erotische en alcoholische misère heeft Vinkenoog me niet overtuigd. Misschien wìl hij dat ook niet. Misschien wil hij wel demonstreren waar dergelijke Victoriaanse verwrongenheden en onzindelijkheden (want Viktor is eigenlijk een doodgewoon karakterloos viezerikje) op uitlopen. Maar er is mij een uitspraak van Vinkenoog in het geheugen blijven hangen, die me daarvan niet zo helemáál zeker doet zijn. ‘Zowel de schrijver als de lezers van dit boek’ - schreef hij naar aanleiding van Zolang te water - ‘leven in een wereld zonder mededogen, waarvan zij ieder ogenblik de volle verantwoordelijkheid dragen - en in werkelijkheid is zowel de een als de ander machteloos.’ Verantwoordelijk - ja. Machteloos en dat nog wel ‘zowel de een als de ander’ - waaròm? Het staat de schrijver Vinkenoog vrij om de omstandigheden van zijn ‘held’ zo funest, zo beschamend, zo verlammend en onzindelijk te kiezen als het hem goeddunkt. Allicht. Maar zo'n programmatisch-miserabele Viktor wordt daarmee nog niet representatief voor ‘problemen van deze tijd’. Hij blijft een exempel van de zich aan zijn ressentimenten verdoende mislukkeling, die zijn verantwoordelijkheid door een begerig gecultiveerde onmacht van zich afschuift.

En daarmee kom ik terug op mijn voorbehoud. Deze menselijke misère overtuigt niet. Ze ligt er duimendik bóvenop. Ze wordt gedemonstreerd, niet van binnenuit gecreëerd. Ze mist, als geval, de kràcht der overtuiging. Ze overbiedt zichzelf in onsmakelijke débauches, in tot vermoeiens en vervelens toe herhaalde en met pueriele exactheid beschreven ‘liefdes’-taferelen, waarvan Van het Reve en Hermans de

[p. 177]

voor de Nederlandse litteratuur onthullende noviteit hebben afgesnoept.

Ik wil graag geloven dat deze uitspattingen, die hun hoogtepunt vinden in een kannibalistische kampeerpartij, bedoeld zijn als een Victoriaanse rechtvaardiging van een lammenadigheid uit hartzeer. Ik wil volmondig erkennen, dat er in deze tweede roman heel wat bladzijden geschreven staan, die dat geloof aannemelijk maken. Ik ben bereid te aanvaarden, dat veel van dit hyperrealisme - dat filmachtig aan de oppervlakte blijft van het pikante kijkspel - is bedoeld als parabel, in de trant van het (niettemin verlitteratuurde) ondergangsvisioen, waarin Viktor zijn vernielingslust botviert.

Maar het is me onmogelijk om deze haast moedwillige aaneenschakeling van onverkwikkelijkheden één ogenblik tragisch te zien of zelfs maar triest. En nòg minder om Viktor voor een exponent te houden van een verziekte geestelijke gesteldheid, waartoe ‘de onmacht van zowel de een als de ander’ zou doemen. Ik geloof niet in dit ironisch bedoelde ‘heldendom’, alias deze lafhartigheid, evenmin als ik geloof aan de heldhaftigheid van het feit dat men leeft waaraan de lammenadigheid tòch nog een alibi der heldhaftigheid tracht te ontlenen.

Er is in de ‘eerlijkheid’ - en dat wreekt zich onvermijdelijk in de litteraire vormgeving - van dit soort onthullende romans iets òneerlijks. Ze etaleert een geconstrueerde werkelijkheid als ‘de’ werkelijkheid, als de achter een ‘kun je nog leven leef dan mee’ schuilgaande éígenlijke, hopeloze, jammerlijke, wèrkelijke wèrkelijkheid. Ik kan daar niet anders dan een glibberig-zwart asfalt-romantisme in zien, dat door een aantal met talent geschreven bladzijden niet kan worden schoongewassen.

C.J.E. Dinaux